WETENSCHAP
Nederland is geen luilekkerland voor ganzen Ieder zijn Middeleeuwen
Kurkuma lijkt taaislijmziekte tegen te gaan
Met de auto over een 'zelfreinigende weg'
Tong van kameleon heeft
snelheid van een katapult
ien goede
\edie tegen
\uiging flora
ngengifveel
Ier ontstaan
gedacht
VRIJDAG 14 MEI 2004
teipeter de Jaeger
[te Nederlandse graslan-
beslist geen luilekker-
oor ganzen. Slechts een
leelvan de overwinteren-
izen slaagt erin voldoende
E|te bemachtigen om zich
men voortplanten. Ganzen
n weliswaar oud, maar
5de helft lukt het om tij
leven één of meer jon-
ortte brengen, heeft bio-
iuke Prop ontdekt.
rn ekent in zijn studie over
van migrerende gan-
met verschillende voor
in. Vaak wordt veronder-
it ganzen een makkelijk
liden, omdat ze hier zo-
idsel kunnen vinden.
|is minder waar. De
Ibehoefte is het hoogst
iorjaar om reserves op
-en voor de trek naar het
in. De voedselkwaliteit
weilanden sluit echter
op de behoefte", zegt
ids gras levert niet wat
nodig hebben,
ireken zwavelhoudende
en, die ganzen nodig
om spierweefsel op te
„Niet verwonderlijk
iestanddeel niet in wei-
[zit, omdat het gericht is
»kt en veredeld voor
Herkauwers hebben
ll ander verteringssys-
ganzen."
:n de kwaliteit, maar
aanbod gaat achteruit,
[in de wintermaanden
Ie laatste jaren volop te
ij de intensive be-
met stikstof. Daar pro-
Ie ganzen van. De Euro-
irmen eisen echter dat
stofgebruik met een der-
Je helft wordt terugge-
nt| Dit voorkomt dat er te-
in het grondwater
drinkwater terecht
zal de grasproductie
n, vreest Prop. Dat gaat
te van de ganzen. „In de
ijn ganzen volledig aan-
kunnen de verruiging
vegetatie op jonge kwel-
et ongeveer 20 jaar ver-
ontdekte promovendus
uijper. De invloed van
ilanteneters als de haas
vegetatie wordt nogal
iderschat. Kuijper vond
grootste effecten optre-
laag-productieve plek-
niet op de middelmatig
itieve, waar de meeste
>ren grazen. Naast kas-
11 deed Kuijper onder-
de kwelders van
nonnikoog en, ter verge-
ook op de eilanden Rot-
laat en Mellum, waar
azen voorkomen. Vooral
terkwelder van Schier-
koog is een interessante
lor onderzoek naar de in-
ïs tussen plant en dier.
experimenten lieten zien
toename van de hoe-
el stikstof in de bodem
ipetitieverhouding tus-
ntensoorten kan veran-
het hoge gras Elymus
us wint het dan van het
is Festuca rubra. Begra-
lor ganzen en hazen
chter de invasie van
sop de kwelder.
Ganzen op Vlieland. Foto: Hans van Weel
gewezen op grasland van de
boer. De grasproductie in na
tuurgebieden zoals uiterwaar
den en kweldergebieden is dan
extreem laag. In de loop van het
voorjaar, vanaf maart, schuiven
de ganzen door naar natuurge
bieden. Indien het areaal aan
natuurterrein te klein is, gaan
ze weer terug naar cultuur
land."
De overheid en natuurbeheer
ders moeten er rekening mee
houden dat de graskwaliteit
niet optimaal is, meent Prop.
Gezorgd moet worden voor vol
doende ruimte om te grazen.
Nu worden de wintergasten
door het beleid bij elkaar gedre
ven op een oppervlakte van
80.000 hectare. „Dat lijkt veel,
maar het tienvoudige is nodig.
We hebben het wel over ander
half miljoen ganzen in Neder
land, hèt middelpunt van de
overwinterende ganzen uit heel
Eurazië."
