WETENSCHAP
De klap die zelfs deskundigen verbaasde
Reddingsactie
rode eekhoorn
Dit jaar nog
geen nieuw
ruimteveer
Belgisch en Duits bloed voorkomt
inteelt Nederlandse korenwolf
Menselijk brein
Kernreactor Cura^a^
De beste popcorn
De domme pech van een jonge oehd
Sambaschool toont wetenschap tijdens carnav
MAANDAG 8 MAART 20(
Vijftig jaar geleden eerste test waterstofbom
Britse dierenbeschermers heb
ben een plan bedacht om de
rode eekhoorn in Schotland
voor uitsterven te behoeden.
De diertjes kunnen niet op te
gen de in de vorige eeuw uit
Amerika geïmporteerde grijze
eekhoorn. De afgelopen vijftig
jaar zijn de rode eekhoorns in
heel Groot-Brittannië enorm in
aantal afgenomen. Het red
dingsplan behelst de aanleg van
25 reservaten in Schotland, het
laatste bastion van de rode eek
hoorn op de Britse eilanden.
Het gaat om bosgebieden met
veel naaldbomen, waarin de
grijze eekhoorns zich niet zo
thuisvoelen. In heel Groot-Brit
tannië leven nog ongeveer
120.000 rode eekhoorns. Drie
kwart daarvan wordt aangetrof
fen in Schotland.
Het zal nog zeker een jaar du
ren voordat het Amerikaanse
ruimtevaartbureau NASA weer
een ruimteveer durft te lance
ren. Dat heeft de directeur van
het shuttle-programma, Mi
chael Kostelnik, gezegd. De ver
traging heeft te maken met ver
der onderzoek naar de lucht
verplaatsing bij de lancering
rond de gigantische externe
brandstoftank van het ruimte
veer. De shuttles worden aan
de grond gehouden sinds het
ongeluk met de Columbia in fe
bruari vorig jaar. Volgens Kos
telnik is het voornaamste pro
bleem het vinden van een ma
nier om te voorkomen dat stuk
ken isolatieschuim bij de lance
ring losraken van de tank. De
ramp met de Columbia gebeur
de nadat een losgeraakt stuk
isolatiemateriaal ter grootte van
een koffer de vleugel van het
ruimteveer had geraakt. De NA-
SA-technici waren zich er niet
van bewust dat de Columbia
zwaar beschadigd was totdat de
shuttle bij de terugkeer naar de
aarde uit elkaar viel.
WASHINGTON/ANP-DPA - De
kracht van de explosie op 1
maart 1954 verrastte zelfs de
Amerikaanse nucleaire weten
schappers. De bom reet een 1,5
kilometer brede krater in het
atol en ontketende een vuurbal
die binnen een minuut een
hoogte van 13 kilometer bereik
te. Het was de zwaarste bomex
plosie tot op dat moment.
Met de test op het koraaleiland
Bikini (onderdeel van de Mars
hall-Eilanden) in de Grote Oce
aan vijftig jaar geleden luidden
de VS een nieuw stadium in de
nucleaire wapenwedloop van
de supermachten in. Voor het
eerst was een waterstofbom
ontploft - duizend maal krach
tiger dan de atoombom die Hi
roshima had weggevaagd.
Zo stond het historische mo
ment nogal zakelijk opgetekend
in het protocol van de Ameri
kaanse strijdkrachten: „Om
06.45 uur werd het ontstekings-
signaal verzonden en explo
deerde het apparaat waarbij
een equivalent aan energie van
15 miljoen ton TNT vrijkwam.
Veel groter dan verwacht."
De radioactieve neerslag ver
spreidde zich dan ook over een
veel groter gebied dan ver
wacht. Het Japanse vissersschip
Lucky Dragon met 23 beman
ningsleden aan boord viste 160
kilometer verderop. De boot
werd bedolven onder een grijze
sneeuw. Toen het enkele weken
later de thuishaven bereikte,
hadden alle vissers radioactieve
brandwonden en was een be
manningslid al gestorven.
