WETENSCHAP
Viaduct van Millau is technische wereldprimeur
Gewone' melk middel tegen
gevaarlijke ziekenhuisbacterie
'Een slechte letter danst voor je ogen'
Achterhalen trekroutes tonijn beperkt bijvangst
Trainen springpaard duur
APEO vooral ver uit de kust
Bacteriën op spraakprothese
Cortste tussenpoos ooit gemeten
Voedingsmiddel van Leids biotechbedrijf succes
Het grootbrengen en trainen van een springpaard is een lang en
duur proces. De uitkomst is echter onzeker totdat het paard echt
meedoet aan competities. Wanneer bij veulens al kan worden be
paald of ze er de fysieke aanleg voor hebben, kan selectie veel eer
der plaatsvinden en tijd en geld besparen. Promovenda Susana
Santamaria heeft enkele eigenschappen gevonden bij de sprong-
techniek van veulens die aanwijzigen geven over hun latere
sprongcapaciteiten, zoals de mate waarin ze hun voorbenen kun
nen strekken en hun achterbenen kunnen draaien. Santamaria
heeft verder ontdekt dat vroeg beginnen met trainen alleen een
korte-termijn effect laat zien, en dat het gericht trainen op sprong-
techniek bij veulens niet leidt tot betere springpaarden.
Alkylfenol ethoxylaten (APEO) zijn synthetische stoffen die in grote
hoeveelheden worden toegepast in industriële schoonmaakmid
delen. Promovendus Niels Jonkers onderzocht de milieueffecten
van deze stoffen en hun afbraakproducten. Enkele mogelijke af
braakproducten hebben onder meer een hormoonverstorend ef
fect op organismen. In de nieuwe Europese milieuwetgeving van
de Kaderrichtlijn Water worden deze dan ook als schadelijke stof
fen geclassificeerd. Jonkers stelde de aanwezigheid van deze stof
fen vast in de Rijnmond, Westerschelde en het Noordzeekustge-
bied. De hoogste concentraties werden gemeten op locaties ver uit
de kust, hetgeen suggereert dat de scheepvaart een belangrijke
bron is van deze stoffen. In meerdere gevallen vond Jonkers con
centraties van deze stoffen boven het voorgestelde maximaal toe
laatbare risiconiveau.
Patiënten die hun strottenhoofd inclusief stembanden hebben
verloren, kunnen vaak weer leren spreken met behulp van een
spraakprothese. Deze wordt geplaatst tussen luchtpijp en slok
darm en laat luchtstroom vanuit de longen door de prothese naar
de slokdarm toe, waar weefsel in trilling wordt gebracht. Echter, de
gemiddelde levensduur van de prothese is slechts drie tot vier
maanden, doordat zich op het materiaal een schadelijke biofilm
vormt van bacteriën en gisten. Rolien Free onderzocht de levens
duur van de zogeheten Groningen en Provox II spraakprothesen
en bekeek welke factoren mogelijk van invloed zijn. Ze ontdekte
onder meer dat zuivelproducten, zoals karnemelk en yakult de
biofilmvorming reduceren, evenals een aantal oplossingen met
bijvoorbeeld melkzuurbacteriën. Ook het (krachtig) 'ventileren'
van de prothese en het gebruik van cafeïnehoudende frisdranken
zoals cola blijkt de biofilmvorming te vertragen. Waarschijnlijk
wordt hierdoor de levensduur van de prothese verlengd.
phan Lamoral
gje duizenden Nederlanders
rlijks met de auto of de
n via de A75 over Parijs,
>nt-Ferrand en Béziers
et zuiden trekken, is het
Millau een beruchte fles-
Is. Een steile afdaling naar
soms eindeloos aanschui-
lor de stad en dan weer
en steile klim. Dat zal eind
jaar tot het verleden be-
Een nieuw viaduct, het
•te ter wereld, is een adem-
H lend technisch huzaren-
toweg A75 verloopt vanaf
ont-Ferrand door een
tuur natuurschoon. Hij
t zich door het Massif
il, gaat in de Lozère over
ïn van meer dan 1000
en biedt unieke verge-
In. Bovendien is hij vanaf
ont-Ferrand tolvrij en dat
genomen. Er zijn even-
ee knelpunten. Er is het
ie Millau en even verder
aling van de spectaculai-
de l'Escalette en de ver-
ng van Lodève.
