Gehandicapt in donker Afrika
HDC 931
„Mzungu", gilt de tienjarige Thadeus, „mzungu!"
Overal komen kinderen vandaan om te kijken naar
de blanke die de heuvelachtige Mpetetwe Market is
opgeklommen. Steunend op krukken, balancerend
met een gipsen been of voortgeduwd in een roestige
rolstoel. Hoe doet er niet toe hoe; zo snel mogelijk
willen ze de witte vrouw begroeten. Hoewel de jon
gens en meisjes vaker blanken zien, blijft bezoek van
een mzungu spannend. Zeker van eentje die je nog
niet kent. Per slot van rekening weet je nooit welke
verassingen de westerling meebrengt. In Katalemwa,
het revalidatiecentrum op acht kilometer afstand van
de Oegandese hoofdstad Kampala, worden gehandi
capte kinderen op de been geholpen. Mede dankzij
de Nederlandse fysiotherapeut Michiel Steenbeek is
Katalemwa Cheshire Home and Rehabilitation Centre
uitgegroeid tot een uniek project.
door Nancy Ubert
Als dit jaar genoeg sponsorgeld binnenkomt, kan het Katalemwa Cheshire Home met vijftig bedden uitbreiden. Jaarlijks kunnen dan 150 kinderen extra worden geholpen. Foto's: Nancy Ubert
komt altijd op de laatste plaats te staan. Als
we geld zouden vragen, kwam niemand nog
een kind brengen." Toch proberen ouders te
betalen voor de hulp die hun kind krijgt. Met
een zak bonen of een tros bananen, bijvoor
beeld.
In vergelijking met ons land ligt het percen
tage gehandicapte kinderen in Oeganda
hoog. Dat is te verklaren door de grote ar
moede. Kinderen raken ondervoed door
eenzijdig voedsel. Met hun afgebrokkelde
weerstand lopen ze al snel malaria en her
senvliesontsteking op. Ziekten die lichame
lijke en geestelijke handicaps tot gevolg kun
nen hebben. Ook raken kinderen onnodig
gehandicapt doordat bij een bevalling geen
deskundige vroedvrouw of arts aanwezig is.
En dan ontstaan er nog geboorteafwijkingen
doordat de moeder tijdens haar zwanger
schap (en in de periode daarvoor) te weinig
vitaminen binnenkreeg.
„In feite zijn de meeste handicaps in Oegan
da een regelrecht gevolg van de schrijnende
armoede", stelt Steenbeek. „En het blijft een
vicieuze cirkel, dat is het ergste. Als een ge
handicapt kind immobiel blijft, heeft het
minder kans naar school te gaan en zal het
ook niet zo snel werk vinden. Zo wordt de
armoede van de familie in stand gehouden."
School
Ondertussen staat George Makombe bij de
ingang van een van de slaapzalen. Voor Ne
derlandse begrippen is het daar een armoe
dig zooitje. Maar wie andere instellingen in
Oeganda heeft gezien, ziet onmiddellijk het
verschil. In Katalemwa is het schoon en net
jes.
„Sommige kinderen moeten hier wel een
jaar blijven", vertelt Makombe. Vandaar dat
er ook een leslokaaltje is ingericht. Er zijn
daar kinderen die voor het eerst onderwijs
genieten. Door hun immobiliteit konden ze
in hun eigen dorpsgemeenschap niet naar
school. „Kom toch hier werken", bedelen
twee jongens die op krukken de hele rond
leiding meedoen. „Mag je elke dag met ons
spelen en dan leer jij ons rekenen."
Het valt op hoe goed de kinderen elkaar hel
pen en vooral hoeveel plezier ze met elkaar
hebben. Steenbeek daarover: „Voor veel kin
deren is het nieuw dat ze met lotgenoten in
contact komen. De wereld is nooit groter ge
weest dan hun kleine dorp. Daar werden ze
gepest omdat ze anders waren. Het groeps
proces in het centrum maakt weer sociale
diertjes van ze. Ze stimuleren elkaar enorm."