Een ander onverwacht slachtof
fer van de test was het Mars
hall-Eiland Rongelap. Het ligt
circa 160 kilometer verwijderd
van Bikini. Op de bewuste dag
hoorden de bewoners een luide
knal en begon de bodem te
schudden. Enkele uren later
viel de radioactieve neerslag.
Argeloos speelden de kinderen
met het grauwe poeder. Toen
de eilandbewoners een dag la
ter werden geëvacueerd, viel bij
de eersten de haren al uit.
De waterstofbom was niet on
omstreden bij Amerikaanse
atoomwetenschappers. De 'va
der van de atoombom' Robert
Oppenheimer waarschuwde
De kracht van de waterstofbom was ongekend. Foto: EPA
voor een geheel nieuwe dimen
sie van de vernietigingskracht,
die de uitroeiing van de mens
heid mogelijk maakte. Oppen
heimer was geschrokken van de
complete vernietiging van Hiro
shima en Nagasaki. Maar de
Koude Oorlog was begonnen
en de eerste atoomproeven van
de Sovjetunie gaven de haviken
in Washington het voordeel.
President Truman gaf op 31 ja
nuari 1950 het groene licht voor
de bouw van een waterstof-
door Peter de Jaeger
Herintroductie van de koren
wolf in Zuid-Limburg heeft al
leen succes als er vers bloed
wordt aangevoerd uit België of
Duitsland. De Nederlandse
hamsterpopulatie is genetisch
arm en daarom erg ziektege-
voelig. Dat zegt Hugh Jansman
van het Wageningse instituut
Alterra. Dit voorjaar moeten de
eerste resultaten van het fok-
programma zichtbaar worden.
De genetische variatie bij de
Limburgse korenwolven is zo
klein dat de exemplaren onder
ling niet van elkaar zijn te on
derscheiden. Ze zijn bijna klo
nen van elkaar.
„Dat dit komt door inteelt is
overigens niet hard te maken.
Wel is voor een optimaal fok-
programma nieuw bloed ver
eist. Dat geeft een sterkere po
pulatie hamsters die beter te
gen een stootje kan", aldus bio
loog Jansman die de herintro
ductie coördineert.
In 1995 werd de noodklok ge
luid voor de korenwolf (Crice-
tus cricetus). Uit telling bleek
dat in twintig jaar tijd de popu
latie met meer dan 75 procent
was verminderd. Op dat mo
ment waren er nog maar dertig
exemplaren over in Zuid-Lim
burg. Na lange discussies tus
sen de overheid en natuurbe
schermers werd in 1999 toe
stemming gegeven een tiental
korenwolven te vangen voor de
fok. Het fokprogramma wordt
uitgevoerd in de dierentuin
Blijdorp en door Das en Boom
in Beek bij Nijmegen.
Deze tien hamsters hebben in
middels gezorgd voor 336 na
komelingen, die deels zijn uit
gezet en deels gebruikt voor
verdere fok. „We hadden dit
aantal van in gevangenschap
gekweekte hamsters makkelijk
kunnen verdrievoudigen tot
duizend. Maar het heeft geen
zin honderden hamsters klak
keloos de natuur in te pompen
en dan maar hopen dat alles
goed gaat", zegt Jansman.
„Belangrijker is eerst te onder
zoeken hoe de hamsters het
doen in de natuur, hoe ze rea
geren op agrarische werkzaam
heden en op beheersmaatrege
len. Daarom hebben we tien
procent van de uitgezette ham
sters voorzien van een zender
tje."
Aan de hand van de verzamelde
gegevens is een landbouw- en
natuurvriendelijke bedrijfsvoe
ring opgesteld. Hier hebben
niet alleen de hamster, maar
ook andere dieren baat bij, ter-
De korenwolf. Foto: GPD/Jaap Rozema
wijl de boer zijn inkomen be
houdt door een compensatiere
geling, zegt de onderzoeker.