Lodève zijn de werken
le verbreding van de au-
I nog aan de gang en daar
Ï'n de vakantieperiode
ïog even stapvoets rijden,
obleem van de A75 was
r Millau, waar de rivier de-
n een diepe kloof even
r de beroemde Gorges du
Met zijn 343 meter is het viaduct de hoogste ter wereld. Foto: GPD
Tarm heeft uitgegraven. Ingeni
eurs en architecten hebben
lang naar een oplossing ge
zocht om Millau te omzeilen.
Het plan van de wereldver
maarde Britse architect Nor
man Foster heeft het uiteinde
lijk gehaald. Foster bouwde on
der meer de beroemde Hong
Kong and Shangai Bank, het
Carré d'Art in Nïmes en het
nieuwe stadhuis van Londen.
Voor Millau ontwierp hij een vi
aduct met zeven reusachtige
pijlers en evenveel groepen
spankabels die heel de Tarnval-
lei overbruggen.
De uitdagingen waren niet min.
Wegens de diepte van de vallei
moest het viaduct meer dan
250 meter hoog worden. Op die
hoogte kunnen de winden van
de Massif Central en de omrin
gende hoogvlakten snelheden
van meer dan 150 km per uur
bereiken.
Het klimaat in de regio wordt
bovendien gekenmerkt door ex
tremen: van ijskoud in de win
ter tot broeiend heet in de zo
mer met soms onverwachte he
vige stortregens. Dat alles ver
eist uitzonderlijke technische
oplossingen en veiligheids
maatregelen.
Bovendien was er de estheti
sche uitdaging. Het viaduct
moest harmonisch in het land
schap passen en mocht geen
brutale ingreep in het milieu
worden.
Met zijn 343 meter van de voet
van de pijlers tot de top van de
masten van de spankabels, is
het viaduct het hoogste ter we
reld. De betonnen pijlers zijn
uitgesproken elegant. Aan de
basis bedraagt hun oppervlakte
200 vierkante meter en ze ver
smallen naar boven tot 30 vier
kante meter, waar het wegdek
op ligt.
Dat wegdek zelf is ook een
technische wereldprimeur. Het
bestaat uit holle metalen ge
welfde platen die 32 meter
breed zijn met aan beide zijden
twee rijstroken, een pechstrook
en een looppad. De zijkanten
van het wegdek bestaan uit een
naar binnen buigende wand
van drie meter hoog uit glas en
staal. Die dienen als bescher
ming tegen de wind en laten
het zicht vrij op de vallei. Bo
vendien zijn zij een onneemba
re hindernis voor potentiële
zelfmoordenaars.
Voor het gebruik van het via
duct van Millau moet wel tol
geld worden betaald. In de va
kantiemaanden van juni tot en
met september zal dat rond de
6 euro bedragen en voor de
overige maanden ongeveer 4.
De juiste prijzen worden later
meegedeeld. Maar daar staat
echter een tijdwinst van drie
kwartier tot één uur en meer te
genover.
qrijkse natuurkundigen hebben gebeurte-
waargenomen met de kortste tussenpoos
lit is gemeten. Dat melden zij in het week-
tfat ure.
phulp van een pulserende laserbron bekeek
am, onder leiding van Ferrenc Krausz van
thnische Universiteit Wenen, elektronen
ze rond atomen cirkelden. Ze waren in
gebeurtenissen te zien die plaatsvonden
^ssenpozen van 100 attoseconden.
De attoseconde is de tijdschaal waarop atomaire
gebeurtenissen zich afspelen. Zo doet een elek
tron er in het door Niels Bohr opgestelde model
van het waterstofatoom 150 attoseconden over
om een baan rond het proton te beschrijven.
Volgens de onderzoekers kunnen hun waarne
mingen onder meer van belang zijn bij het be
grijpen van de rol die elektronen spelen bij su
pergeleiding, het verschijnsel waarbij materialen
geen elektrische weerstand meer vertonen.
'aVilfred Simons
er
s 'mpele ontdekking kan le
idend zijn voor patiënten
0\5met zijn met de gevaarlij-
oterie Clostridium difficile.
laelkproduct dat is ontwik-
ieoor het Leidse biotechbe-
iJucoVax blijkt zeer effec-
ie.
ij
Radium difficile is een
!SSacterie die resistent is te-
°^el veel antibiotica. De
offers krijgen diarree.
1 voor kwetsbare patiën-
mn C. difficile dodelijk zijn.
