Ulysses nog springlevend
Het jaar dat Jerry Lee Lewis de rock-'n-roll regeerde
Auteur James Joyce was vreemde eend in de Ierse literatuur
DAC32
Duivel, drank
en dollars
Maandag geeft de nu 68-jarige rocker Jerry Lee
Lewis een eenmalig concert in ons land. In
Paradiso. Een terugblik op het meest roemruchte
jaar uit zijn carrière - tussen de zomers van 1957 en
1958 - toen hij, de duivel tartend, zijn grootste hit
'Great Balls of Fire' opnam, zijn dertienjarige
nichtje trouwde en voor het eerst Europa aandeed.
door Peter Bruyn
Er was drank in het spel. Natuurlijk
was er drank in het spel. Jerry Lee Le
wis kan, met de tekst van Great Balls
of Fire voor zich, in eerste instantie niets an
ders uitbrengen, dan: 'Heil!'. Producer en
platenbaas Sam Phillips, die niets meer van
zijn - doorgaans toch hel en verdoemenis
trotserende ster begrijpt, zegt: „Ik kan dit
niet geloven." Drummer James van Eaton,
die ook een duit in het zakje wil doen, roept:
'Goeie God allemachtig. Grote vuurballen!'.
Optreden van Jerry Lee Lewis in Amsterdam, februari 1980.
Foto: Lex van Rossen
En dan Jerry Lee weer. Die probeert met
dubbele tong uit te leggen dat dit nummer
toch écht niet kan.
Minutenlang gaat het zo door, op die alco-
holdoordrenkte avond in de Sun Studio in
Memphis Tennessee, ergens in de derde
week van augustus 1957. Dat soort taferelen
zullen zich bij talloze plaatopnamen van
evenzovele pop- en rockartiesten hebben af
gespeeld. Maar het bijzondere is dat deze
scène uit de keuken van de rockmuziek voor
de eeuwigheid bewaard is gebleven. We ken
nen de klassieke pop- en rockhits, maar niet
of nauwelijks het totstandkomen ervan.
Toen zich tijdens een drinkpauze in de op
name-sessies voor Great Balls of Fire plotse
ling bovenstaande discussie ontspon, had
technicus Jack Clement namelijk de tegen
woordigheid van geest om de opname-knop
van de tapemachine in te drukken.
Want al was Jerry Lee Lewis ongetwijfeld on
der invloed toen hij over de tekst van het
liedje begon, er zat wel dégelijk een interes
sante inhoudelijke kant aan. Great Balls of
Fire was geschreven door Jack Hammer, een
sessiepianist uit New York, en de zwarte
tekstdichter Otis Blackwell, die bekendheid
had verworven met de hits Don't be cruel en
All Shook up voor Elvis Presley. En zoals bij
bijna iedere rock-'n-roll-tekst uit die tijd het
geval was, riepen de 'grote vurige ballen' uit
het lied bij vrijwel iedereen in de eerste
plaats seksuele associaties op. Zo niet bij Jer
ry Lee. Hij was immers grootgebracht in de
Pinkstergemeente. En dat was nou nèt die
stroming binnen het christelijk geloof die al
le kaarten graag zette op de Heilige Geest die
met Pinksteren als vurige tongen aan de ge
lovigen verscheen.
Great Balls of Fire: Voor Jerry Lee, beneveld
door de drank, kon het nummer niets min
der dan blasfemie zijn. Totdat hij het uren
later en sufgeluld door Sam Phillips en de
anderen in één keer rauw en compromisloos
op de band zette.
Het verhaal van Jerry Lee Lewis en Great
Balls of Fire is een verhaal over God, duivel
en dollars. Als de plaat begin november op
de markt komt, is het al snel het grootste
succes dat platenmaatschappij Sun gekend
heeft. Een jaar eerder heeft Sam Phillips zijn
goudhaantje Elvis naar het grote RCA laten
gaan, maar met Lewis lijkt hij minstens zo'n
ster in handen te hebben. Het optreden van
de blonde rock-hillbillie Jerry Lee aan de
piano is ronduit explosief. Roel Bentz van
dan Berg heeft het in NRC-Handelsblad eens
fraai omschreven: 'Het is alsof je een rilling
door de piano ziet gaan wanneer Jerry Lee
zijn handen naar haar uitsteekt, een menge
ling van vrees en genot.'