Prop ontdekte dat kleine ver
schillen grote gevolgen kunnen
hebben. Slechte eters hebben
langer nodig om voor de uit
tocht genoeg reserves op te
bouwen en arriveren een paar
dagen later in het broedgebied
in de poolstreek. „Dat lijkt gun
stig. Want de omgeving is min
der ijzig en het voorjaar iets
dichterbij. Dat aanvankelijke
voordeel wreekt zich aan het
eind van het broedseizoen. De
ze laatkomers zijn namelijk niet
in staat aan het eind van hun
verblijf voldoende eten te ver
zamelen op de toendra om de
terugvlucht te aanvaarden. Ze
blijven onverzadigd op Spits
bergen rond zwerven en ster
ven de hongerdood."
Een andere onverwachte uit
komst is dat agressieve ganzen
het minder goed doen dan de
'softies'. Prop heeft een groep
roodhalsganzen in Siberië in de
gaten gehouden.
„Tijdens het broeden zitten de
ganzen dicht op elkaar. De
beesten die het meest krap zit
ten zijn het agressiefst. Zij moe
ten vechten om het schaarse
eten rond hun nest te bemach
tigen. Agressiviteit blijkt geen
teken van dominantie, zoals al
tijd gedacht, maar een signaal
van onvermogen. De individu
en kunnen blijkbaar niet goed
voor zichzelf zorgen, dat uit
zich in minder succesvolle
broedresultaten.
Prop is enthousiast over een
nieuw Europees project waarbij
ganzen zijn uitgerust met een
satellietzender op de rug.
„Hierdoor kunnen we de vogels
volgen en op elk moment we
ten waar ze zitten en wat ze
doen. Dat is vooral leerzaam tij
dens de trek. De vogels leggen
drie tot vierduizend kilometer
af. Dat lukt niet in een keer. Ze
moeten ergens halverwege een
tussenlanding maken om bij te
tanken. Hoe en wat weten we
niet precies. Daar verwacht ik
interessante resultaten van."
door Henk Hellema
De kerrie-kleurstof curcumine (kurkuma)
geeft in muizen een sterke verbetering van
symptomen die horen bij cystic fibrosis
(CF) of taaislijmziekte, zo blijkt uit onder
zoek. CF is een erfelijke ziekte. In Neder
land zijn er naar schatting 1200 patiënten.
De gemiddelde levensverwachting ligt rond
de 30 jaar. Patiënten met cystic fibrosis
hebben last van dik, taai slijm in vooral
luchtwegen en darmen. De aandoening
wordt veroorzaakt door veranderingen in
genen die de erfelijke boodschap voor een
kanaaleiwit dragen.
In gezonde mensen regelt dit eiwit - in de
vorm van een kanaaltje in de buitenkant
van een cel - het transport van zout en wa
ter in en uit de cel. Wordt dat transport ver
stoord, dan wordt het slijm aan de buiten
kant van de cellen taai. Veranderingen heb
ben tot gevolg, dat het kanaaleiwit niet, of
niet goed, wordt gevormd.
Bij meer dan de helft van de patiënten met
CF ontbreekt slechts een deel van het CF-
gen. Het eiwit wordt wel in elkaar gezet,
maar niet goed gevouwen. De ruimtelijke
structuur wijkt af. Voor de functie van het
eiwit heeft dat niet eens zoveel gevolgen,
maar controle-eiwitten in de cel merken
dat er iets niet klopt. Ze halen het kanaalei
wit van de productielijn en deponeren het
bij het afval.
Amerikanen en Canadezen hebben nu een
stof gevonden, die voorkómt dat het CF-ei-
wit bij het afval wordt gedaan. Die stof heet
curcumine en wordt bereid uit de geelwor-
tel. Hij is het meest bekend als de kleurstof
in kerriepoeder. Curcumine zorgt ervoor
dat het wat verfomfaaide CF-eiwit niet
wordt herkend, daardoor niet bij het afval
wordt gedaan, maar normaal op de buiten
kant van de cel terechtkomt. Dit kanaalei
wit blijkt daar normaal zijn werk te doen.
De onderzoekers hebben de stof getest in
r ruizen. De resultaten waren frappant. Het
taaie slijm in het maagdarmkanaal was met
curcumine verdwenen en de epitheelcellen
in de neusholte werkten weer bijna als nor
maal. Ook de sterfte daalde aanzienlijk.