Aihuizen zijn doodsbe-
*1 voor de bacterie, weet
=Vax-directeur Louis Thö-
Js je hem eenmaal in huis
krijg je hem heel moeilijk
veg. C. difficile vormt
1 die overal blijven han-
an de handen gaan ze
p kleding, de hoorn van
ïfoon, deurklinken, over-
fs strikte hygiëne werkt
doende."
iten met C. difficile krij
st laatste redmiddel waar-
rtsen beschikken: de anti-
a vancomicine, metronid-
of een combinatie van
De behandeling is duur
sen geven de middelen
raag uit vrees dat de bac-
10k hiertegen bestand zal
In. Bovendien doden de
otica alle bacteriën in de
darm, waardoor ze de
lora verstoren. Afdoende
>ehandeling ook nog eens
lij dertig procent van de
iten keren de bacterie en
rree na een maand terug,
herenigde Staten, Enge-
n Zuid-Europa is
icile een beruchte zieken-
acterie. Nederland lijkt er
nkele kleine uitbraken na
gespaard gebleven, maar
is dat niet. Amerikaanse
tse artsen zijn alert op de
fie en rapporteren hem
In vaak. Volgens Thörig
in Nederland het bewust-
ngsproces nog op gang
fi.
al lang bekend dat zoog-
j in hun melk antistoffen
a tegen allerlei micro-or-
nen waarmee ze in de na-
(1 aanraking komen. Jonge
ebben in de eerste da-
Ie geboorte geen wer-
muunsysteem. De eer
lik bevat daarom zeer veel
jnoglobulines (Ig) gehe-
aarvan het type a werk-
MucoMelk blijkt succescol in de strijd tegen de ziekenhuisbacterie
Clostridium difficile. Het Leidse biotechbedrijf MucoVax levert het
middel als weipoeder, gemaakt van doodgewone melk, aldus direc
teur Thörig. Foto: Hielco Kuipers
zaam is tegen Clostridium diffi
cile.
MucoVax kwam op het idee om
doodnormale, gezonde koeien
te vaccineren met gedode bac
teriën en te onderzoeken of de
antistoffen in winbare hoeveel
heden in de melk voorkwamen.
Dat bleek het geval. Een liter
koemelk bevat een halve tot een
hele gram antistoffen, waarvan
één procent specifiek werkt te
gen C.difficile en de-gifstoffen
die de bacterie afscheidt. Thö
rig noemt dat 'een behoorlijke
concentratie'. Verder is er vol
gens hem 'geen biochemisch
onderscheid'. „Het is doodge
wone melk."
Samen met het Leids Universi
tair Medisch Centrum verricht
te MucoVax vorig jaar een kli
nisch onderzoek onder dertien
besmette patiënten. De patiën
ten kregen drie maal daags een
glas water te drinken met wei
poeder, die gemaakt was van
'immuunmelk'. De resultaten
waren spectaculair. Alle patiën
ten waren na een kuur van twee
weken klachtenvrij en bij de
helft van de patiënten bleek de
bacterie zelfs verdwenen. Het
ziet er bovendien naar uit dat
de klachten niet terugkeren. De
patiënten, die nog steeds wor
den gevolgd, hebben tot nu toe
geen aanval meer gehad.
MucoVax heeft nu een Neder
landse boer gevonden in het
Amerikaanse Zuid-Dakota die
de zogeheten MucoMelk wil
produceren. Tegelijkertijd
werkt Thörig aan een dubbel
blinde klinische test in het
Pittsburgh Medical Center om
de effectiviteit van de bioactie-
ve melk ook in de VS aan te to
nen. Als de proef slaagt, wil
MucoVax het middel daar laten
registreren als voedingssupple
ment. Deze registratiemethode
van de Amerikaanse Food and
Drugs Administration is relatief
snel en goedkoop. Het is de be
doeling dat zuivelbedrijf DMV
uit Veghel de MucoMelk in de
handel gaat brengen.
Voor het Leidse biotechbedrijf
is de strijd tegen C. difficile nog
maar herbegin. Met hetzelfde
procédé ontstaan er ook moge
lijkheden om andere moeilijk te
bestrijden bacteriën aan te pak
ken. Thörig denkt aan weipro
ducten tegen Escherichia coli
(reizigersdiarree), Helicobacter
pylori (maagzweren, maagkan
ker) en Streptococcus mutans
(cariës, gaatjes in tanden en
kiezen).
door Berber Rouwé
„De vertrekstaten van de trein,
de gele borden op Schiphol of de
ANWB-richtingwijzers langs de
snelweg - voorbeelden van grafi
sche vormgeving vind je overal."
