Fabuleuze
schets van
vorige eeuw
Smeken om een opgeheven vinger
Rijmen en dichten voor kinderen
Het borrelt in
Nietzsches lab
Wonderen verklaard
TOP -10
1.(1) Youp van 't Hek,
Liegangst
Thomas Rap, 7,50
2. (2) Hanneke Groenteman,
Doorzakken bij Jamin
Thomas Rap, 15,-
3. (4) Snoecks 2004
Scriptum, 12,50
4. (-) Nicci French,
Verlies
Flamingo Noire, 5,-
5. (-) Het cabaret van
Kopspijkers
Thomas Rap, 18,50
6. (5) Nicci French,
De verborgen glimlach
Anthos, 18,90
7. (6) Baantjer,
De Cock en geen
excuus voor moord
De Fontein, 9,98
8. (-) David Baldacci,
Onbewaakt ogenblik
A.W. Bruna, 19,95
9. (10) Robert Ludlum Gayle
Lynds,
De Altman code
Luitingh/Sijthoff, 17,95
10. (7) Karei Glastra van Loon,
De onzichtbaren
LJ. Veen, €15,95
Bron: CPNB/De Bestseller 60
Nieuw in de top tien: Verlies dat
de goedkope uitgave is van het
lange, spannende verhaal dat Nicci
French speciaal schreef voor de
Maand van het Spannende Boek.
De cabaretiers van Kopspijkers to
nen met veel mooi fotowerk hoe
hun imitaties van bekende Neder
landers ontstaan. En thrillerschrij
ver en bestsellerauteur David Bald
acci laat zich in De Altman Code,
over een plotseling verdwenen
presidentskandidaat, van zijn bes
te kant zien.
ZATERDAG
22 NOVEMBER
2003
Met 'Europeana' vat de Tsjechisch-
Franse auteur Patrik Ourednik de
twintigste eeuw fabuleus samen in
een reeks feiten en anekdotes. Het re
sultaat is even geestig als diepzinnig
en genadeloos.
non-fictie recensie
Aly Knol
'Europeans, een zeer korte geschiedenis van de
twintigste eeuw" door Patrik Ourednik.
Vertaling Edga'r de Bruin. Uitgeverij Fagel.
Prijs: €16,50.
Op pagina tien rekent hij het de lezer
onderkoeld, bijna achteloos voor: bij
een gemiddelde lijklengte van 1,72
meter en als je ze achter elkaar zou
leggen, 'de hielen tegen de kruinen',
leverde de Eerste Wereldoorlog 2681
kilometer aan gesneuvelde Fransen
op, 1547 kilometer aan gesneuvelde
Engelsen en 3010 kilometer aan ge
sneuvelde Duitsers. 'En alles bij el
kaar was er op de hele wereld 15.508
kilometer aan gesneuvelde solda
ten.'
Maar ja, het verbaast dan al niet
meer, want op pagina zeven had hij
de lezer al laten weten: Van de Eer
ste Wereldoorlog werd gezegd dat
daarin de mensen bij bosjes werden
neergemaaid, en de Russische com
munisten hebben later berekend
hoeveel mest één kilometer lijken
opleverde en hoeveel er kon worden
bespaard op dure mest uit het bui
tenland als ze voor de bemesting de
lijken van verraders en criminelen
zouden gebruiken.'
Aan het woord is de' half Tsjechi
sche, half Franse Patrik Ourednik,
een ongebreideld verzamelaar van
historische feiten, anekdotes, wee
tjes, filosofische stromingen en
godsdiensten, die hij onder de titel
Europeana, een zeer korte geschiede
nis van de twintigste eeuw op een fa
buleuze manier aan elkaar heeft ge
regen.
Het resultaat is een hallucinerend
leesavontuur vol geestigheden en
vette knipogen, maar tegelijkertijd
verontrustend, genadeloos en diep
zinnig. Aan het slot rest maar één
conclusie: de mens en dat stukje van
de wereld dat hij zelf heeft mogen
scheppen zijn in hoge mate absurd
om niet te zeggen krankzinnig en ge
leerd van het verleden wordt er
niets, niente, nada, hoeveel monu
menten er ook worden opgericht.
In Europeana schakelt Ourednik
schijnbaar moeiteloos over van de
vraag waarom Stalin het opeens op
de esperantisten had gemunt tot de
betekenis van de Barbiepop, van het
rookgedrag in de communistische
landen van eertijds tot de vrouwen
die in 1968 hun beha's publiekelijk
uittrokken, van Freud en diens psy
choanalyse tot het besluit van het
Rode Kruis om, nadat het in 1942
had gehoord van het bestaan van de
gaskamers in de Duitse concentra
tiekampen, dit niet bekend te ma
ken.