„De boeren waren eerst erg
sceptisch over beheersmaatre
gelen. Ze dachten dat zodra er
een korenwolf op hun akker
zat, ze gelijk niets meer moch
ten. Maar dat valt reuze mee,
een kleine aanpassing in maai
en oogstschema is al genoeg.
Nu vinden ze het heel leuk."
Moet ook wel, want het kan niet
zo zijn dat de korenwolf alleen
maar in stand kan worden ge
houden in geïsoleerde reserva
ten, vindt Jansman. Na een ac
tief aankoopbeleid van onder
meer Natuurmonumenten kan
de korenwolf in twee reservaten
ongestoord leven. Het ene is 60
hectare en ligt bij Sibbe, tussen
Valkenburg en Maastricht, het
andere is dertig hectare en ligt
bij het plaatsje Amby, onder de
rook van Maastricht.
In deze gebieden wordt land
bouw bedreven volgens een
strokensysteem. Dat betekent
dat er meerdere soorten graan
naast elkaar worden verbouwd.
Dankzij deze lappendeken van
zomergraan, luzerne en winter
graan is de grond elk seizoen
bedekt en rijk aan gevallen
graankorrels.
Dat is nodig, want als van de
ene op de andere dag alles weg
is van de akker, is dat funest
voor de hamster. Ook een boer
kan dat voorkomen door bij de
graanoogst een strook tarwe
aan de rand te laten staan."
De verspreiding van de uitge
zette hamsters met jongen naar
andere landbouwgrond is mini
maal. Hooguit vijf procent is
uitgezwermd over akkers die
grenzen aan de reservaten. In
totaal leven er nu ongeveer
twee tot driehonderd hamsters
in reservaten.
Om de populatie verder uit te
breiden en veilig te stellen is
een nieuw gebied aangekocht
van twintig hectare bij het dorp
Heer. Belangrijk is om het tota
le gebied zo groot mogelijk te
maken en de burchten, plek
waar de hamsters slapen en
zich voortplanten, met elkaar te
verbinden.
Vorig najaar is één mannetjes
hamster gevangen in België.
Die houdt nu zijn winterslaap
in Blijdorp. Hij krijgt dit voor
jaar versterking van enkele an
dere mannetjes uit het Duitse
Noordrijn-Westfalen. „We ho
pen dat ze gaan paren als ze
wakker worden", zegt Jansman.
„Veel mannetjes zijn er niet no
dig. Elk mannetje kan dertig
vrouwtjes bevruchten."
bom. De leiding van het proces
kwam in handen van Edward
Teller. Bij de ontplofiing van
een waterstofbom komt de
energie van een ongecontro
leerde kernfusie vrij. Daarbij
versmelten de zware water
stofisotopen deuterium en triti
um tot helium. Bij een gewone
atoombom treedt een kern
splitsing op.
Voor de bewoners van de Mars
hall-Eilanden was de ontplof
fing van de als 'Bravo' aange-
Zintuigen zijn
van invloed op
persoonlijkheid
door Peter de Jaeger
Ieder van ons ervaart de omrin
gende wereld anders. Spraak,
geur en zicht verschillen enorm
per persoon. Bekend is nu dat
de werking van zintuigen gene
tisch vastligt en mede de per
soonlijkheid bepaalt.
Neem een rode roos. We zien
allemaal dat die niet blauw is,
maar hoe intens ervaren we de
kleur rood? En ook de rozen
geur betekent voor elk weer wat
anders. „De wereld die je ziet,
het eten dat je proeft en de geu
ren die je ruikt worden allemaal
op een voor jou unieke wijze
ervaren", zegt Paul Breslin,
neurowetenschapper aan het
Monell Sensorisch Centrum in
Philadelphia.
Sommigen houden van tonic
om de bittere smaak, anderen
verafschuwen dat. Breslin legt
een verband tussen subjectieve
verschillen en de genen die
hierbij in het spel zijn. Hij werkt
met de bitterstof phenylthio-
carbamide, kortweg PTC. Deze
stof is in 1930 gevonden door
Arthur Fox, bij zijn speurtocht
naar kunstmatige zoetstoffen.