De ogen van Esther eleven, bij
zonder hoogleraar moderne ty
pografie en grafisch ontwerpen,
gaan zoekend door haar kamer.
Aan de muur hangen slechts
twee posters elk bedrukt met
een eenzame, maar trotse letter.
Clevens blik blijft steken op de
memorecorder op haar tafel:
„Ook het Sony-logo op dit ap
paraat is grafisch vormgegeven,
net als de bedrukking van het
suikerzakje ernaast. Vormge
ving bepaalt de uitstraling van
dat beeld, het roept een sfeer
op. Grafische vormgevers bren
gen orde aan in de enorme
hoeveelheid informatie die
mensen te verwerken krijgen,
door bijvoorbeeld een huisstijl
te gebruiken."
„Overigens heeft het publiek
pas door dat iets is vormgege
ven als het slecht is gedaan. Als
uit een verpakking niet duide
lijk wordt of er nu melk of yog
hurt inzit. Of als het straatbeeld
wordt verpest door veel recla
me en uithangborden, die heb
ben de reputatie slordig vorm
gegeven te zijn."
Van de geschiedenis van de
grafische vormgeving zijn
slechts stukjes en beetjes be
kend, maar van de geschiedenis
van de typografie weten we
veel. De moderne geschiedenis
van de typografie begint met de
uitvinding van de drukpers in
de 15de eeuw.
„De massamedia kwamen
vooral de laatste honderd jaar
op. Denk aan affiches, brochu
res, tv en internet. Door die ver
anderingen is grafische vorm
geving een veranderlijk en le
vendig vakgebied. De belang
rijkste vaardigheid van een
vormgever is het zich snel eigen
maken van problemen van een
nieuw medium. De beroemde
ontwerpers van de afgelopen
veertig jaar zijn vaak mensen
die alles kunnen ontwerpen:
letters, folders, boeken, affi
ches, huisstijlen, de inrichting
van tentoonstellingen, de belet
tering van gebouwen, alles."
„Nederland is traditioneel sterk
in letterontwerp. We hebben
twee academies - die in Den
Haag en Arnhem - die de klas
sieke typografie koesteren. Er
zijn duizenden soorten letters.
Dat lijken er onnodig veel, maar
elke keer dat er een nieuwe re
productietechniek wordt uitge
vonden, heb je een nieuwe let
ter nodig. De letters die werden
Esther eleven. Foto: GPD
gemaakt voor er computers wa
ren, verloren de kwaliteiten die
ze op papier hadden toen ze
overgebracht werden naar het
beeldscherm."
„Bovendien heb je veel letterty
pes nodig om verschillende sfe
ren te kunnen scheppen. Een
strakke letter zonder haakjes
wekt een zakelijke indruk, ter
wijl een letter met veel krullen
gezellig en vrouwelijk lijkt. Is
een letter eenmaal geassocieerd
met een sfeer, zoals schreefloze
letters met de moderne tijd
worden geassocieerd, dan
wordt zo'n letter steeds in die
zelfde sfeer gebruikt."
„De belangrijkste reden dat er
zoveel letters zijn, is dat het
ontwerpen van letters erg leuk
is. Het is een complexe klus -
sommigen doen er jaren over -
maar wel heel bevredigend. Je
letter moet goed leesbaar zijn.
Je moet een letter die je uit de
losse pols hebt getekend kun
nen reproduceren. Als je alfabet
af is en je er een hele pagina
tekst mee drukt, moet de letter
nog steeds de gewilde sfeer
overbrengen. Ze moet even
wichtig zijn en lekker op de pa
gina staan. Een slechte letter
begint op blad te dansen voor
je ogen."
„Voor de oude generatie ont
werpers is het wel vreemd dat
de ontwerpers van nu nauwe
lijks nog papier aanraken. Ze
hechten veel waarde aan het fy
sieke aspect van hun ontwer
pen. Dat je een boek kunt op
pakken, het gewicht kunt voe
len, geritsel hoort als je de pagi
na's omslaat. Voor mij is er
geen heerlijkere ervaring dan
door een drukkerij te lopen, de
geur op te snuiven, de inktem-
mers te zien staan."
door Peter de Jaeger
Door tonijn van zenders te voor
zien, kunnen de trekroutes van
dit grote roofdier in de Atlanti
sche Oceaan nauwkeurig wor
den gevolgd. Nu is bekend waar
en wanneer grote groepen van
deze trekvis zich bevinden. Dat
maakt onder meer de verdeling
van de internationale vangst
quota van deze extreem dure vis
eerlijker. Dankzij de bekende lo
caties kunnen bovendien onge
wenste bijvangsten van dolfij
nen, zeevogels en schildpadden
worden beperkt.
