Vreemde kostgangers
Uitbeelding geboorteverhaal hangt samen met eeuwenoude culturen
WOENSDAG
24 DECEMBER
Franciscus van Assisi staat
waarschijnlijk aan de wieg
van de kerststal zoals wij die
kennen. Volgens de
overlevering kwam hij in elk
geval met het idee om het
verhaal van de geboorte van
Jezus Christus uit te beelden
met levende mensen en
dieren. Een soort living
statues, ter 'lering ende
vermaek', zoals dat in de
Middeleeuwen gangbaar
was. Hij wilde in 1223 het
kerstverhaal uitbeelden op
een manier die iedereen kon
begrijpen. De kerststal is dus
bijna acht eeuwen oud én
kent in sommige culturen
soms vreemde kostgangers.
door Pieter Lamberts
De kerststallen die in honderden kerken te bezichtigen zijn, trekken veel belangstelling. Archieffoto: United Photos De Boer/Jur Engelchor
Foto: GPD/Jan Lamberts
n zijn meest ele
mentaire vorm be
volken Maria, Jozef,
het kindje Jezus, een os,
een ezel, wat engelen,
herders en schaapjes een
stal. Wie de voor
stelling nog wat
wil uitbreiden, kan
er dan nog de drie koningen
(of wijzen uit het oosten) bij
zetten met hun kamelen en diena
ren. In Nederland heb je het dan wel
zo'n beetje gehad. Maar in andere
landen is dat wel anders.
Catalanen bijvoorbeeld hebben het
idee voor hun kerststal in de acht
tiende eeuw van de Napolitanen
overgenomen. Daar dreven ze veel
handel mee. En met die handel
kwam ook de uitbeelding van Chris
tus' geboorte in de vorm van een be
kend en vertrouwd landschap Cata-
lonië binnen. Maar niet alleen dat.
Er reisde nog een verstekeling mee:
de caganer.
Dit figuurtje is misschien wel
het populairste van de Cata
laanse kerstkribbe. Je zou
hem het Spaanse neefje
van Manneken Pis kunnen
noemen, want ook hij doet
zijn behoefte. Alleen, de
caganer doet het hurkend.
Hij is dan ook een Manne
ken Poep.
Het is niet bepaald alledaags na
tuurlijk, een figuurtje in de kerst
stal dat doet alsof het op een
Franse hurk-wc zit. In feite is
de caganer dan ook een hei
dens symbool. Hij staat
voor de vruchtbaarheid
van de grond. Logisch
als je bedenkt dat in de
achttiende eeuw het me
rendeel van de Europeanen
nog boer was en van landbouw of
veeteelt moest leven. Vruchtbare
grond betekende goede oogsten en
goede oogsten genoeg eten voor ie
dereen. Anders was het hongeren
geblazen. Dus zetten de Catalaanse
boeren en stedelingen een figuurtje
in de kerststal dat zijn behoefte
deed. En voor de herkenbaarheid
kreeg hij natuurlijk het uiterlijk van
een boer mee, met de typische slap
pe Catalaanse muts, een gordelband
en vaak ook nog een pijpje in zijn
mond.
Geluk
Maar het kerstverhaal is natuurlijk
niet zomaar een verhaal. De heilige
familie en een poepend boertje in
één ruimte, dat kan niet. Maar dat is
geen probleem. De Catalaanse kerst
stal bestaat immers niet alleen uit de
kribbe. De stal staat in een berg
achtig landschap, zoals je die kunt
vinden in het binnenland van Cata-
lonië, compleet met boerderijen,
meren, en bossen, varkens en koei
en, boeren en boerinnen, wasvrou
wen, ganzenhoedsters, vissers en
zelfs kapelaans, al dan niet op een
ezel.
Ergens in een hoekje verscholen, in
elk geval niet zichtbaar voor Maria,
Jozef en het kindje Jezus, maar wél
voor wie de kerststal bekijkt, doet de
caganer waarvoor hij is ingehuurd:
hij bevrucht de aarde. En op die ma
nier brengt hij geluk. Want ook in
Catalonië zijn er nog maar weinig
boeren. En stedelingen liggen
meestal niet wakker van al dan niet
vruchtbare grond. Maar geluk kun
nen ook zij wel gebruiken. Daarom
staat er bij iedereen wel een caganer
in de kerststal.
Dit traditionele figuurtje is nog elk
jaar in allerlei soorten en maten op
de kerstmarkten in Catalonië te
ans
rt lo
igvl
;emi
We
koop. Beroemd is die van Barcelona,
de Fira de Santa Llücia, genoemd
naar Sint Lucia wier naamdag op 13
december valt. Een paar weken eer
der al staan de kraamhouders, de
firaires, op het plein voor de kathe
draal en verkopen er, behalve de ge
wone kerstspullen, caganers. Vaak
hebben ze in de hete zomermaan
den zelf de beeldjes van klei geboet
seerd en beschilderd en hebben ze
geprobeerd hen iets eigens mee te
geven. Voor de verzamelaars, want
die zijn er.
Ook de chocolademakers blijven
niet achter. Want de caganer, of zijn
vrouwelijke evenknie de caganera,
wordt zelfs van chocola gemaakt.
Vaak krijgt hij of zij het gezicht van
een bekende Catalaan, Spanjaard of
zelfs Nederlander mee. Zoals een
paar jaar geleden nog dat van Louis
van Gaal, destijds coach van Barce
lona. Die kon in elk geval toen wel
wat geluk in de voetballerij gebrui
ken. Dit jaar staat Letizia Ortiz mo
del, gevierd tv-presentatrice en sinds
kort de verloofde van de Spaanse
kroonprins Felipe met wie ze op 22
mei volgend jaar gaat trouwen. Ze
draagt een kroontje en draait een
gouden drol.
Missionarissen
Maar de Italianen en Spanjaarden
zijn natuurlijk niet de enigen die met
de kerststal aan de haal gingen.
Overal waar het christendom in zijn
katholieke vorm naartoe ging, reisde
de kribbe mee. Het was natuurlijk
voor missionarissen een uitgelezen
middel om het verhaal van Christus'
geboorte helder en duidelijk uit te
beelden, als woorden bij gebrek aan
taalkennis letterlijk tekortschoten.
Bovendien had de kerststal het voor
deel dat hij makkelijk aan plaatselij
ke omstandigheden kon worden
aangepast. Zo kan het 'kindeke' Je
zus in Mexico in een wigwam liggen.
Of de geboorte wordt uitgebeeld in
een pompoen, zoals in Uruguay, of
in een kalebas, wat in Brazilië vaak
gebeurt.
In Zuid-Amerika is vaak ook een
haan in of bij de stal te vinden. Die
haan duidt op een Spaanse legende
die zegt dat dit dier als eerste de ge
boorte van Jezus zou hebben verr
kondigd. Daarom heet de nachtmis
in Spaanstalige landen Misa del gallo
oftewel Hanenmis. Met het kraaien
van de haan worden kwaad en duis
ternis verdreven.
In Aziatische landen hoeft Jezus
weer niet in een kribbe te liggen.
Daar wordt vaak een lotusblad ge
bruikt. Dat heeft natuurlijk alles te
maken met het boeddhisme en zijn
beeldentaal. In het boeddhisme is de
lotus een teken van verlichting. De
lotus staat met zijn voet in modderig
water, maar groeit naar het licht toe.
Op dezelfde manier groeit Jezus bo
ven de modder van deze wereld uit.
Uit het donker komt het licht.
MÊÊtÊ mfflmmHPR
Door het hele land zijn tot en met begin januari vele soorten kerststallen te bewonderen. Foto: United Photos de Boer