Fox ontdekte dat niet iedereen
in staat is deze stof te proeven.
Dankzij de gentechniek is nu
bekend dat de oorzaak ligt bij
een andere samenstelling van
de smaakpapillen op de tong.
Sommige mensen proeven bit
ter al bij een extreem lage con
centratie, anderen nooit. Bres
lin vond 23 verschillende recep
toren op de tong voor bitter, al
lemaal verbonden met andere
genen.
Ook de geurzin varieert enorm.
Mensen kunnen iets van tien
duizend verschillende geuren
onderscheiden via vierhonderd
receptoreiwitten in de neus.
Genetici hebben gevonden dat
we verschillend ruiken, omdat
we over een verschillend pakket
aan receptoren beschikken.
Zien is het zintuig waar we het
meest op vertrouwen. De per
ceptie van licht en kleur kun
nen per persoon echter aan
zienlijk verschillen. Stephen Ts-
ang van de Colombia universi
teit in New York bestudeert de
genetica van de verschillende
reacties op licht. Tsang: „De
één kan een enkele foton waar
nemen, terwijl de ander nacht-
blind is."
Ook kleuren zien, heeft een ge
netische achtergrond. We kun
nen meer dan twee miljoen
kleurschakeringen onderschei
den. Uit studie aan de universi
teit van Washington in Seattle
blijkt dat vrouwen dat beter
kunnen dan mannen.
duide waterstofbom op het atol
Bikini al de tweede test met een
dergelijk wapen. Op 1 novem
ber 1952 brachten de Amerika
nen op een ander koraaleiland
al een springlading met de co
denaam 'Mrke' tot ontploffing.
Deze was zevenhonderd keer
zo krachtig als de atoombom
van Hiroshima. Het betrof hier
echter nog niet een inzetbare
waterstofbom.
Nog meer testen volgden - op
de Marshall-Eilanden meer dan
zestig. De Amerikanen namen
tot 1992 meer dan duizend bo
ven- en ondergrondse proeven.
Intussen overweegt het Penta
gon (ministerie van defensie)
opnieuw te gaan testen. Dit
maal gaat het om zogeheten
'mini-nukes'. Deze zijn bedoeld
voor onder meer de vernieti
ging van ondergrondse bun
kers. Menig criticus vreest dat
de VS daarmee vijftig jaar na
Bravo een nieuw tijdperk van
de wapenwedloop inluiden.
De menselijke hersenen beschikten wellicht al veel eerder
hun unieke eigenschappen dan tot dusver werd aangeno
melden onderzoekers in het Franse paleontologische tijd
Comptes Rendus Palevol. De wetenschappers bestudeerd
gietsel van de binnenkant van de schedel van een twee tot
miljoen jaar oude hominoïde. Deze Australopithecus afri
had een brein dat ongeveer even groot was als dat van ee
ne chimpansee. De onderzoekers kwamen tot de conclus
positie van een gebied in de hersenen dat samenhangt m
zien, in het fossiel meer overeenkomt met de positie in de
nen van mensen dan van mensapen. Ook is het betreffen
van de hersenen bij mensapen groter dan bij mensen. Da
reert volgens de wetenschappers dat het brein van de eigefj,
schedel Stw 505 zich al in menselijke richting aan het ontvi
was. Volgens eerdere veronderstellingen was deze primaiiL
cortex (pvc) bij mensen pas in omvang afgenomen nadat tj
selijke hersenen aan hun groeispurt waren begonnen. q,
De Groningse kernfysicus Rob de Meijer wil een ondergrote
tineutrino-detector gaan bouwen op Curasao waarmee hij'
aantonen of er al dan niet een kernreactor in het binnenstjR
onze aarde zit. De Meijer ontvouwt zijn plannen in het ma|*
Natuurwetenschap Techniek. Het plan van De Meijer, db{
bij het Kernfysisch Versneller Instituut in Groningen, kom} j
uit het werk van de Amerikaanse onderzoeker Marvin Hen
Deze geofysicus uit San Diego opperde in de jaren negentiL
het eerst het idee dat het binnenste van de aarde bestaat il
bol uraan met een straal van acht kilometer, die ongeveer l j
keer zoveel energie produceert als de stad Tokyo. Volgens
don kan de nucleaire georeactor verklaren waarom het aai;
neetveld, dat onze planeet beschermt tegen kosmische strf
van de zon, iedere paar honderdduizend jaar volledig omL
aardmagneetveld wordt opgewekt door stromingen in dev
buitenkern, een oceaan van vloeibaar ijzer die zich meer dj
kilometer onder onze voeten bevindt. Mocht Hemdon ooil
bewijzen vinden voor zijn theorie, dan staat ons wereldbee
dig op z'n kop. Volgens de meeste aardwetenschappers is[
melijk onmogelijk dat het centrum van de aarde uit een bc -
bestaat.