Maar er wordt niet alleen aan de kinderen
'gesleuteld'. De moeders of oudere zussen
die met de patiëntjes zijn meegekomen, krij
gen ook hulp aangereikt. Zo wordt hun ge
leerd wat het belang is van hygiëne en ge
zonde voeding. Bovendien speelt ook bij de
familie het lotgenotencontact een belangrij
ke rol. In Oeganda schaamt een moeder zich
doorgaans voor haar gehandicapt kind.
Door te ontdekken tfat er meer vrouwen zijn
die met hetzelfde probleem kampen, leren
de vrouwen beter met de situatie om te
gaan.
Werkplaats
Als Makombe alle slaapzalen, de fysiothera-
pieruimte, de eet- annex recreatiezaal en de
keuken heeft laten zien, wijst hij op een ge
bouw dat hoger op het terrein ligt. „Ik red
het niet in mijn rolstoel om die weg omhoog
te gaan. Ga maar zelf kijken." Het blijkt een
geoutilleerde orthopedische werkplaats te
zijn. Ook een initiatief van de Hollandse fy
siotherapeut. „Achteraf ben ik er zelf ook
van onder de indruk. Toen ik daar kwam
werken was er nog geen hamer te vinden. Ik
sprokkelde een gereedschapskist bij elkaar."
Uiteindelijk was er genoeg gereedschap voor
een echte werkplaats. Die werd in 1999 ge
bouwd. Steenbeek heeft een paar leergierige
en ijverige mensen opgeleid, die met mini
male middelen wonderen weten te verrich
ten. De timmerman maakt krukken en speci
ale stoeltjes voor kinderen met hersenbe
schadiging. Twee metaalwerkers lassen rol
stoelen in elkaar en zorgen voor de looprek
ken en de loopfietsen. Een techneut zorgt
voor de plastic spalken en dan is er nog de
jongen die de officiële Steenbeek Foot Ab
duction Brace maakt. Deze beugel wordt ge
bruikt om een geopereerd klompvoetje in de
goede stand te houden. De SFAB wordt zelfs
geëxporteerd.
Steenbeek zit al jaren in het ontwikkelings
werk. Zijn patronen voor beugels en spalken
gaan de hele wereld over. De Nederlander
heeft laten zien dat je in een ontwikkelings
land met goedkoop materiaal dat ter plekke
verkrijgbaar is, zeer efficiënte hulpmiddelen
kunt maken.
„Heb je het nu allemaal gezien", vraagt Ma
kombe even later. „Indrukwekkend toch?"
Tijd om antwoord te geven is er niet. Tadeus
wü nu eindelijk wel eens kunnen demon-
streren hoe goed hij heeft leren lopen.
J^>|elcome lady, welcome."Be-
tjj^Ê hendig manoeuvreert
W George Makombe zijn rol
stoel in de perfecte positie om zijn gast
breeduit te kunnen toelachen. „Ik hoor en
woon hier."
Katalemwa is één van de zeven instellingen
in Oeganda die vallen onder de Leonard
Cheshire Foundation, een van herkomst En
gelse organisatie die hulp verleent aan de
meest armlastige bevolkingsgroepen in de
wereld. Het tehuis werd in 1968 gesticht. Ja
ren achtereen woonden er volwassen ver
standelijk en lichamelijk gehandicapten die
in hun eigen dorp niet werden geaccepteerd.
Tien jaar geleden is het roer omgegooid. De
gehandicapte volwassenen kregen de moge
lijkheid een vak te leren en werden gestimu
leerd terug te keren naar hun dorpsgemeen
schap.
Makombe, die door een dwarslaesie verlamd
is geraakt, kon niet terug. „No way." Samen
met nog twee andere mannen
bleef hij in Katalemwa, waar
hij zich vanuit zijn rolstoel op
tal van manieren verdienste
lijk maakt. „Ik kan mijn han
den en hoofd hier heel goed
gebruiken."
