Beelden van de jaren vijftig
Wie is dit? Waar is dit?
De Lakenhal toont zwart-witfoto's uit de verzameling van het Prentenkabinet
ste instantie bedoeld voor de studenten
kunstgeschiedenis. De Universiteit Leiden is
de enige universiteit met deze voorziening.
Daardoor hoeven de studenten kunstwerken
niet alleen te bestuderen via boeken of inter
net, maar kunnen ze ook eens een tekening
of foto in eigen handen houden.
„Het is bijna niet meer voor te stellen hoe
baanbrekend dat besluit was", zegt Doris
Wintgens. „In de jaren
vijftig waren foto's abso
luut nog niet geaccep
teerd als kunstvorm. Te
genwoordig schieten de
fotomusea als padde
stoelen uit de grond en
lijkt driekwart van de ex
posities van moderne
kunst uit fotografie te
bestaan. Er is wat dat be
treft in vijftig jaar tijd
heel veel veranderd."
De conservator van De
Lakenhal trof in de col
lectie van het Prentenka
binet werk van 325 foto
grafen uit de jaren vijftig
aan. „We hebben er niet
voor gekozen om alleen
bekende namen als Cas
Oorthuys, Emmy An-
driesse, Johan van der
Keuken en Ed van der
Elsken tentoon te stel
len. De hele verzameling
is doorgespit op zoek
naar de allermooiste fo
to's. En dat was niet al
tijd een pretje bij een
temperatuur van 15 gra
den Celsius." De foto's moeten duidelijk ook
wennen aan de warmte in het stedelijk mu
seum van Leiden. De eerste hoekjes zijn al
omgekruld. Ook is het licht in de museum
zalen gedempt om beschadiging zoveel mo
gelijk te voorkomen.
Ontroerd
De rondleiding van Ingeborg Leijerzapf ein
digt bij een wand met kunstenaarsportret
ten. Architect Le Corbusier hangt er, de des
tijds omstreden schrijver Jan Cremer, acteur
Donald Jones, fotograaf Paul Huf en natuur
lijk de dichters die opereerden onder de
naam De Vijftigers. Leijerzapf is zelf het
meest ontroerd door een korrelige foto van
jazz-zangeres Ella Fitzgerald. „Vroeger, lang
voordat ik me met fotografie ging bemoeien,
had ik op mijn kamer een poster hangen
waarvoor deze foto van Ella Fitzgerald was
gebruikt."
De tentoonstelling Foto's van Vijftig,
de jaren vijftig volgens de foto's van
het Prentenkabinet van de Universiteit
Leiden is tot en met 18 april te zien in
Stedelijk Museum De Lakenhal, Oude
Singel 28-32, Leiden. Bij de expositie
is een op zichzelf staand fotoboek
verschenen met meer dan honderd
foto's en een korte biografie van alle
deelnemende fotografen. Het is voor
24 euro verkrijgbaar in de museum
winkel en de betere boekhandel.
Gedurende de looptijd van de ten
toonstelling worden er in samenwer
king met K&O en het Volkshuis di
verse workshops fotografie gegeven.
Films van Johan van der Keuken en
Ed van der Elsken die zelden worden
vertoond, zijn in het museum te zien
op de zondagen 8 en 29 februari en
14 en 28 maart om 14.00 uur.
Watersnoodramp
Nederland is in de jaren vijftig nog een keu
rig aangeharkt land. Iedereen behoort tot
een zuil: de socialistische, de rooms-katho-
lieke, de hervormde. Als je gereformeerd
bent, koop je je brood bij voorkeur ook bij
een gereformeerde bakker. De wederop
bouw is in volle gang. Werkloosheid is een
onbekend verschijnsel. Zelfs de watersnood
ramp geeft ondanks alle ellende een positie
ve impuls aan de economie. Het betekent
immers het begin van het Deltaplan. Op de
tentoonstelling Foto's van Vijftig zijn foto's
te zien van de aanleg van dijken en waterke
ringen.
„Ik ben in het Prentenkabinet heel mooie fo
to's tegengekomen van de watersnoodramp
in 1953", vertelt Wintgens. „Ik zag bijvoor
beeld een prachtige foto van weerspiegelin
gen in het water. Pas later realiseerde ik mij
met een schok dat die foto wel gemaakt is bij
een ramp waarbij heel veel mensen om het
leven zijn gekomen. Van ellende kunnen
cokar, ca. 1950. Foto: Cas Oorthuys, nfa, Nederlands fotomuseum
Watersnoodramp Zeeland, 1953. Foto: Victor Meeussen, nfa, Nederlands fotomuseum
ZATERDAG
13 DECEMBER
2003
et Prentenkabinet in Leiden was in 1953 de eerste
lenbare instelling in Nederland die naast prenten
en tekeningen ook foto's ging verzamelen. Foto
grafie werd voor het eerst serieus genomen als
jnstvorm. Ter gelegenheid van dit jubileum heeft
Stedelijk Museum De Lakenhal gisteren een ten
toonstelling geopend met foto's uit de collectie
van het Prentenkabinet. Er is in de archieven ge-
ocht naar foto's uit de begintijd van de verzame
ling. In meer dan tweehonderd foto's wordt een
beeld geschetst van de jaren vijftig.
door Theo de With
verplicht thuis gezeten. Fotografen wilden
weer reizen, aan dat muffe Nederland ont
snappen."
