Ogen met de kleur
van vuil zeewater
Op de grens van leven en dood
De lezer gereduceerd
tot kind
O
m
7s
m
De zegetocht van de mechanische Turk
00
Annelies Verbeke debuteert met weergaloze tragikomedie
Het kriebelt alweer bij de tuinliefhebber
roman recensie
Wim Vogel
'De droomfotograaf door Janneke
Jonkman. Uitgeverij Bert Bakker.
Prijs: €14,95.
Janneke Jonkman (1978) debu
teerde drie jaar geleden met
Soms mis je me nooit, een ro
man die over het algemeen po
sitief werd ontvangen. In het
laatste nummer van Literatuur,
het sinds enige tijd
zeer lezenswaardige
magazine voor Ne
derlandse Letter
kunde, vertelt Jonk
man over de ont
vangst van haar de
buut, over het losla
ten daarvan en over
het ontstaan van De
droomfotograaf,
haar tweede roman.
Omdat het haar te
gengevallen was dat
lezers 'sommige
dingen' niet uit haar
debuut haalden,
laat ze 'die dingen'
in De droomfotograaf 'extra
naar "oren komen.' En daar
mee graaft ze haar eigen graf.
Schrijvers moeten zich van le
zers weinig aantrekken en
nooit hun proza opleuken met
'dingen' die de lezer er dan
weer uit mag halen. Net als het
zoeken van paaseieren is dat
voor volwassen lezers zelden
een opwindende gebeurtenis.
In De droomfotograaf onder
schat Jonkman haar 1 zers.
De drieëntwintigjarige Mad a
Zwart (iemand met zo'n naam
kan nooit veel inhoud hebben,
doe ik het zo goed, Janneke?)
leeft een leven zonder richting
en doel. In het café waar ze
werkt, versiert ze mannen met
wie ze de nacht doorbrengt
maar die ze vooral in haar bed
probeert te krijgen om ze, als
ze slapen, te fotograferen. Ze is
een droomfotograaf die zich
koestert in en zich met verve
overgeeft aan het ongrijpbare.
Iemand die nodig wakker moet
worden, wil het met haar nog
iets worden.
Zoals zo vaak, blijkt ook zij een
heel familiair verleden vóór
zich te hebben, een verleden
dat steeds meer contouren
krijgt. Een gefrustreerde vader,
een angstige moeder, een
kwaaie tante (die natuurlijk
Machte ld heet), een sensueel
neefje en een stel wijze, dro
merige oma's en oudtantes
spelen daarin hun plichtmatige
rol, doen pre
cies wat de
auteur wil en
verrassen
daardoor zel
den. Als ver
haal voegt De
droomfoto
graaf weinig
toe aan onze
schone lette
ren, waarbij
komt dat de
roman stilis
tisch en psy
chologisch
«filfgTronduit zwak
is.
Janneke Jonk
man wil het allemaal veel te
veel uitleggen. Murw geslagen
door alle verklaringen, inzich
ten en oppervlakkige diepzin
nigheden voelt de lezer zich
gereduceerd tot een kind voor
wie alles verklaard moet wor
den. En dan nergens enig
straatrumoer, als ik dat begrip
weer eens mag noemen. Ner
gens ook maar een aanzet tot
een vleugje humor: alles van
een doodsaaie ernst, geschre
ven in een taal zonder beeld
spraak, zonder metaforen,
zonder alles eigenlijk wat taal
tot literatuur kan maken.
In Literatuur is het interview
met Janneke Jonkman opgeno
men in de rubriek 'Het tweede
boek'. Twee handjes onderbre
ken die titel. De eerste duim
wijst omlaag, in het tweede
omhoog. Mijn keuze is duide
lijk.
