I
I
Hoop met de dood voor ogen
'We kunnen niets meer voor u doen'
Specialisten begrijpen kanker nu pas echt
ZATERDAG
13 MAART
2004
Reportage
Oeganda helpt
kinderen weer
op de been
Nabestaanden van kankerpatiënten komen jaarlijks in Dronten bijeen om hun geliefden te herdenken. Onlangs werden nog vijf glasplaten met namen geplaatst en 1700 bomen geplant ter nagedachte
nis aan mensen die deze vreselijke ziekte niet overleefden. Foto: ANP
Denkend aan kanker kreeg
iedereen de dood voor ogen.
Niet meer. De medische
wetenschap heeft niet
stilgezeten. Eindigde ruim
een halve eeuw geleden nog
vrijwel iedereen met een
kwaadaardig gezwel alras op
het kerkhof, tegenwoordig
overleeft een op de twee
kankerpatiënten minimaal
vijfjaar. Kankerbestrijding
Nederland voert campagne
met een beeld van een
komma, en daaronder de
slogan 'kanker betekent lang
niet altijd het einde.' Er komt
nog meer aan, in deze
revolutionaire tijden: „Dit is
een optimistische fase in het
kankeronderzoek."
door Harm Harkema
Een mens kan ook overdrijven. De
overigens gerespecteerde Ameri
kaanse kankerspecialist Judah Folk-
man zei kortgeleden te verwachten dat
kanker binnen tien jaar een chronische
ziekte zal zijn die te behandelen is met ge
neesmiddelen en nauwelijks bijwerkingen
heeft. Kom, kom, was de overheersende re
actie van Nederlandse kankerwetenschap
pers. Want het gaat weliswaar de goede
kant op, maar zover zijn we nog niet.
Folkman is de vader van de zogeheten 'an-
giogeneseremmers', middelen die groei
van kankercellen remmen door ter plekke
de aanmaak van bloedvaten te verhinde
ren. Een jaar of tien werd geleden er onge
looflijk veel van verwacht, maar de praktijk
bleek weerbarstig. De eerste angiogenese-
remmer, avastin geheten, is niettemin on
langs in de VS op de markt gekomen en in
combinatie met chemotherapie moet het
middel hulp bieden in de strijd tegen
darmkanker.
Gijs Boerrigter, hoofd research coördinatie
van KWF Kankerbestrijding relativeert de
vergaande claim van Folkman: ,Angione-
seremmers zijn een groep nieuwe midde
len, maar zij vormen niet hét middel tegen
kanker. Kanker is niet één ziekte, maar doet
zich voor in honderden vormen en stadia.
We moeten dus een breed arsenaal aan ge
neesmiddelen ontwikkelen en bestaande
behandelingen verbeteren om die de baas
te zijn. De kans dat er een enorme slag ge
slagen wordt met een middel dat tegen een
veelheid aan kankervormen werkzaam
blijkt, acht ik niet zo groot".
Niettemin ziet Boerrigter dat het kankeron
derzoek de afgelopen jaren in een stroom
versnelling is geraakt die op zijn zachtst ge
zegd perspectief biedt. Hij is niet de enige.
Kortgeleden rolde in beperkte oplage het
boekje "Oncologie: van onderzoek naar in
novatieve geneeskunde" van de persen,
waarin tien vooraanstaande Nederlandse
kankerspecialisten die ook internationaal
tot de top behoren, hun licht op de jongste
ontwikkelingen laten schijnen.
Wat opvalt is het ongebreideld doorklin
kende enthousiasme. Gesproken wordt
over „doorbraken", in de vorm van "dna-
en eiwitrevoluties" en nieuwe technieken
die met „de vaart van een lawine" de zie
kenhuizen binnenkomen. „Dit is een opti
mistische fase in het kankeronderzoek,"
stelt de bekende kankeronderzoeker pro
fessor Piet Borst. „Voor het eerst in de ge
schiedenis begrijpen we fundamenteel wat
er misgaat bij kanker."
Kanker is, zo weet de mensheid nog niet zo
De levensduur van kankerpatiënten in Nederland is de afgelopen ja-
;n gestaag toegenomen." Let wel: de verschillen per kankersoort zijn
®is groot. Zo is ook vandaag de dag prognose voor iemand met long-
f alvleesklier kanker ronduit slecht.
'tote vooruitgang daarentegen is bijvoorbeeld geboekt bij melanoom
Een vorm van huidkanker), baarmoederhals- en borstkanker. Zo is het
wcentage patiënten met borstkanker dat vijf jaar na de diagnose nog
1(j fêft, toegenomen van 52 procent in de jaren zestig, tot 76 procent eind
ten negentig. Helemaal indrukwekkend zijn de cijfers voor kinderen
iet leukemie. Begin jaren zestig stierven acht van de tien leukemiepa-
'entjes, tegenwoordig nog maar twee.