Lewis was eind 1956 als sessiepianist bij Sun
Records gekomen, maar nam al snel geen
genoegen meer met een dienende rol. Dat
moesten ook de andere artiesten op het la
bel tot hun schrik ervaren. Carl Perkins was
dankzij de hit Blue Suede Shoes een ster.
Maar toen Jerry Lee zomer 1957 zijn tweede
single Whole lotta Shakin'goin' on had op
genomen en er meer dan een miljoen exem
plaren van verkocht, moest Perkins ervaren
dat Phillips en de anderen bij Sun nauwe
lijks nog aandacht voor hem hadden. Hij
was van een ster in één keer een 'has been'
geworden.
En toen Great Balls of Fire kort daama een
nög grotere hit was geworden, gingen bij Jer
ry Lee alle remmen los. Hij kocht auto's en
huizen voor familieleden en trouwde met
zijn dertienjarige nichtje Myra Gale, die de
dochter was van zijn neef en live-bassist JW
Brown. Zijn eerdere twee huwelijken waren
nog niet eens formeel ontbonden. Jerry Lee
was op dat moment tweeëntwintig jaar.
Hij begon het jaar 1958 als de grootste rock-
'n-roll-ster van zijn tijd. Elvis vertrok naar
Duitsland om zijn dienstplicht te vervullen.
En wat was er verder nog aan concurrentie?
Chuck Berry, de man van de 'duckwalk' en
de befaamde rockgitaar-intro's wellicht? Jer
ry Lee dacht van niet. Hij wist dat wel héél
zeker! Eén verhaal is legendarisch en te mooi
om niet waar te zijn. Op 28 maart staan
Chuck en Jerry Lee samen in één program
ma geboekt. De organisator heeft bepaald
dat Berry - de oudste van de twee - als laat
ste mag spelen. Een belediging voor Lewis.
Maar hij gaat toch als eerste het podium op,
speelt de ruigste set van z'n leven, haalt als
het publiek uitzinnig van opwinding is, een
flesje benzine tevoorschijn dat hij leeg gooit
over het klavier, steekt het aan en blijft op de
vlammende toetsen doorhameren. Dan slaat
hij de klep van de piano neer, loopt rustig
van het podium en zegt tegen Chuck Berry
die in de coulissen staat te wachten: „Ga
daar nog maar eens overheen, nikker!"
Later is het toch nog goed gekomen tussen
de twee.
De top was bereikt. Spoedig zou het afdalen
beginnen. Minder dan twee maanden later
ging Jerry Lee voor het eerst uitgebreid op
tournee in Engeland. Myra Gale ging mee.
Engeland was het zuiden van de Verenigde
Staten niet. En Jerry Lee was zich daar niet
van bewust. In het Verenigd Koninkrijk ston
den de journalisten met geslepen messen
klaar. Ze hadden lucht gekregen van het hu
welijk met een dertienjarige. Lewis begreep
niet wat daar zo raai- aan was. Maar het tij
was al gekeerd. Ook een deel van de Ameri
kaanse pers begon nu in het privé-leven van
de zanger te wroeten. Radiostations wilden
de vingers niet langer branden aan Great
Balls of Fire en z'n latere singles waren nog
minder in trek. De verkoop stokte, de rocker
moest voor steeds lagere gages opdraven.
Dat was een half jaar na z'n grootste hit.
Great Balls of Fire, opgenomen met alleen
piano, drums en de magische akoestiek van
de Sun Studio. De explosie duurde precies
één minuut en negenenveertig seconden.
ZATERDAG
28 FEBRUARI
2004
ER
BIJ
Van april tot september viert
Ierland, in het bijzonder de
hoofdstad Dublin, dit jaar het
eeuwfeest van Bloomsday, 16 juni
1904. Op die dag speelt het
verhaal van Leopold Bloom,
hoofdpersoon uit de roman
Ulysses van James Joyce, zich af.
Een zeer Iers boek van een heel
on-lerse schrijver.
door James McGonigal
James Joyce (1882-1941) wordt ge
zien als het symbool van de Ierse li
teratuur van de twintigste eeuw. Ier
land heeft vier winnaars gehad van
de Nobelprijs voor literatuur (Shaw,
Yeats, Beckett, Heaney), maar geen
van hen heeft zo'n greep op een in
ternationaal miljoenenpubliek als
Joyce. Hij schreef vier boeken
(Dubliners, Portrait of the Artist as a
Young Man, Ulysses en Finnegan's
Wake), maar is na Shakespeare de
meest vertaalde Engelstalige schrij
ver.