Europeana leert de lezer waarom in
films uit de jaren vijftig altijd in ko
renvelden werd gevreeën en waarom
die mores later werd losgelaten. Ou
rednik doet dat in een bijna onna
volgbaar tempo en altijd met een
licht verbaasde, maar o zo ironische
ondertoon.
Men leze op pagina 68: 'In de jaren
zeventig hadden de filmhelden voor
al gemeenschap in auto's, want dat
was origineel en het leven werd
steeds sneller, en de jonge kijkers die
geen auto hadden, konden zich zo
een voorstelling maken van het le
ven dat hun wachtte. En mannen la
gen hoe langer hoe vaker onder en
vrouwen zaten boven op hen, omdat
ze ondertussen waren geëmanci
peerd.'
Over Europeana heeft Ourednik zelf
gezegd: „U zou dit boek kunnen le
zen alsof het geschreven is door een
marsmannetje, een complete bui
tenstaander, die optekent zonder
een oordeel te vellen." Maar dan wel
een hyperintelligent marsmannetje,
met enorme humor begiftigd en zeer
belezen. Een marsmannetje dat de
lezer een (lach) spiegel voorhoudt,
waarin niets meer is wat het ooit
leek te zijn.
DE LEESTAFEL
Amsterdam - Rudy Kousbroek verzamelt merkwaardige foto's, waarop tragiek en humor vaak hand in hand gaan. Neem
de als engel verklede hond, waarbij het potsierlijke beeld eerst de lachspieren in werking zet, maar de intens droevige,
lijdzame blik van het dier ook schrijnt. Of het gevleugelde zwijn - door Kousbroek 'vliegtuig' betitelt - dat door zijn hou
ten uitsteeksels zijn erf niet kan verlaten. Zo staan er in 'Opgespoorde wonderen' een kleine tachtig foto's afgebeeld,
stuk voor stuk door Kousbroek van een treffende uitleg voorzien. De verwondering waardoor Kousbroek werd getroffen,
raakt de lezer al evenzeer. Foto's uit besproken boek.
door Willeke Heijkoop
Voordat iedereen ver
zandt in flauwe rijmela
rijen van het kaliber 'Sint
zat dit jaar weer diep te
denken', ligt op deze kin
derboekenleestafel een
bescheiden aanbod van
boeken met gedichten van wat
hoger nivo. Meestal geschikt voor alle
Neem Een vlekje wolf van Sine van
Mol (De Eenhoorn, €10,00) Een ste
vig klein boekje is het, met zwart
witte linoleumafdrukken ter illustra
tie van korte gedichten over de na
tuur, dieren, mensen, gevoelens. Ge
dichten, feitelijk, over de wereld en
het leven wat zich er afspeelt.
Het bundeltje van Van Mol begint
met een aantal brieven aan bomen.
Heel mooi, heel lief, heel simpel. Mi
ni-odes zijn het, zonder opsmuk of
gedweep. Wie de korte gedichtjes
even op zich in laat werken, ziet als
het ware de maker mijmerend in het
bos staan. Een voorbeeld: Brief aan
boom (3) 'Ik ken je nog niet. Het
stormt. Waai niet om, anders
moet ik aan een gevallen boom
schrijven.'
Op de volgende bladzijde staat even
wel: Brief aan een gevallen boom.
'Nu pas zie ik hoe machtig mooi
je was. Zal ik je tekenen om je
niet te vergeten?' Op vergelijkbare
wijze pakt Van Mol ook de andere
kleine onderwerpen aan in Een
vlekje wolf. Kleine portretjes in
dichtvorm, van alledaagse dingen
waar mensen doorgaans weinig.acht
op slaan. Nog even over de titel, dat
is een subtiele verwijzing naar het
sprookje van Roodkapje in een van
de gedichten.
Op geheel andere wijze speelt Rood
kapje ook een hoofdrol in de bundel
Sprookjes voor oog en mond van
het Italiaanse duo Roberto Piumini
en Emanuela Bussolati (Zanzibar,
14,50). De titel van dit boek is zeer
letterlijk te nemen; Drie sprookjes
(Roodkapje, Hans en Grietje en de
Gelaarsde Kat) zijn op rijm uitge
werkt, Piumini en Bussolati noemen
het ballades. Op de linkerpagina
staat elke dichtregel steeds afgedrukt
in geschreven èn getekende vorm,
als een filmpje met ondertiteling.