'e positieve cijfers zijn vooral het gevolg van de ontwikkelingen op het
u ed van bestraling en chemotherapie. Teelbalkanker bijvoorbeeld,
een vaak dodelijke ziekte totdat in de jaren zeventig een fantastisch
'erkende chemotherapie werd ontwikkeld. Sindsdien overleeft verre
eg het grootste deel van de patiënten, van wie wielrenner Lance Arm-
fóng het bekendste voorbeeld is.
'iet alleen het aantal langdurig overlevenden neemt toe, ook de levens
feit van kankerpatiënten ontwikkelt zich gunstig, onder andere
ndat door doelgerichtere therapieën bijwerkingen minder akelig wor-
en. Dat alles is niet alleen een kwestie van slimmere medicijnen, ook
e ontwikkeling van verfijndere apparatuur speelt een rol.
UÜl voorbeeld uit de radiotherapie. Menige bestraling beschadigt ook
lijk beweegt. In het Nederlands Kanker Instituut/Antoni van Leeuwen
hoek Ziekenhuis in Amsterdam is sinds enige tijd apparatuur in gebruik
die met de tumor meebeweegt en dus preciezer op zijn doel schiet.
Aan hetzelfde ziekenhuis heeft Marije Valkenborgh (49) haar leven te
danken. Bij haar werd ruim drie jaar geleden een zeldzame vorm van
kanker ontdekt die zich inmiddels had verspreid in buik, baarmoeder,
darmen en lever. We kunnen niets meer voor u doen, geniet maar zo
veel mogelijk van de laatste maanden van uw leven', zei de specialist
van het ziekenhuis in haar woonplaats Roermond. Daarmee nam Ma
rije Valkenborgh geen genoegen. De artsen in Amsterdam gaven haar
weer enige hoop.
Tijdens een ingrijpende operatie werden alle tumoren weggenomen,
waarbij voor het moeilijkste deel, het weghalen van verschillende uit
zaaiingen in de lever, werd geëxperimenteerd met een uit Amerika
overgenomen gloednieuwe techniek. Met een speciale naald, waarin
een soort parapluutje zit opgevouwen, worden de uitzaaiingen gepene
treerd. Het parapluutje klapt open in de tumor, de chirurg zendt
stroom door de baleinen van het paraplutje, die daardoor zo heet wer
den, dat de kankercellen ter plekke werden gekookt en afsterven.
Nog maar een jaar of vijf geleden zou Marije ook door de Amsterdamse
kankerspecialisten zijn opgegeven. Gelukkig voor haar was het 2002 en
werd de operatie een groot succes. Ze leeft nog, en liep afgelopen jaar
zelfs de vierdaagse van Nijmegen.
Een woekering van witte bloedcellen geeft kankercellen de kans hun dodelijke werkzaamhe
den te verrichten, zoals hier in beeld gebracht. Met Glivec wordt op deze ongeremde groei
een rem gezet. Foto: ANP
dien verwacht van de zogeheten ,pro-
teomics", het onderzoek naar de rol van de
eiwitten die betrokken zijn bij de groei van
een kankercel. Zo schetst professor Dick
Richel (Universiteit van Amsterdam)in
'Oncologie' het beeld van veel vroegtijdiger
ontdekking van kwaadaardige cellen.
Nu nog wordt kanker bijna altijd ontdekt
naar aanleiding van klachten van de pa
tiënt of routine-onderzoek, zoals de borst-
kankerscreening. „We kijken als het ware
tegen het topje van de ijsberg aan". Inmid
dels is de wetenschap er achter dat die tu
moren dan al geruime tijd signalen hebben
afgegeven in de vorm van voor die tumor
kenmerkende eiwitten.
„Op dit moment worden methoden ont
wikkeld, waarmee, op basis van dergelijke
signalen de aanwezigheid van tumoren op
een eenvoudige manier en in een zeer
vroeg stadium kan worden aangetoond in
bloed, urine of ontlasting", aldus Richel.
Als dat lukt is het een sensatie, meldt Ro
denhuis.