Popcorn is een populaire snack, vooral in bioscopen, maai
makkelijk te bereiden. Sommige maïskorrels laten zich nie
pen', terwijl andere niet opzwellen tot hun volle omvang. )|jt
is zijn onderzoek van groot belang, meent de Turkse weteiei
per Ersan Karbaba. Hij publiceerde onlangs een artikel ov£i
beste manier om popcorn klaar te maken in het gezaghebÉ'
International Journal of Food Science Technology. KarbaÊ
cludeerde dat popcorn die wordt bereid op een elektrisch!!
zowel lekkerder als luchtiger is dan popcorn die in een rra
is klaargemaakt.
In een magnetron, stelde de onderzoeker vast, heb je vooi|
'poppen' van 25 gram maïs 1,5 gram zout, 2 gram plantaap]
en 6 gram boter nodig voor een bevredigend resultaat. Opti
elektrisch fornuis kon worden volstaan met 1,1 gram zout}
gram boter. Bovendien bleek de magnetron-popcom tienfn
minder luchtig dan de fomuis-popcom. Volgens de ondeijl
komt dat doordat de magnetron de maïskorrels te snel vetfe
door Jos Oude Nijhuis
Het leven aan het front is niet
zonder gevaar. Dat merkte de
jonge oehoe, telg van een - naar
het lijkt - in Nederland opruk
kend reusachtig uilenras, die vo
rig jaar november in Glanerbrug
vermoedelijk tegen prikkeldraad
vloog. De roofvogel gaf uiteinde
lijk de geest. Vorige week lag het
dode dier voor sectie op de snij
tafel. Het lot van een pionier of
toch maar gewoon domme
pech?
Op 13 november vorig jaar
werd hij gevonden. Behande
ling door een dierenarts en een
aansterkingskuur in een regio
naal roofvogelopvangcentrum
leken hem goed te doen. Maar
kort voordat de reusachtige uil
weer losgelaten zou worden,
vond de asielhouder hem op 13
december dood in zijn kooi.
Zonder aanwijsbare doodsoor
zaak.
Nu lag het kadaver op de snijta
fel van onderzoeker Hugo Jans
man van Alterra, onderzoeksin
stituut van Wageningen Uni
versiteit en Researchcentrum.
Een van de eerste gedachten
van de onderzoeker: het feit dat
een jong oehoemannetjes aan
de Nederlandse zijde van de
grens wordt aangetroffen, zou
de stelling van de Werkgroep
Roofvogels Nederland, dat deze
reuzenuil in Nederland oprukt,
wel eens kunnen ondersteu
nen.
Dat is trouwens ook de mening
van oehoekenner Gejo Wassink
uit Lievelde. Hij heeft in 2002
en 2003 een eerste oehoebroed-
paar in de Achterhoek aange-
troffen. Het koppel bracht in
2002 twee en in 2003 drie kui
kens groot. Behalve het paar in
de Achterhoek zijn - wat het
grondgebied van Nederland be
treft - alleen een paar broeden
de oehoepaartjes bekend in het
diepe zuiden van Limburg.