Pionier bij het 'zenderen' van
tonijn is Barbara Block van de
Stanford universiteit. Zij bestu
deert al tientallen jaren het ge
drag van grote migrerende
roofdieren ter zee, zoals haaien.
De laatste jaren richt zij zich op
de blauwvin tonijn, die jaarlijks
trekt van de oostkust van de
Verenigde Staten naar de Mid
dellandse Zee en terug. Deze
inmiddels in kaart gebrachte
route is goud waard voor de to
nijnvisserij. Elke tonijn is op de
Japanse markt tienduizenden
dollars waard. In Japan wordt
de vis in plakjes gesneden tot
het kostelijke sashimi.
Vanaf 1996 heeft het team van
Block ruim achthonderd tonij
nen op de Atlantische Oceaan
voorzien van een elektronische
zender. Een hele klus, want elke
vis weegt tussen de twee en
driehonderd kilo. „Het is zwaar
werk om de dieren te zenderen.
de Stille Oceaan intensief vol
gen. De zeebiologen willen de
komende zeven jaar het gedrag
van twintig diersoorten in beeld
krijgen. Het gaat onder meer
om tonijn, zalmhaaien, robben,
zeeschildpadden, walvisachti-
gen en pijlinktvissen. Het breed
samengestelde team wil de mi
gratiebewegingen van deze die
ren in het complete ecosysteem
beter begrijpen. Dat maakt een
beter en duurzamer beheer van
de zee mogelijk, verwachten zij.
Zo is gebleken dat tonijnen
(een andere soort dan in de At
lantische Oceaan) en haaien de
grootste oceaan ter wereld
oversteken om te trekken van
een voedselgebied naar een
broedgebied. „Sommige vis
soorten doen dingen die we
nooit hadden vermoed", zegt
Block.
De Stille Oceaan is volgens haar
een van de laatste onbekende
gebieden ter wereld. „We mis
sen de informatie die ntfftig is
om het ecosysteem op lange
termijn gezond te houden. Ons
doel is om de basis te leggen
voor een duurzaam toekomstig
beheer."
„We willen achterhalen hoe
grote roofdieren zoals tonijn de
oceaan gebruiken en wat de
overeenkomsten zijn met ande
re gebruikers zoals walvissen,
schildpadden, dolfijnen en zee
vogels. Bijvoorbeeld waar ze el
kaar ontmoeten om te eten. Als
we die plekken weten, kunnen
we een duurzamere visserij
ontwikkelen zonder al te veel
onnodige bijvangsten van an
dere ecologisch waardevolle
dieren."
Een tonijn wordt van een zender voorzien. Foto: GPD/Wayne Whippen
Je moet midden in de winter de
vis vangen en vervolgens op
een schommelend bootje de
zender aanbrengen. Maar de
verzamelde gegevens maken
het meer dan waard", aldus
Block.
Ondertussen is bekend waar de
tonijn zich bevindt in de Aüan-
tische Oceaan en op elk wille
keurig tijdstip. Ook de route
waarlangs de dieren trekken
staat op de kaart. Ze starten in
de winter vanaf de kust voor
Noord en Zuid-Carolina, berei
ken in het voorjaar de verza
melplek ter hoogte van de
Vlaamse kaap in Canada om in
de zomer de Middellandse Zee
te bereiken. In de herfst trekken
ze terug om aan het eind van
net jaar weer voor de oostkust
van Amerika të belanden.
„Stukje bij beetje krijgen we
een beeld van het gebruik van
de omgeving door de tonijn",
zegt Block. Waardevolle infor
matie worden door de dieren
zelf geleverd. Gegevens komen
binnen over de watertempera
tuur midden op de oceaan en
de zeedieptes dié de duikende
tonijnen bereiken. „Nuttige da
ta die veel inspanning zouden
kosten om ze op een andere
manier te verzamelen."
Samen met zeventig andere on
derzoekers uit Californië en
Alaska gaat Block ook dieren in