Komen we bij "Glivec", een nieuw medi
cijn dat vrij succesvol een vorm van leuke
mie onder de duim weet te houden en dé
minst domme 'smart-bom' genoemd kan
worden die tot nog toe is ontwikkeld. Gli
vec, aldus professor Borst, ,,is vooral een
bron van inspiratie." Het is het eerste me
dicijn dat niet op de kankercel zelf is ge
richt, maar in plaats daarvan het signaal
(lees: het eiwit) blokkeert dat door een be
schadigd gen wordt uitgezonden om kan
kercellen tot ontwikkeling te brengen. Door
de aanmaak van dit eiwit te remmen, wordt
ook de verdere vermenigvuldiging van kan
kercellen een halt toegeroepen.
Borst: „Het ideaal voor de toekomst is dat
we voor elke tumor precies in kaart kunnen
brengen wat er allemaal verkeerd gaat ep
dat we die afwijkingen door een gerichte
combinatie van middelen herstellen. Met
andere woorden: dat we in de tumor van
mevrouw Jansen de exacte genetische af
wijkingen kunnen bepalen en haar vervol
gens behandelen met zes tot acht verschil
lende middelen die elk een stukje van het
abnormale gedrag van haar cellen attaque
ren".
De komende tien jaar tot vijftien jaar zijn al
met al spectaculaire ontwikkelingen te ver
wachten hoopt menig kankerspecialist, al
zal niemand met zekerheid beweren dat
binnen die termijn kanker in al zijn vormen
onder de duim kan worden gehouden, zq-
als Judah Folkman heeft voorspeld.
Voorzichtigheid is geboden wanneer het
gaat om voorspellingen zegt Gijs Boerrig
ter. Onderzoekers zijn namelijk, zo leert de
ervaring, wel eens ietsjes te enthousiast.
Dan roepen ze in het laboratorium 'Eure
ka', terwijl vervolgens op de lange weg naar
de praktijk nog allerlei obstakels opdoe-
heel erg lang, een DNA-ziekte die ontstaat
door bepaalde beschadigingen in de genen.
Deze kunnen allerlei oorzaken hebben, die
vaak onduidelijk en complex zijn. Van een
aantal hiervan is bekend of wordt vermoed
hoe ze worden veroorzaakt. Erfelijkheid bij
voorbeeld, of roken, uv-straling, te weinig
groente en te veel jenever. Beschadigde ge
nen kunnen vervolgens lichaamscellen in
formatie geven om te transformeren tot
kankercellen.
Nu nog is de behandeling van kanker geba
seerd op - om in de woorden van Borst te
blijven - „snijden, branden en vergiftigen"
(chirurgie, bestraling, en chemoptherapie).
Met de razendsnelle ontwikkelen van de
DNA-technologie openen zich adembene
mende vergezichten.
Neem de zogeheten „micro-arraytech-
niek". Een eenvoudige sterveling haalt bij
het lezen van die term de schouders op,
maar een beetje kankeronderzoeker raakt
er van in extase. 'Micro arrays' haken aan
bij het nog maar vier jaar geleden ontrafel
de menselijk genoom, het geheel van alle
ongeveer 30000 genen. Kort gezegd komt
het er op neer dat vele duizenden genen op
een glasplaatje worden gezet. Daarna laat
de computer al die genen de informatie
van de tumor aftasten. Uiteindelijk kan er
dan een soort genetische 'vingerafdruk'
van de tumor worden afgelezen.
Hoewel de 'micro-arraytechniek' nog in de
kinderschoenen staat, zijn onderzoekers
van het Nederlands Kanker Instituut/Anto
ni van Leeuwenhoek Ziekenhuis in Amster
dam in samenwerking met Amerikaanse
knappe koppen toch al een eindje op streek
met vingerprints van borstkankertumoren.
Aan de hand van de activiteit van zeventig
genen kunnen zij al betrouwbaar voorspel
len hoe groot de kans is dat de ziekte terug
keert.
Hun medisch directeur, professor Sjoerd
Rodenhuis jubelt in voornoemd boek dan
ook dat de micro array 'de grootste ontwik
keling met klinische consequenties in het
kankeronderzoek tot dusver' is. Immers:
ken uw tumor en u kunt uw behandeling er
aan aanpassen. Geneesmiddelen kunnen
zo steeds specifieker worden ingezet, en
worden dat overigens ook zonder de micro
array al.
Voorzitter Van Bochove van de Nederland
se Vereniging voor oncologie daarover: „In
militaire termen gesproken verandert de
chemotherapie gaandeweg van het leggen
van een bommentapijt, met alle bijwerkin
gen van dien, naar het afwerpen van 'smart
bombs' die in staat zijn de tumorcel speci
fiek te vernietigen". Ook op het gebied van
het „branden en snijden" staat de tijd niet
stil: bestralingsapparatuur en operatieve
middelen worden almaar beter en verfijn
der, hetzelfde geldt voor scanapparatuur.