Joyce voldoet echter allesbehalve
aan het gangbare beeld van een Ier
se schrijver. Hij bezocht als 14-jarige
prostituees, zwoor op de middelbare
school het katholieke geloof af,
trouwde pas na de geboorte van
twee kinderen met zijn vriendin en
emigreerde op 22-jarige leeftijd om
nooit meer in Ierland te wonen.
Joyce nam echter geen afscheid van
de Ieren en van Dublin. Hij las zijn
hele leven Ierse regionale kranten
die hij liet opsturen en schreef alleen
maar over Ierland, vooral over het
leven in Dublin. Analytici zeggen dat
hij alleen maar zo boeiend en Iers
kon schrijven, omdat hij vanuit
Triëst, Parijs en Zürich een interna
tionale dimensie aan zijn Keltische
denken had gegeven.
Wat traditioneel Ierland, zeker in de
vorige eeuw, misschien nog het
meest tegen de borst stuitte is dat hij
in 1902 zijn moeder op haar sterfbed
een laatste verzoek weigerde: samen
voor haar zielenheil te bidden. Hij
geloofde immers niet meer; dan
moet je consequent zijn.
Het heeft Ierland moeite gekost deze
merkwaardige zoon in de armen te
sluiten. Niet zo ongebruikelijk als
het gaat om schrijvers: pas sinds de
jaren tachtig heeft Dublin musea die
herinneren aan de geweldige rol die
dit kleine volk ruim een eeuw in de
wereldliteratuur heeft gespeeld. De
Keltische vertellerstraditie die daar
aan ten grondslag ligt is in het bui
tenland eerder herkend dan in Ier
land zelf. Is dat bescheidenheid of
meer een gevoel van minderwaar
digheid?
Wat Joyce betreft zijn de Ieren er nu
wel uit: zijn boeken mogen wat on
toegankelijk zijn (volgens de weinige
critici te lang en mede daardoor on
leesbaar) - maar zij geven oermense-
lijke emoties op een prachtige wijze
gestalte. „Wie herkent niet liefde,
verdriet, schuld, berouw? Die dingen
komen voor in ieders leven, ook in
de 21ste eeuw. Dat zegt de Ameri
kaanse Laura Weldon. Zij is letter
kundige en zakenvrouw (Harvard
MBA) en is voorzitter van het comité
dat honderd jaar Bloomsday dit jaar
viert met een festival dat bijna een
half jaar zal duren.
Weldon heeft een programma opge
tuigd van toneelstukken, lezingen,
tentoonstellingen, pop- en andere
concerten, waar iedereen zich bij
kan thuis voelen, zegt zij. „Wij willen
zowel de literaire wetenschapper
wat bieden, als de algemeen in Ier
land geïnteresseerde toerist. Want
dat is ook de aantrekkingskracht van
het boek van Joyce: iederéén kan er
iets in vinden."
Joyce-kenner David Norris is politi
cus (hij is lid van de senaat) en pu
blicist. Hij bestudeert al meer dan
veertig jaar de schrijver en zijn boe
ken. „Joyce boeit nog steeds, omdat
hij doorgrondt wat het leven werke
lijk is. Dat is niet symmetrisch of ele
gant. Het is slordig, oneerlijk, soms
gemeen. Maar we moeten het ermee
doen. Dat maakt Joyce, en vooral het
boek Ulysses, ook in 2004 zeer rele
vant. Joyce beschrijft wat iedereen
dagelijks ervaart - positief en nega
tief."
Luca Crispi is bij de National Library
of Ierland (de Ierse Koninklijke Bi
bliotheek) gespecialiseerd in Joyce
en Ulysses. Zijn instelling heeft re
centelijk negentien tot nog toe onbe
kende schrijfblokken van Joyce in
handen gekregen, waarin de eerste
hoofdstukken van Ulysses gestalte
krijgen. Die zijn vanaf juni te zien op
een speciale Bloomsday-ientoon-
stelling. „Dit is bijna over de schou
der van Joyce meekijken, terwijl hij
schrijft", legt Crispi uit. „Het creatief
proces van Joyce was heel ingewik
keld. Hij maakte een eerste versie,
corrigeerde en vulde die aan, steeds
weer. Deze aantekeningen laten dat
zien."
De pre-manuscripten van Joyce zijn
visuele kunstwerken op zich. Tekst,
aantekeningen in de marge, ge
schrapte passages, aanvullingen,
herschikking van alinegs, gebruik
van symbolen en kleuren om orde in
de chaos te scheppen. Joyce was een
edelsmid van woorden, een minuti
eus vakman. En met zijn manuscript
was het proces lang niet ten einde.