Van de tien onbehandelde muizen gingen
er binnen tien weken zes dood, van de tien
met curcumine behandelde dieren slechts
één.
wilde met zijn onder-
hterhalen wanneer slan-
'oor het eerst in de evo-
Jntstaan. Hij reisde
>r de hele wereld rond
amelde het gif van dui-
slangen en ontdekte dat
'gif maar één keer in de
is ontstaan, ongeveer
oen jaar geleden. Dat is
len jaren eerder dan we-
ippers tot nu toe dach-
eerste giftige slangen
staan uit zwaarlijvige
imonsters, die lijken op
conda's van nu. Later
kelde zich een groep
met gespecialiseerde
ïn en grote gifklieren,
el slangensoorten, waar
tot nu toe dachten dat
j waren, blijken af te
en van deze eerste giftige
:ry analyseerde het gif
■schillende niet-giftige
I, waaronder de rat
s' De rattenslang blijkt
'tof te maken dat net zo
g is als de toxines van de
'chtigen. Hoewel ze klei-
leveelheden gif maken
1 gespecialiseerde giftan
den, kunnen ze via hun
tanden wel gif in hun
Puiten.
door Gert Onnink
Welke minister van verkeer en
waterstaat en van milieu zou er
niet blij mee zijn? Een rijksweg,
die niet alleen auto's verwerkt
maar ook kan zorgen voor de op
slag van vervuilde baggerspecie.
Geen ander middel dat nog
steeds zo veel stof doet afwaai
en als deze vieze troep van de
bodem van de rivier of andere
waterwegen.
Wegen naar de Toekomst, het
innovatieprogramma van Rijks
waterstaat, lijkt een eerste stap
te hebben gezet naar een oplos
sing voor de vervuilende bag
gerspecie. Begin dit jaar werd
een prijsvraag uitgeschreven
met als thema: zorg voor een
multifunctionele, reinigende
weg die ook iets kan doen aan
het schoonmaken van vuil bag
gerslib. Het spul zou onder, op
of naast de weg moeten komen.
De wedstrijd leverde tot vreug
de van de jury onder leiding
van de Delftse hoogleraar Hen
driks 24 inzendingen op. „Er
was niet alleen grote belang
stelling, maar ook een hoge
kwaliteit", stelde Hendriks, ver
bonden van de faculteit civiele
techniek en geowetenschap-
pen. De jury besloot daarom
niet twee, maar vier consortia
door te laten gaan met de uit
werking van het ontwerp. De
vier winnende inzendingen
werden beloond met een che
que ter waarde van 40.000 euro.
De eerste kandidaat 'Bagger-
wegwerken' noemde de jury
'gewaagd, maar zeer effectief.
Zeker vanwege de elektronische
aanpak van de zware metalen
en de zogenoemde bio-degra-
datie. In het idee worden de
metalen met behulp van gelijk
stroom uit de baggerspecie ge
zuiverd. Ook andere viezigheid
als minerale oliën en PAK's ver-
In het 'Sawa-systeem' verandert de wegomgeving in een soort 'landfarm'. Het ontwerp is het hele jaar
door werkzaam. Regenwater, strooizout en bermmaaisel spelen een voorname rol. Illustratie: Tauw
dwijnt. De weg komt in een ge
wapende grondconstructie te
liggen.
Winnaar twee was het 'Sawa
systeem', waarbij de wegomge
ving in een soort 'landfarm'
verandert. „Zeer goed in het
landschap in te passen", meen
de de jury. „We gebruiken na
tuurlijke processen; regenwa
ter, strooizout en bermmaaisel.
In de zomer breekt de warmte
de baggerspecie af, in de winter
doet het zout dat", lichtte het
consortium toe.
Het idee 'Langs de duurzame
weg' ging als 'interessant' over
de tong. „De vraag is vooral:
hoe snel kan het werken'
vroeg de jury zich af. Bij dit
plan komt er naast de weg een
'multifunctionele bermruimte'
te liggen, waar de baggerspecie
wordt gereinigd. „Goedkoop,
eenvoudig en milieuvriende
lijk," prees een woordvoerder
de vinding aan.