Ed van der Elsken woonde begin jaren vijftig
in Parijs en fotografeerde daar jongeren, zit
tend en rondhangend in cafés en op straat.
Het existentialisme druipt van de foto's. Hij
gebruikte 216 van zulke opnamen voor het
fotoboek Een Liefdesgeschiedenis in Saint
Germain des Prés. Deze beeldroman vertelt
het liefdesverhaal van de Mexicaan Manuel
en de Frangaise Ann in deze arme wijk.
De reacties op dit boek waren nog heftiger
dan op Johan van der Keukens Wij zijn 17.
De foto's boden geen sprankje hoop op een
mooie toekomst. Alle idealen werden aan
gruzelementen geslagen. Op de expositie is
de ontstaansgeschiedenis van het boek van
Van der Elsken te zien. Er zijn contactaf-
drukken, dummy's en foto's met als stem-
pelopdruk '13 februari 1954'.
Emmy Andriesse
De op 39-jarige leeftijd overleden fotografe
Emmy Andriesse heeft een eigen ruimte ge
kregen op de expositie Foto's van Vijftig. Ze
heeft binnen de jubileumtentoonstelling
haar eigen jubileum. Andriesse overleed in
1953 en dus wordt in Leiden - in navolging
van het Gemeentemuseum in Den Haag -
haar vijftigste sterfjaar herdacht.
„Ze heeft een geweldig oeuvre nagelaten",
vertelt Ingeborg Leijerzapf. „Bijzonder aan
haar fotografie is dat ze veel aandacht had
voor het menselijke aspect. Technisch waren
haar foto's niet altijd perfect, maar ze stralen
immer warmte uit." Ze wijst op één van de
foto's van Andriesse. De voeten van de gefo
tografeerde vrouw vallen buiten beeld. Een
fotograaf zou toch beter moeten opletten,
zou normaal gesproken de conclusie luiden.
„Maar Emmy Andriesse vergeef je zo'n tech
nische onvolkomenheid", vindt Leijerzapf.
„Het ging haar niet om perfectie. Haar werk
heeft zoveel kracht. Die mooie, menselijke
foto's laten je niet onberoerd."
Als je zo ronddwaalt langs de bijna 250 foto's
in De Lakenhal kun je alleen maar blij zijn
dat prof.dr. H. van de Waal in 1953 het be
sluit nam om een afdeling fotografie toe te
voegen aan het Prentenkabinet van de Leid-
se universiteit. Hij werd min of meer tot de
ze beslissing gedwongen, omdat hij de parti
culiere fotoverzameling van Auguste Grégoi-
re (1888-1971) kreeg aangeboden. Met de
overdracht van deze collectie was het Pren
tenkabinet de eerste openbare instelling in
Nederland waar foto's worden verzameld als
museaal object. In 1959 volgde het Stedelijk
Museum in Amsterdam als tweede.
De collectie van het Prentenkabinet is in eer-
Elke foto heeft een verhaal. Van twee foto's
op de tentoonstelling probeert De Lakenhal
dat achterliggende verhaal te achterhalen.
Voor de folders en de affiches van Foto's van
Vijftig is een portret gebruikt van een jonge
tje. De foto is gemaakt door de Haagse foto
graaf Willy Schurman (1904-1986). „Een jon
getje dat enigszins verveeld in de lens kijkt",
is de typering die Ingeborg Leijerzapf voor de
ze foto gebruikt. De Lakenhal wil graag weten
wie dit jongetje is.
„Hij moet nu een man van in de vijftig zijn",
vertelt woordvoerster Mia van Iterson. „Het
moet voor hem toch ook heel raar zijn om
zichzelf nu in allerlei abri's terug te zien. Daar
om zouden we heel graag met hem in contact
komen. Persoonlijk vind ik hem wel op LPF-
voorman Mat Herben lijken. Met die lok en
die blik in zijn ogen." Op de tentoonstelling is
deze foto gehangen naast een portret van
een Hongaars vluchtelingetje. De Nederland
se welvaart wordt daarmee afgezet tegen de
armoede in het Oostblok.
De tweede foto die vraagtekens oproept die
wellicht opgelost kunnen worden, is een in
Leiden genomen foto. Hij is in 1954 gemaakt
door fotograaf Hubertus Groenendijk (1905-
1987). Op de foto zijn drie jongetjes te zien.
Twee zijn met elkaar in conclaaf, de derde
kijkt leunend tegen een muur toe. De Laken
hal is benieuwd waar in Leiden deze foto pre
cies genomen is. Aan de ramen en de muren
te zien, vermoedt Van Iterson dat het in de
buurt van het Boerhaave Museum moet zijn.