Hugo Jansman onderzoekt de dode oehoe. Foto: GPD/Frans Nikkels
Haast nog belangrijker dan het
broedsucces vindt Wassink het
feit dat de Achterhoekse oehoes
bereid en in staat waren om te
broeden op een plek die nor
maliter niet des oehoes is: in
een boom. „Ze broeden nor
maal in rotsen of een groeve.
Dat-ie dat hier ook in een
boomnest wil doen, leidt wel
licht tot inprentgedrag. Daar
mee bedoel ik dat de jongen
van een paar, die een boomnest
zijn geboren, wellicht straks
ook zelf bereid zijn om in
boomnesten te broeden. Als dat
gebeurt, dan kan de oehoe ook
Nederland koloniseren", geeft
Wassink aan.
Het bestaan van kolonist, zo
lijkt de Twentse oehoe te bewij
zen, is echter niet zonder ge
vaar. Een einde op de snijtafel
van onderzoeker Jansman is ta
melijk roemloos. Al ligt dat op
zich niet aan de onderzoeker
want hij praat met ontzag over
wat in Engeland the eagle-owl
(adelaars-uil) wordt genoemd.
Om zijn woorden kracht bij te
zetten, heeft hij het kadaver
naast dat van een buizerd -
toch geen kleintje onder de
roofvogels - gelegd. „Vergelijk
de klauwen maar eens. De bui
zerd kan er een halfwassen ko
nijntje mee aan; de oehoe pakt
met de zijne desnoods een vos
in de kraag." Vervolgens, over
een ander typisch kenmerk van
de oehoe: de wollige haartjes
op zijn vleugelranden. „Dat
stelt hem in staat om geruisloos
te vliegen en zo zijn prooi -
meestal duiven en egels - te
overvallen. Hij plukt ze als het
ware zo van hun slaapplaats
weg."
De dode oehoe is, zo conclu
deert Jansman, een volgroeid,
maar nog jong exemplaar.Aan
zijn uniforme verenkleed zie je
dat hij nog niet in de rui is ge
weest." Zijn gewicht van 2275
gram en z'n spanwijdtè
1,40 meter passen bij a
oehoemannetje. „Wan}
vrouwtjes zijn, zoals mi
roofvogels, beduidend}
Even later opent de onj[
ker met z'n scalpel de lh
te. In maag- en darmp|
duidt niets op een mogj
doodsoorzaak. Die koü
wel tevoorschijn als ev}
de longen nader worde
schouwd. De rechterloi]
wijkend van kleur, zit -l
wat luchtzakken in de
nabijheid - vol geronn^
„Waarschijnlijk heeft q
een longinfectie een in?
bloeding voorgedaan"^
deert Jansman voorzie}
De infectie zou volgens
een direct of indirect g}
kunnen zijn van de vei}
gen die het dier in nov}
Glanerbrug al opliep. Ji
„Had hem overal kunnj
beuren. Domme pechi
De meningen over het carnaval in Brabant mogen dan verdeeld
zijn, dat het carnaval in Rio de Janeiro de moeite meer dan waard
is, daarover zijn veel mensen het eens. Bovendien was het Brazili
aanse carnaval dit jaar ook nog eens extra leerzaam.
Werd in andere jaren vooral de menselijke, en dan met name de
vrouwelijke anatomie uitgebreid opgevoerd, dit jaar had de 'sam
baschool' Unidos da Tijuca wat meer algemeen wetenschappelijke
onderwerpen als thema voor zijn vierduizend mensen tellende
dansgroep uitgekozen.
Zo droegen de dansers kostuums en dansten ze op een manier die
geacht werd de bloedsomloop, atoomenergie en de dubbi
raai van het erfelijkheidsmolecuul dna weer te geven, mei
weekblad Nature. De voorstelling, getiteld 'De droom der
ping en de schepping van de droom - de kunst van de wel
in het onmogelijke tijdperk', was door de sambadansers s
steld in samenwerking met de Federale Universiteit van E
Janeiro.
Het project van Unidos de Tijuca werd toegejuicht door k)
van het traditionele Braziliaanse carnaval, die zich storen I
groeiende commercialisering v n de optochten, aldus Naj