Het project 'Baggerspeciema
tras' werd door de jury zelfs als
'fantastisch' omschreven.Al
leen al vanwege de naam",
lichtte Hendriks toe. „Een moe
rasachtige structuur en een be
paald niet eenvoudig proces.
We kijken uit naar het definitie
ve ontwerp." Bij het 'matras
plan' zorgen een zogenoemd
bindmiddel en schuimvormer
voor een stevige onderlaag,
waarop de weg komt te liggen.
Die laag is volgens een zegsman
^^stërk, doorlatend en licht' en
een goed alternatief voor het
normaal gebruikte zand.
De vier winnaars gaan de ko
mende maanden aan de slag
met het uitwerken van hun ont
werp, waarmee zij dit najaar
zullen dingen naar de hoofd
prijs. Die is het daadwerkelijk
uitvoeren van het plan op een
nog onbekende plaats in Ne
derland. Over de zelfreinigende
weg zouden volgens de plan
ning van Wegen naar de Toe
komst volgend jaar al auto's
moeten rijden. Als het aan TU-
hoogleraar Hendriks ligt, gaat
het echter niet zo snel.
„Laten we hiervoor de tijd ne
men. Baggerspecie geldt im
mers nog altijd als een gevoelig
onderwerp in ons land. We
moeten er geen problemen
mee krijgen, want dan zijn we
nog verder van huis.
door Rob Hartgers
Ruim duizend jaar geleden be
trad keizer Otto III in Aken de
grafkelder van zijn legendari
sche voorvader Karei de Grote.
Het moet een luguber schouw
spel zijn geweest: de 20-jarige
Otto, vergezeld door twee bis
schoppen en een graaf, knie
lend voor de troon waarop de
dode Karei al bijna tweehon
derd jaar was gezeten.
Volgens het ooggetuigenverslag
van de graaf was 'niets van zijn
(Kareis) lichaam door verrotting
aangetast, behalve zijn neus,
waaraan een stukje ontbrak en
dat de keizer met goud heeft
aangevuld'. Daar bleef het niet
bij: Otto kleedde Karei in witte
gewaden, gaf hem een pedicure
en trok hem een tand uit de
mond die hij als souvenir bij
zich stak.
Otto's boude actie deed veel
stof opwaaien. Sommige gees
telijken repten van grafschen
nis, noemden het postume eer
betoon onchristelijk. Anderen
speculeerden over de beweeg
redenen van Otto; wilde hij, in
navolging van Karei, Rome
weer tot het bestuurlijke cen
trum maken van het Karolingi
sche rijk, of hoopte hij met een
Karei de Grote-cultus de natio
nalistische trots van zijn onder
danen te prikkelen?
Ook Adolf Hitler zag wel wat in
Karei. Tegenover vertrouwelin
gen noemde hij hem zelfs 'een
van de grootste mensen uit de
wereldgeschiedenis'. Er was al
leen veel geschiedvervalsing
voor nodig om Karei in te pas
sen in de nationaal-socialisti-
sche heilsleer. Vooral Kareis
vermeende slachtpartijen on
der de Saksen - een Germaans
broedervolk - waren moeilijk te
rijmen met de nationaal-socia-
listische rassenleer. Het was
uiteindelijk vooral Hitiers per
soonlijke sympathie voor de
grootsheid van Karei die de ou
de keizer redde van het ver
domhoekje.
Een paar jaar geleden kwam de
Poolse minister van buiten
landse zaken Bronislaw Gere-
mek terug op de grafschennis
van Otto in. Otto, stelde Gere-
mek, had met de grafopening
het ideaal van een verenigd Eu
ropa nieuw leven in geblazen.
Tenslotte was het Karei de Gro
te die een groot deel van het
huidige Europa onder één be
stuur stelde. Middeleeuwse
hofdichters roemden hem als
'koning en vader van Europa'.