Janneke J
De droomfotograaf
ZATERDAG
24 JANUARI
2004
TOP-10
1. (-) Diverse auteurs,
Het aanzien van 2003
Het Spectrum, 14,50
2. (1) Reid, Geleijnse Van Tol,
Fokke Sukke, het afzien van
2003
De Harmonie, 8,60
3. (2) Youp van 't Hek,
Liegangst
Thomas Rap, €7,50
4. (-) Nicci French,
De rode kamer
Flamingo Noire, 12,50
5. (3)J.K. Rowling,
Harry Potter en de orde van de
feniks
De Harmonie, 21,50
6. (6) Karei Glastra van Loon,
De passievrucht
Pandora, 10,00
7. (5) Karei Glastra van Loon,
De onzichtbaren
U. Veen, 15,95
8. (8) Ann-Marie MacDonald,
De kraaien zullen het zeggen
Nijgh Van Ditmar, 22,50
9. (-) Per Olov Enquist,
Het bezoek van de lijfarts
Flamingo Noire, 12,50
10 (4) Nicci French,
De verborgen glimlach
Anthos, 18,90
Bron: CPNB/De Bestseller 60
Het Spectrum wacht, anders dan
andere uitgevers, tot het nieuwe
jaar alvorens een jaaroverzicht
uit te brengen. Dus kon in dit
boek wel Amalia en Saddams ar
restatie worden meegenomen.
De uitgever mist daardoor de
sint- en kerstverkoop, maar
wordt nu beloond met een eer
ste plek. Ook nieuw: goedkope
edities van eerdere bestsellers
van French en Enquist. Januari
betekent ook in de boekenwin
kel: uitverkoop.
Je kunt heel wat lezen, maar alles le
zen is onmogelijk. Dus heb je af en
toe iemand nodig die zegt: hier, moet
je dit eens bekijken! Bij uitgeverij De
Geus werd ik gewezen op Slaap!, het
romandebuut van de Vlaamse Anne
lies Verbeke die, zonder dat ik het
wist, intussen toe was aan een derde
druk. De kans was dus groot dat ik
iets bijzonders had gemist, en dat
bleek ook zo te zijn. Het boek behoort
tot het beste wat ik de laatste jaren
gelezen heb.
roman recensie
Peter van Vlerken
'Slaap!' door Annelies Verbeke. Uitgeverij De
Geus. Prijs: €18,00.
Slaap! gaat over een meisje, Maya,
dat aan slapeloosheid lijdt en dat in
haar woede en door dreigende
krankzinnigheid allerlei mensen be
gint lastig te vallen. Tot zij een lotge
noot, de dubbel zo oude Benoit, ont
moet. Zij ontdekken dat hun tragi
sche levensverhalen als twee handen
in elkaar passen. Benoit herkent in
haar gezicht 'de naargeestige vrolijk
heid van de waker die niets meer te
verliezen heeft dan zichzelf' en voelt
zich tot haar aangetrokken: 'Uit haar
poriën dampte zowel het gevaar als
de warmte van mijn moeder.'
Het boek is veel tegelijk: cynisch en
teder, hard en warm, onstuimig en
wijs, plat en filosofisch, om maar
eens wat schijnbare tegenstellingen
te noemen. Slaap! is zowel een hila
rische zedenschets als een verdrieti
ge liefdesgeschiedenis. Dat Annelies
Verbeke kan schrijven blijkt al uit
bovenstaande citaten. Elders in haar
boek omschrijft ze de kleur van de
ogen van een havenhoer als van
,,vuil zeewater". Lees nog even een
stukje mee:
'Ik sleet mijn nachten in de bruinste
kroegen die ik kon vinden, tussen
mannen met vlooien van hun hon
den en vrouwen die een doodgebo
ren kind trachtten te verdrinken.
Soms spraken ze mij aan. Het is ont
hutsend hoeveel mensen de behoef
te voelden mij in te lichten over de
kwaliteit van hun stoelgang. Maar ik
luisterde en knikte en zei dat het uit
eindelijk toch allemaal stront was.
Enkelen omhelsden mij dan even.'
In een andere krant is de roman van
Annelies Verbeke volkomen terecht
het beste debuut sinds Blauwe
maandagen van Arnon Grimberg ge
noemd. De vergelijking tussen deze
twee schrijvers is daarbij niet voor
niets gemaakt. Verbeke en Grunberg
delen hun voorkeur voor bizarre,
niet zelden pikzwarte humor. Soms
doet ze ook een beetje aan Giphart
denken, maar dan beter. Haar ro
man is - evenals Blauwe maandagen
en dozijnen andere debuten - een
afrekening van een puber/adoles-
cent met de volwassen wereld. Als
een jonge hond na een onderdom
peling in een koude zee, zo heftig
schudt zij het zilte water van zich af.