In het James Joyce Museum in San-
dycove is een drukproef te zien. De
Franse drukker moet stapelgek zijn
geworden: Joyce herschreef, rearran-
geerde, vulde aan, schrapte in de
drukproeven - die bedoeld zijn voor
kleine correcties. Maar Joyce wilde
bijna tot aan het starten van de
drukpers zijn werk bijslijpen. Een
vriend in Zürich kwam destijds een
tevreden kijkende Joyce tegen in het
park.
'Lekker gewerkt?'
'Zeker', antwoordde Joyce.
'Heb je een hoofdstuk geschreven?'
'Neen'.
'Een bladzijde?'
'Neen'.
'Een alinea dan?'
'Ik heb vandaag twee zinnen ge
schreven'.
'Kon je de woorden niet vinden?'
En Joyces repliek schetst de kem van
zijn werkwijze: „De woorden had ik
gisteren al. Vandaag heb ik ze in de
juiste volgorde kunnen plaatsen."
Toen hij zijn voltooide manuscript
met moeite uit handen had gegeven,
begonnen de problemen pas echt.
Ierse en Engelse uitgevers dorsten
hun handen er niet aan te branden.
Het boek was te expliciet in lichame
lijke functies. Niet alleen seksueel -
het werd als pornografisch be
schouwd - maar ook scatologisch.
Het genoegen dat Leopold Bloom
beleeft van een geurige ontlasting, of
de opluchting van het net op tijd le
gen van een overvolle blaas, kon niet
door de beugel.
Joyce vond in Parijs een rijke Ameri
kaanse, die daar een klein uitgeverij
tje dreef, de Shakespeare Press. Syl-
Jerry Lee Lewis trouwde in 1957 op 22-jarige leeftijd met zijn 13-jarige nichtje Myra Gale, terwijl zijn twee eerdere huwelijken nog niet eens waren
ontbonden. Foto: Spaarnestad Fotoarchief
deze omslag van Ulysses blijkt hoeveel verwar-
er bestaat over de tekst van het in 1922 ver-
boek. Dit is een Amerikaanse editie uit
gebaseerd op een tekst uit 1934, gecorrigeerd
de inzichten van 1961.
vya Beach zag de kwaliteit van het
boek en durfde een eerste druk aan.
Het boek verkocht aanvankelijk
slecht. De Britse douane confis
queerde en verbrandde ingevoerde
exemplaren, de Ierse autoriteiten
verbanden het niet officieel, maar
lieten het evenmin toe. In Amerika
werd het boek bestempeld als zowel
immoreel als pornografisch: officiële
censuur.
Anno 2004 is het merkwaardig te er
varen dat Ulysses zulke heftige reac
ties van de overheid teweeg bracht.
Liefhebbers smokkelden het boek
per stuk de wereld over, in vaak on
succesvolle pogingen de censuur te
ontwijken. Begin jaren dertig durfde
een Amerikaanse uitgever een proef
proces aan te spannen: een boek
kan wel lichamelijk duidelijk zijn,
maar er is een verschil tussen
literatuur en pornografie.
Dat erkende de Ameri
kaanse rechter John M.
Woolsey in december
1933. Hij vond het
een moeilijk boek.
Hij was ook niet ge
charmeerd van de be
schreven fysieke pas
sages (seksueel of an
derszins), maar begreep
heel duidelijk dat Joyce
niet de bedoeling had te
prikkelen - het ging om kunst
zinnige doelstellingen. Het ver
bod op Ulysses werd voor de VS
opgeheven, en dus in de praktijk
voor de hele wereld.
Acht jaar voor zijn dood had Joyce
gezegevierd met een werk waaraan
hij tussen 1914 en 1922 had gewerkt.
Dat er nu nog ruzie is over de inter
pretatie van het boek, en over de
mogelijke fouten die verschillende
uitgevers en drukkers hebben ge
maakt of laten passeren, zegt maar
één ding. James Joyces Ulysses is in
2004 een springlevend werk.
Ierland en vooral Dublin staan de
hele zomer in het teken van Joyce en
Ulysses. Tal van reisorganisaties en
luch tvaartmaatschappijen grijpen
het Joyce/Bloomsday-jaar aan voor
aanbiedingen.
Info: www.rejoycedublin2004.com
James Joyce.
Foto: GPD