De historicus Ronald van Keste-
ren ziet in de grafschennis van
Otto, het gekonkel van de nazi's
en in de opmerkingen van Ge-
remek voorbeelden van de ma
nier waarop de Middeleeuwen
telkens weer een andere bete
kenis krijgen toebedacht. In het
deel van zijn proefschrift Het
verlangen naar de Middeleeu
wen dat over Karei gaat, somt
Van Kesteren maar liefst zestien
etiketten op die in de loop der
eeuwen op Karei zijn geplakt,
uiteenlopend van 'vrijgevige
keizer' tot 'tiran' en 'Europees
christenkeizer'. Generaties Eu
ropese historici, kunstenaars en
politici probeerden Karei voor
hun karretje te spannen.
De beeldvorming van de Mid
deleeuwen is een onderwerp
Karei de Grote. Archieffoto
dat pas sinds de jaren tachtig
van de vorige eeuw serieus
wordt onderzocht. Het zijn
vooral Amerikaanse weten
schappers, bewoners van een
continent dat ten tijde van de
Middeleeuwen nog niet was
ontdekt, die zich hiermee be
zighouden. De Amerikaanse
belangstelling gaat terug tot de
18de eeuw, toen president Tho
mas Jefferson zijn volk het
voorbeeld van de middeleeuw
se Angelsaksen voorspiegelde.
Volgens Jefferson kenden de
Angelsaksen een grote mate
van vrijheid waaraan met de
komst van de Normandiërs een
einde kwam, want toen werden
het feodalisme, het erfelijke ko
ningschap en de machtige kerk
geïntroduceerd. Jefferson ver
geleek de Britten met de Nor
mandiërs en de Amerikanen
met de Angelsaksen - er zou
zelfs sprake zijn van recht
streekse afstamming.
Deze theorie staat bekend als
de 'Teutoonse mythe', een
hardnekkige misvatting die tot
ver in de 19de eeuw in brede
kring werd aangehangen. Vol
gens Van Kesteren verklaart ze
ook de 19de-eeuwse 'Gothic
Revival', een vreemde voorlief
de voor middeleeuwse gotische
bouwkunst, met als gevolg dat
overal in Amerika 'neogotische'
villa's verrezen.
De Gothic Revival is allang uit
gewoed, maar de liefde voor de
Middeleeuwen blijft. In het Ex-
calibur Hotel in Las Vegas wor
den de gasten verwelkomd
door koning Arthur en kunnen
ze zich tegoed doen aan mid
deleeuwse gerechten. Wie dat
wil, kan trouwen in middel
eeuws kostuum. Van Kesteren:
„Het effect van dergelijke Mic
key Mouse History is niet te on
derschatten. Zo is wel beweerd
dat Disney meer het beeld van
de Middeleeuwen heeft be
paald dan het Amerikaanse ge-
schiedenisonderwij s
In Nederland is er geen groter
liefhebber van de Middeleeu
wen denkbaar dan de schrijver
en kunstcriticus Jozef Alber-
dingkThijm (1820-1889). Hij
was zo dol op de Middeleeu
wen dat hij, geïnspireerd door
de Engelse architect Pugin, het
liefst alle kerken wilde afbreken
en opnieuw opbouwen in goti
sche stijl.
Helaas voor Thijm kende Ne
derland nooit een Gothic Revi
val, zoals de Verenigde Staten.
Hoewel er aardig wat gotische
kerken werden gebouwd, ble
ven de aantallen achter bij de
verwachtingen van Thijm, me
de door tegenwerking van pro
testanten die de Gotiek zagen
als een puur katholieke aange
legenheid.
Uiteindelijk besloot Thijm wa
ter bij de wijn te doen.
Voortaan probeerde hij Gotiek
en Renaissance met elkaar in
overeenstemming te brengen.
Een van de resultaten van dat
compromis was het Rijksmuse
um, waarbij Thijm een belang
rijke rol speelde als adviseur.
„Het historisch bewustzijn
schept aldus beelden van het
verleden, die het terzelfder tijd
kan wijzigen of wissen", con
cludeert Van Kesteren.
door Henk Hellema
Om zijn prooi te vangen schiet de tong van een ka
meleon als een katapult naar voren. Dat blijkt uit
onderzoek van de Wageningse hoogleraar Experi
mentele Dierkunde Johan van Leeuwen. Samen
met de Leidse bioloog Jurriaan de Groot heeft hij
de beweging van een kameleontong aan een
nauwgezet onderzoek onderworpen.