Annelies Verbeke is een groot talent
dat zich op meerdere fronten mani
festeert. Ze is van 1976, studeerde
Germaanse taal- en letterkunde in
Gent en leerde scenarioschrijven in
Brussel. Haar script Dogdreaming
viel al op tijdens het filmfestival in
Berlijn. Ze recenseert ook films. In
eigen land wordt ze door de Stich
ting Roeping gerekend tot de vijftien
meestbelovende Belgen onder dertig
jaar. Dat laatste lijkt me een tamelijk
belachelijke verkiezing, maar die
doet niets af aan de kwaliteit van An
nelies Verbekes debuutroman.
Slaap! is een weergaloze tragikome
die.
zoetjes aan de dagen beginnen te lengen en de eerste bollen hun groene sprietjes boven de koude aarde uitsteken, begint het bij de ware tuinliefhebber weer
inaam te kriebelen. Het grote tidnplantenboek (Terra/Lannoo €35,00) van lan Spence kan door zijn inhoudelijke volledigheid en geperfectioneerde grafische
|eving uitgroeien tot een botanisch handboek en een sierlijk ornament van de koffietafel tegelijk. Oorspronkelijk was deze plantenencydopedie een uitgave van
jelse Royal Horticultural Society. Voor de Nederlandse en Vlaamse lezers werd de gedegen tekst uitvoerig bewerkt, waardoor ook de bekende Nederlandse plan-
inen erin zijn opgenomen. Meer dan 2500 heesters, vaste planten, bomen, bloembollen, grassen enzovoort worden er kort in beschreven. En, heel bijzonder, vrij-
dere soort gaat vergezeld van één of meerdere kleurenfoto's. Alleen al van de populaire Clematis worden zo'n 50 soorten vermeld. Tenslotte strooit de auteur
li praktische tips en adviezen in de rondte. Een boek, kortom, om je nog even bij te warmen voor het echte werk begint. Foto's uit: Het grote tuinplantenboek
non-fictie recensie
Aly Knol
'De mechanische Turk' door Tom Standage.
Vertaling Irene Groothedde. Uitgeverij De
Arbeiderspers. Prijs: €16,95.
In de tweede helft van de achttien
de en de eerste helft van de negen
tiende eeuw bestond er een grote
fascinatie voor mechanisch speel
goed oftewel automaten. Het ver
maak speelde zich aanvankelijk
slechts af aan de Europese hoven,
maar verspreidde zich binnen en
kele decennia ook onder het gewo
ne volk. Nikolaj Leskov (1831-1895)
wijdde er zijn vrolijk-fantastische
verhaal De linkshandige aan, waar
in Engelse en Russische smeden
met elkaar wedijveren wie de bes
ten zijn. De Engelsen maken een
stalen vlo op ware grootte, die als
hij eenmaal met een sleuteltje is
opgewonden met zijn vleugeltjes
kan klapperen en een 'dansé' kan
uitvoeren, waarna de Russen het
speelgoedbeestje op meesterlijke
wijze voorzien van piepkleine hoef-
ijzertjes; echter, daarna is het dans
je helaas onmogelijk geworden.
In het werkelijke leven hield de
'mechanische Turk', die Wolfgang
von Kempelen (1734-1804) in 1770
ontwierp voor de Oostenrijks-Hon
gaarse keizerin Maria Theresia, het
heel wat langer vol. Deze 'automati
sche schaakspeler', een levensgrote
figuur met een tulband op zijn
hoofd, een met hermelijn afgezet
gewaad om zijn schouders en een
rood kussen onder zijn linkerelle
boog, zat achter een enorme kast
en versloeg de beste schakers van
zijn tijd onder de ietwat metalig
klinkende uitroep 'Échec'. Na een
ware zegetocht door Europa en
Amerika 'stierf hij op 5 juli 1854 tij
dens een brand in het zogenaamde
Chinees Museum, een verzameling
curiosa in Philadelphia.