Op de rechterpagina ontrolt zich een
soort poppenkastvoorstelling, waar
in steeds een thema uit het sprookje
wordt gelicht; Roodkapje, moeder,
het bos. De illustraties in Sprookjes
voor oog en mond zijn eenvoudig
van lijn en kleur en doen wat ouder
wets aan. Dit is een heel leuk boek
voor kinderen die al lekker kunnen
lezen maar ook houden van plaatjes
kijken.
Maandag mag je met me mee (Que-
rido, €9,95) is niet splinternieuw en
ook niet helemaal een dichtbundel.
Het is wel een poëtisch boekje over
Emma die op een maandag vertrekt
om een week lang op avontuur te
gaan met haar oma. Het kleine ver
haaltje van Emma en haar oma
wordt steeds gelardeerd met (onzin)
gedichtjes over de dingen die ze on
derweg zien en meemaken. De ge
boorte van een elfje, de beklimming
van een toren en nog wat andere
avonturen. Auteur Els Wuyts is van
huis uit kleuterjuf; dit bundeltje is
haar geslaagde debuut.
roman recensie
Wim Vogel
'Odessa Star" door Herman Koch. Uitgeverij Augustus.
Prijs: €18,50.
Zonder clichés geen Herman Koch. Zijn teksten
voor Jiskefet, voor De Dierenwinkel, zijn ultrakorte
verhalen in Hansaplast voor een opstandige, zijn
puberroman Red ons, Maria Montanelli (1989),
zijn roman Eindelijk oorlog (1996) alles is één gro
te warreling van lullige en melige situaties, niet af
gemaakte gedachtegangen, inhoudsloze dialoog
jes en stereotyperingen. En temidden van al die
alledaagsheid plaatst Koch zijn hulpeloze perso
nages die in hun halfslachtige pogingen aan die
vanzelfsprekendheden te ontsnappen net zo cli
chématig zijn. Clichés kun je uitvergroten en in
tensiveren, het blijven clichés.
Wat dat uitvergroten van 'zinloze feiten' betreft, is
Koch natuurlijk schatplichtig aan Gerard Reve.
Waarin zij verschillen, is dat Reve aan die feiten
uiteindelijk nog altijd een mystieke, raadselachti
ge bedoeling geeft. Koch is wat dat betreft zonder
mededogen en, in de filosofische betekenis van
het begrip, veel minder idealistisch. De lezer die
voor een appel en een ei 'ergens beter van wil
worden1, die troost zoekt in literatuur, waarschuw
ik wat dat betreft maar vast.
In Odessa Star, Kochs nieuwe roman, is Fred
Moorman een antiheld, een loser, iemand die het
gevoel heeft altijd de beslissende boot te hebben
gemist. Tegen de vijftig, saai werk, saai bovenhuis
in een Amsterdamse wijk, uitgeblust huwelijk en
een zoon die hard bezig is zijn eigen leven vorm
en inhoud te geven. Een toevalli
ge ontmoeting met Max G., een
vriendje van de middelbare
school, lijkt het leven van Fred
weer spanning en inhoud te ge
ven.
Net als in De Grot van Tim Krab
bé zijn ook bij Koch de twee
'vrienden' eikaars tegenpolen.
Max een topcrimineel, in wie
we, alweer net als in De Grot,
zonder veel moeite Klaas
Bruinsma herkennen, lijkt de
wereld naar zijn hand te kunnen
zetten en 'regelt' binnen de kort
ste keren van alles voor Fred
waar de laatste alleen maar van
droomt. Het leven in een
stroomversnelling. Eindelijk ge
beurt er wat. Wordt de Opel
voor de deur ingeruild voor een
zwarte jeep Cherokee, maar ruikt Fred ook aan
een leven waarin een mensenleven meer of min
der niet telt.
Odessa Star is een trage roman. Feitelijk spelen de
driehonderd bladzijdes zich af binnen vierentwin
tig uur in het hoofd van Fred Moorman als hij de
woorden bepeinst die hij zal zeggen op de begra
fenis van Max. In die vierentwintig uur wordt de
lezer meegezogen in een draaikolk van flash
backs, metaforen en afrekeningen.