Over zijn verleden praat Ma
kombe niet. Maar uit de ver
halen die hij vertelt, sijpelt
door dat hij veel heeft meege
maakt. Hij heeft, net als zijn
vele landgenoten, geleden on
der de dictatuur van Idi Amin.
Tijdens dat schrikbewind
dacht geen Oegandees na
over zorgverlening. Mensen
als George Makombe hadden
het heel zwaar; ze waren hele
maal op zichzelf aangewezen.
Yoweri Museveni kwam in 1986 aan het be
wind. De situatie verbeterde in Oeganda.
Ook de gezondheidszorg kreeg een nieuwe
impuls. Buitenlandse deskundigen hielpen
Museveni bij de opbouw van het land. Zo
was het ook bij het Katalemwa Cheshire
Home. „Het was een moeilijke tijd, maar kijk
wat we-ervoor hebben teruggekregen." Ma
kombe is trots op het huis waar hij woont en
werkt. Met zichtbaar genoegen begint hij
aan een uitgebreide rondleiding.
Ongeveer vijftig bedden telt het revalidatie
centrum. De kinderen worden in principe
opgenomen met een ouder of verzorger.
Always busy here", klinkt Makombe. In het
huis komen vooral patiëntjes die orthopedi
sche hulp nodig hebben. Kinderen die door
hersenletsel (half) verlamd zijn geraakt, kin
deren die gehandicapt zijn geraakt door po
lio of beenmergontsteking en kinderen met
aangeboren afwijkingen, zoals klompvoetjes.
Verspreid over de hele wereld wordt één op
de ongeveer negenhonderd kinderen met
klompvoetjes geboren. In Nederland staat
meteen een specialistenteam klaar om de
aangeboren misvorming te behandelen,
maar in Afrikaanse landen is dat wel anders.
Soms weten ouders niet eens dat het klomp-
George Makombe
Nederlandse 'mzungu'
in een Oegandees
revalidatiecentrum
voetje van hun baby behandeld kan worden.
Zo raken kinderen onnodig ernstig gehandi
capt. En dat brengt ze weer in een verre
gaand sociaal isolement. In het Westen
wordt gehamerd op de integratie van gehan
dicapten, in Afrika gaan mindervaliden ge
bukt onder een groot stigma. Ze worden ge
negeerd, beschimpt of gediscrimineerd.
In Oeganda lopen tienduizenden kinderen
rond met verwaarloosde klompvoetjes. Ve
len van hen zijn daardoor veroordeeld tot de
bedelstaf. De orthopedisch chirurgen die in
'de Parel van Afrika' werken,
kunnen die achterstand nooit
inhalen, zegt Michiel Steen
beek. „Al doen ze in Katalem
wa nog zo hun best."
Steenbeek (45, getrouwd, twee
zoons) woont sinds een paar
maanden in Kenya, waar hij
een zorgnetwerk van orthope
dische projecten probeert op
te bouwen. Net zoals hij in Oe
ganda deed. Zo heeft hij fors
bijgedragen aan het Uganda
Clubfoot Project, een groot sa
menwerkingsverband dat tot
doel heeft klompvoeten vroeg
tijdig te herkennen en te be
handelen. Een van de partners
in dat project is het Mengo
Hospital in Kampala. In dit
missieziekenhuis is - dankzij sponsoring -
speciaal voor Katalemwa een orthopedische
unit ingericht. Een Italiaanse orthopedisch
chirurg werkt daar fulltime. Voor kinderen
die reconstructieve of plastisch chirurgische
nodig hebben (ernstige brandwonden kun
nen door littekenvorming ook invaliditeit
veroorzaken) komen een paar keer per jaar
teams van Interplast Holland en van de En
gelse organisatie Interface naar Kampala.
Vanuit Katalemwa worden de kinderen dan
naar de ziekenhuizen gebracht waar de plas
tisch chirurgen aan het werk zijn.
Trots
George Makombe opent de vroegere werk
kamer van Steenbeek. Alsof Makombe een
heiligdom binnentreedt, zo gedraagt hij zich.