Ooit is wel eens geopperd dat de tong wordt uit
gestulpt, doordat een kameleon deze snel vol
pompt met bloed. Ook zijn er mensen geweest
die dachten dat de kameleontong zich met lucht
uit de longen als een feesttoeter uitrolde.
De snelheid waarmee een kameleon zijn tong als
het ware uitwerpt, is voor elk van deze verklarin
gen veel te groot. In een fractie van een seconde
kan het reptiel dat zich zo fraai aan de kleuren in
zijn omgeving weet aan te passen, met de punt
van zijn tong een even stilzittend insect bemach
tigen.
Later werd aan de werking van een bijzondere
spier gedacht. „Onderzoek met video-camera's
die 500 beelden per seconde opnemen, leerde
ons dat geen spier daartoe in staat was." Er
moest een ander mechanisme achterzitten. Als
een katapult dachten De Groot en Van Leeuwen.
Dat idee werkten ze samen uit door nauwkeurig
naar de beweging en de anatomie van de tong
van een kameleon te kijken. Net als een katapult
zou een kameleontong aan drie voorwaarden
moeten voldoen. Hij moest een stijf frame heb
ben, als de gevorkte tak in een kinderkatapult; hij
diende zijn energie langzaam op te bouwen, als
in het uitgetrokken elastiek; en tenslotte moest er
een kracht zijn om die energie op te bouwen.
Volgens Van Leeuwen voldoet de tong van de ka
meleon aan alle drie voorwaarden. Alleen de
vorm heeft niets van een gevorkte tak met elas
tiek.
De kern van de kameleontong blijkt uit een lang,
dun staafje van kraakbeen te bestaan: het frame.
Rond dat kraakbeen bevinden zich zo'n 15 dun
ne lagen bindweefsel, die als spiralen om het
tongbeen zijn gewikkeld: het elastiek. „Vergelijk
het met 15 over elkaar aangetrokken elastische
kousen.Tenslotte wordt het bindweefsel weer
omgeven, als een cilinder, door een krachtige
spier.
De energie in het elastische bindweefsel wordt
opgebouwd door het concentrisch samentrekken
van de spier: de krachtbron. „Dat opbouwen van
die energie duurt ongeveer tienmaal zo lang als
het afschieten van de tong."
Door zich samen te trekken, wordt de spier niet
alleen smaller, maar ook langer. Het volume van
een spier blijft immers altijd min of meer gelijk.
De samentrekkende spier schuift dus naar voren.
Door het langer worden van de spier wordt ook
het elastische bindweefsel naar voren uitgerekt.
Op deze manier wordt spierarbeid langzaam om
gezet in elastische energie.
De katapult wordt afgeschoten, wanned het
elastische bindweefsel door de uitrekking over de
afgeronde top van het tongbeen schiet. „Bij het
uitrekken van de bindweefselspiralen kan de dia
meter van deze spiralen aanvankelijk niet kleiner
worden, aangezien deze zich nog rond het tong
been bevinden. Ze komen er, net als kousen rond
een been, wel steeds strakker om heen te zitten.
Wanneer ze echter over de punt van het tong
been zijn geschoven, veren ze als het ware naar
binnen terug."
„Die opgebouwde energie is voldoende om de
tongspier als een katapult naar voren te schieten.
De katapult functioneert als een glijdende veer,
waaruit van voor tot achter de energie achtereen
volgens vrijkomt tot het bindweefsel helemaal
van het tongbeen af is. Het tongbeen blijft als af-
zetstuk min of meer op zijn plaats." Vervolgens
zorgt een andere spier er weer voor, dat de uitge
worpen spier met insect weer binnen boord
wordt getrokken.
Van Leeuwen is geboeid door versnelde bewe
gingen in de natuur. Eerder deed hij aan de Uni
versiteit Leiden al onderzoek naar het versneld
uitwerpen van de tentakels door inktvissen. Mo
menteel doet hij in Wageningen onderzoek naar
de beweging van slangentongen.