Op de expositie hangt nog een foto die waar
schijnlijk in dezelfde omgeving is gemaakt.
Daarop is nog een door de tand des tijds aan
getaste poster te zien die de uitreiking van
haring en wittebrood op 3 oktober 1953 aan
kondigt.
Mensen die de jongen of de plek menen te
herkennen, kunnen contact opnemen met
Mia van Iterson van De Lakenhal via telefoon
nummer 071-5165360.
Portretstudie.
Foto: Willy Schurman, nfa, Nederlands fotomuseum
Fiets van een scheipenvisser, 1957. Foto: Aart Klein, nfa, Nederlands fotomuseum
blijkbaar toch hele mooie foto's worden ge
maakt. Ik kan mij voorstellen dat er destijds
weinig oog was voor de fotografie. Het was
natuurlijk ook een beetje cru gezien de om
standigheden. Gelukkig zijn de foto's wel be
waard gebleven. Nu kijken we er op een an
dere manier naar."
Het geldt voor meer foto's. Veranderde om
standigheden en voortschrijdend inzicht
zorgen ervoor dat vijftig jaar later met ande
re ogen naar sommige foto's wordt gekeken.
Doris Wintgens: „In de jaren vijftig was Ne
derland nog trots op het ontstaan van indu
strielandschappen. In de fotografie wordt de
schoonheid van rokende schoorstenen en de
zee van fabriekslichtjes in de nacht bezon
gen. Van milieuvervuiling had men nog
nooit gehoord."
Existentialisme
Toch hebben de vijftiger jaren ook een ande
re kant en die komt eveneens aan bod op de
tentoonstelling in De Lakenhal. Op het de
buut van Johan van der Keuken werd in 1955
nog geschokt gereageerd, maar de geest was
uit de fles en die was ook niet meer terug te
stoppen. Niet iedereen wilde mee in het ma
terialistische denken en handelen. Linkse in
tellectuelen droomden niet van een con
sumptiemaatschappij, maar van een huma
ne en sociale wereld. Parijs had blijkbaar de
vruchtbaarste voedingsbodem. De jeugd
werd aangetrokken tot het existentialisme
van Jean-Paul Sartre. Volgens zijn opvattin
gen was het individu de enige die zijn be
staan zin kon geven. Geboden van kerk en
samenleving hadden geen betekenis, want
zij hadden de oorlog niet kunnen voorko
men. Deze filosofie verspreidde zich snel in
Europa en had grote invloed op kunste
naars.
Vanuit Nederland vertrokken in die jaren
veel fotografen naar Parijs. „Een bruisende
metropool in die tijd", doceert Ingeborg
Leijerzapf, terwijl ze langs de uitgestalde fo
to's loopt. „In de oorlogsjaren had iedereen
Volkswijken van Leiden, 1954.
Foto: Hubert Groenendijk, nfa, Nederlands fotomuseum
De muren op de eerste verdieping
van Stedelijk Museum De Lakenhal
hebben een ander kleurtje gekre
gen. Zo wordt geprobeerd de sfeer van de ja
ren vijftig weer op te roepen. „Het is hopelijk
niet te tuttig", zegt Doris Wintgens, die als
conservator moderne kunst van het Leidse
museum verantwoordelijk is voor de samen
stelling van de expositie. De gesausde wan
den compenseren het gebrek aan kleur in de
fotografie. Want die was uiteraard nog in
zwart-wit. Toch wordt die kleur geen enkel
moment gemist. Als op één foto - een recla
mefoto - voor het eerst kleur opduikt, voelt
dat bijna als verraad. De zwart-witbeelden
zijn krachtig genoeg.
Dat bewijst bijvoorbeeld Johan van der Keu
ken met een serie foto's die hij in 1955
maakte. Hij had vast niet kunnen vermoe
den dat de foto's die hij op 17-jarige leeftijd
schoot ooit nog in een def
tige museumvitrine te kijk
zouden liggen. Van der
Keuken maakte foto's van
klas- en leeftijdsgenoten
van het Montessori en Bar-
laeus Lyceum in Amster
dam. Op aanraden van zijn
oudere collega Ed van der
Elsken werden de foto's ge
bundeld in het boekje Wij
zijn 17. Simon Carmiggelt
schreef het voorwoord en
verder moesten de foto's
maar voor zich spreken.
En dat deden ze. De foto's
van jongeren die rokend,
drinkend en met een me
lancholieke blik staan afge
beeld, zorgden voor veel
ophef in Nederland. „Voornamelijk uit
christelijke hoek kwam veel protest tegen dit
werk", weet hoofdconservator Ingeborg Leij
erzapf van het Prentenkabinet. „Het boekje
sloeg echt in als een bom. Dit beeld van de
jeugd strookte niet met de dagelijkse werke
lijkheid van christelijk Nederland."
-jr, nfa,
derlands
omuseum