Very special place. Mister Steenbeek is still a
little bit here.Steenbeek moet lachen als hij
die anekdote een paar weken later door de
telefoon hoort. „Het scheelde niet veel of
George had geëist dat je je schoenen zou uit
trekken." Maar, geeft hij toe, het roert hem
dat er met zoveel eerbied over zijn werk
wordt gesproken. „We hebben daar ook zo
onnoemelijk veel werk verricht. Je vraagt me
of ik er trots op ben? Ja, eigenlijk wel. Vooral
In Katalemwa ontstaat lotgenotencontact. Voor de meeste gehandicapte kinderen is de wereld nooit groter geweest dan hun kleine dorp. Daar
werden ze gepest omdat ze anders waren.
Laatste plaats
Voor ongeveer 200 euro kan een kind revali
deren in Katalemwa. Weinig Oegandesen
zijn in staat dat geld neër te tellen. Steen
beek: „Vooral op het platteland zijn de men
sen ontzettend arm. Ze hebben een stukje
land waarop ze voedsel verbouwen en dat is
het wel. Een ziektekostenverzekering kennen
ze daar niet. In een gezin lopen al snel een
stuk of acht kinderen rond. De ouders - als
kinderen geluk hebben zijn hun ouders niet
overleden aan aids - zijn al blij als ze het
kunnen opbrengen om hun kind naar
school te laten gaan. Het gehandicapte kind
In Oeganda zijn de meeste handicaps een regelrecht gevolg van schrijnende armoede.
wordt geleverd. En dat wil met regelmaat ge
beuren in Oeganda.
De kippenhouderij, even verderop op het
terrein, is ook een idee van de Nederlandse
fysiotherapeut geweest. Dankzij sponsorgeld
konden legkippen worden gekocht. Tegen
woordig scharrelen zo'n duizend hennen
rond. De verkoop van de eieren levert wat
geld op. Dat is nodig want de vaste subsidie
die via CBM (Christoffel Blindenmission) bij
Katalemwa binnenkomt, is geen vetpot.
Vandaar dat wordt gezocht naar middelen
om zelf de inkomsten te verbeteren.
Wereldwijd zijn er serviceclubs die af en toe
wat verlichting komen bieden. Ook in Ne
derland. Zo organiseert Lionsclub Noordwijk
dit jaar een galadiner en een loterij om geld
in te zamelen voor het huis. „Je moet er zijn
geweest om te weten wat voor een fantas
tisch werk daar wordt gedaan", spreekt René
le Clercq uit Noordwijk uit eigen ervaring.
Le Clercq is algemeen directeur van een
groot bloementeeltbedrijf. In Kampala staat
een dochteronderneming, die werk verschaft
aan 350 Oegandesen. „Stom toevallig was ik
in Kampala toen John Rutten, onze directeur
daar, een tweedehands Landrover wilde ko
pen. Met de advertentie op zak gingen we op
pad. Zo kwamen we in Katalemwa terecht.
We hebben het op dat moment niet tegen el
kaar gezegd, maar we waren beiden diep on
der de indruk."
Toen de Lionsclub waarvan Le Clercq lid is,
een goed doel moest kiezen voor de activi
teiten van dit jaar, was de keuze snel be
paald. Lions Noordwijk hoopt genoeg geld
binnen te halen om het Katalemwa Cheshire
Home met vijftig bedden uit te breiden. Dat
betekent dat jaarlijks 150 kinderen extra ge
holpen kunnen worden.
omdat het me gelukt is om Katalemwa met
hulp van Oegandese professionals uit te
bouwen."
Terug bij de rondleiding van Makombe. Als
hij weer op de veranda staat wijst hij naar de
zonnepanelen die op het dak van een van de
gebouwen staan. „Zo drukken we de hoge
elektriciteitskosten hier. Vandaag en gisteren
niet, want ze zijn kapot. Maar ik geloof dat er
vanuit Nederland hulp onderweg is om het
probleem op te lossen." De zonnepanelen,
die Michiel Steenbeek liet installeren, zijn
ideaal op de momenten dat er geen stroom