Hij had vijfentachtig jaar bestaan,
Catharina de Grote versteld doen
staan, evenals Benjamin Franklin
en Napoleon Bonaparte. Talloze
mensen, onder wie de uitvinder van
het detectiveverhaal Edgar Allan
Poe, raakten in de ban van de 'me
chanische Turk' en trachtten zijn
geheim te onthullen. Was het een
echte zelfstandige machine, kwam
er magnetisme aan zijn werking te
pas of zat er een dwerg of klein land
in de kast dat de zetten van 'de
Turk' uitvoerde, zoals werd be
weerd? Niemand kwam al die jaren
met een echt bevredigende verkla
ring, tot 1857, toen de zoon van de
laatste eigenaar van de schaakauto
maat eindelijk het geheim van de
Turk prijsgaf.
Journalist Tom Standage, onder
meer technologiemedewerker bij
het vooraanstaande Britse week
blad The Economist, heeft in De me
chanische Turk nu het hele fascine
rende verhaal van de automatische
schaakspeler, die zijn tijd ver voor
uit was of althans leek te zijn, ver
teld. Het is een verhaal vol magie,
goochelarij en technisch vernuft,
want wat 'de Turk' in werkelijkheid
ook was, hij bezat een uitgekiende
machinerie die tot op de dag van
vandaag be- en verwondering wekt.
Standage beweert overtuigend dat
'de Turk' gezien moet worden als
een - zij het primitieve - voorloper
van de computer, tegen wie Gary
Kasparov, de toen 26-jarige wereld
kampioen schaken uit de Sovjet-
Unie, in oktober 1989 de uitdaging
aanging. Dan zijn we aanbeland bij
de kunstmatige of artificiële intelli
gentie, waar de wetenschap nog
steeds van droomt, maar die feite
lijk ook al aan de basis van Von
Kempelens uitvinding stond.
Standages boek De mechanische
Turk vertelt in die zin ook het ver
haal van 'mens versus machine' of
dat van 'mens óf machine'. Het de
finitieve antwoord is (nog lang) niet
gegeven en kan misschien ook
nooit worden gegeven. Maar erover
lezen is een verrijking, of het nu
gaat over 'de Turk' of over de com
puter 'Deep Blue' van IBM die op
een gegeven moment tweehonderd
miljoen verschillende schaakstellin
gen per seconde kon analyseren.
Zelfstandig denken is echter nog
steeds iets anders.
LEESTAFEL
door Joost Reijnders
In de rubriek De Leestafel wordt we
kelijks een ander genre boeken be
handeld. Deze week de recente oogst
thrillers.
De Amerikaanse schrijver Dean
Koontz heeft inmiddels een paar
boekenplanken volgeschreven, elk
jaar verschijnen er wel twee dikke
pillen van hem. The Face, zijn meest
recente boek, is in Nederlandse ver
taling verschenenen als Spiegel van
de ziel (Luitingh-Sijthoff, €17,95).
Ook deze keer weer het vaste recept:
snel geschreven, meerdere verhaal
lijnen, flink wat thrillerelementen en
een enorme dot fantasy. Wie niet
van dat laatste houdt, en vindt dat
de werkelijkheid al fantastisch ge
noeg is, moet vooral niet aan Koontz
beginnen.
Koontz pikt een vaag wetenschap
pelijk gegeven op en borduurt daar
op door. In Spiegel van de ziel is dat
de grens tussen leven en dood, die
zo dood zijn als een pier. In het
boek is Ethan Truman hoofd bevei
liging van de beroemdste filmster
ter wereld, Channing Manheim.
Manheim is niet veel meer dan een
mooi en vooral leeg hoofd. The Face
is zijn bijnaam.
Samen met topmodel Fredericka
'Freddie' Nielander- al even mooi
als The Face maar nog veel leeg-
hoofdiger - heeft Manheim een
zoon, Aelfric. Wat vader en moeder
niet hebben, heeft Fric in hoge ma
te. hij is namelijk slim, veel te slim
voor een 10-jarige. Fries vader en
moeder bekommeren zich nauwe-
lijk om hem en de jongen zwerft
door het immense en lege landhuis
van zijn vader, terwijl die met film
opnames bezig is of rotzooit met
met telkens weer andere sterretjes
van het witte doek.
Het leven in huize Manheim kabbelt
voort tot hoofd beveiliging Truman
een reeks bizarre pakketjes krijgt.
Het laatste morbide geschenk is een
dichtgenaaide appel, met daarin een
glazen oog en een'briefje 'Hebben
dan verwarring?' Truman gaat ach
ter de afzender aan en belandt zo in
de wereld die Koontz zo graag be
denkt. Want dood is niet zo dood als
je wel zou denken. Stukje bij beetje
ontrafelt Truman het dreigement
dat vervat zit in de cadeautjes.
De toch al sterke fantasie van Fric
wordt nog eens extra geprikkeld
door geheimzinnige telefoontjes op
zijn privé-lijn. Telefoontjes van gene
zijde, zo lijkt het. Geroutineerd wik
kelt Koontz het verhaal af. De veel
schrijver doet weinig aan research,
draait op routine zijn zoveelste best
seller in elkaar. Hij introduceert bi
zarre en gewetenloze persoonlijkhe
den, een halve zombie, een grappige
politieman met maniertjes. Het ver
haal spoelt bijna 500 pagina's lang
vlot door; schrijven kan Koontz wel.
Maar echt zijn best heeft hij niet ge
daan op dit boek, dat uitgever Lui-
tingh-Sijthof aanprijst als 'nu al een
hoogtepunt in het oeuvre van Dean
Koontz'.
Dat hoogtepunt kent weinig verras
sende wendingen, jaagt de lezer niet
bladzijde. Beklemt niet, en geeft de
lezer geen enkel moment het gevoel
dat wat hij leest ook thuis kan ge
beuren.
Voor de liefhebbers is het een
Koontz zoals er al zoveel zijn ver
schenen. Voor de anderen: zonde
van de tijd.
'Thriller' staat er op de omslag, en
dat is het niet. Geen boek dat je op
zuigt en niet kunt wegleggen omdat
het zo vreselijk spannend is. Maar
interessant is het wel, het debuut De
vuurmaker (Bzztöh, €10,00) van de
Amerikaanse schrijver Peter May.
Het verhaal speelt in Peking. Ge
rechtelijk patholoog Margaret
Campbell gaat in op een uitnodiging
om zes weken te doceren op de po-
litie-universiteit van Peking. Daar
komt ze in contact met pofitie-in-
specteur Li Yan, die met drie moor
den in zijn maag zit. Vervolgens ont
spint zich een verhaal met weinig
spannende wendingen of specatu-
laire ontwikkelingen. Natuurlijk
worden de hoofdpersonen - twee
beraal verliefd. Natuurlijk gaat het
over corruptie op hoog niveau en is
de wereld in gevaar. Ingrediënten
die het goed doen sinds lan Flem-
ming actieheld James Bond introdu
ceerde. Dat is allemaal - hoewel
nogal doorzichtig - wel vermakelijk.
Wat het boek toch nog enigszins de
moeite waard maakt is de beschrij
ving van Peking. De schrijver weet
de sfeer in de Chinese hoofdstad
goed te raken. De beschrijvingen
van de stad en zijn bewoners zijn
gedetailleerd en ook de levenshou
ding wordt raak getypeerd.
De Vuurmaker is in Amerika ver
schenen in 1999 en nu in het Neder
lands vertaald. Peter May heeft in
middels meerdere boeken geschre
ven met de Amerikaanse patholoog
en de Chinese politie-inspecteur in
de hoofdrol. Zijn debuut is niet
spannend, heeft een mager plot en
de hoofdpersonen hebben de diep
gang van een plas na een buitje.
Voor tien euro kun je je er niet echt
een buil aan vallen, maar deel twee
moet toch sterker zijn wil ik het aan-