Koch beschrijft het allemaal geestig en met de van
hem bekende meligheid. Ik moest vooral erg la
chen om zijn typering van de presentator van het
tv-spel Miljonair van de Week en een eye-opener
is zijn bewijsvoering voor de invloed die de crimi
naliteit heeft op de uitslag van deze quiz. Dat de
roman toch een onbehaaglijk
gevoel achterlaat, moet dus aan
andere zaken te wijten zijn die
overigens alles te maken hebben
met de functie die literatuur, die
kunst heeft.
In Odessa Star worden zonder
blikken of blozen mensen ver
moord. Worden bejaarde Belgen
genadeloos getypeerd en speelt
de hoofdpersoon met de ge
dachte een mongool iets aan te
doen. Niet zonder reden merkt
een dertienjarig, ongetwijfeld
naïef, meisje op dat zij Fred zo
cynisch vindt, om een dag later
een totaal ander oordeel te heb
ben als ze zegt hem, integen
deel, juist zo'n aardige man te
vinden. Het is die verwarring,
die alles te maken heeft met on
ze ethiek, waar ook ik niet goed uitkom. Hoewel...
In de laatste scène van de roman rijdt Fred samen
met zoon Daan naar de begrafenis van Max. Op
de vraag van Daan of Fred nu uiteindelijk gewon
nen of verloren heeft in Miljonair van de Week
antwoordt Fred met 'Gewonnen'. Over de inter
pretatie van dat uitermate dubbelzinnige 'Gewon
nen' kun je lang nadenken. Er is inderdaad wat
geld gewonnen. Er zijn mensen vermoord en ver
dwenen op jouw verzoek en beide feiten hebben
alles met elkaar te maken. Tel uit je winst! Het is
die genadeloze typering van onze samenleving, de
bijna achteloze en terloopse manier waarop Koch
dat allemaal beschrijft die mij ergeren. Alsof ik
smeek om het opgeheven vingertje. Wat dat be
treft, neemt Koch mij goed te grazen.
filosofie recensie
Ronald Frisart
'Nagelaten fragmenten', delen 1 en 2, door
Friedrich Nietzsche. Uitgeverij SUN. Prijs:
34.50.
'Friedrich Nietzsche. Het voordeel van een
slecht geheugen. Een kennismaking met de
Nagelaten fragmenten' door Michel van
Nieuwstadt Uitgeverij SUN. Prijs: €5,00
Waarschijnlijk is met geen filosoof
zo gesold als met Friedrich Nietz
sche (1844-1900). Ten dele is hij
daaraan zelf debet. Het grootste deel
van zijn werk bestaat niet uit een
systematisch filosofisch bouwwerk,
maar uit aforismen. Die laten zich in
bloemlezingen gemakkelijk vermin
ken of regelrecht plunderen door
geestelijke grafschenners.
De Nederlandse letterkundige Men-
no ter Braak (1902-1940) was daar
nijdig over. Hij hekelde 'de usurpatie
van Nietzsches woordén en denk
beelden door volksmenners'. Hij
doelde vooral op de nazi's, die luk
raak in Nietzsches boedel grabbel
den.
Dat Nietzsche tot die nazi-belang
stelling wel enige aanleiding heeft
gegeven, concludeerde de Haarlem
se politicoloog Jaap Hagen afgelo
pen zomer in het proefschrift waar
op hij in Leiden promoveerde.
Nietzsche-vertaler Michel van
Nieuwstad gruwt ervan. Met de (te
rechte) vaststelling dat Hagen nogal
eens kromme zinnen construeert,
meent Van Nieuwstadt zijn held vrij
te pleiten. Dat is wat al te makkelijk.
Van Nieuwstadt toont daarmee
slechts de lichtgeraaktheid die Ha
gen in een interview in Leidsch Dag
blad al voorzag van Nietzsche-adep
ten.
Het allerminste dat van Nietzsche
zelf te zeggen valt, is dat hij zijn ge
dachten heel nijver heeft neerge
pend. Minder dan de helft daarvan
bestaat uit voor publicatie gereed
gemaakt werk. In de Kritische Stu-
dienausgabe beslaat dat gepubliceer
de werk ruim 3.600 pagina's. Daar
naast zijn er bijna 4.800 pagina's
Nachlass, ongepubliceerde aanteke
ningen, gedachtensnippers.
De Italianen Colli en Montinari
komt de eer toe de Nachlass te heb
ben ontdaan van verminkingen en
schimmels, en het Nijmeegse uitge
vershuis SUN heeft er Nederlandse
vertalers aan gezet.
Het resultaat brengt de SUN sinds
vorig jaar op de markt als zeven ban
den Nagelaten fragmenten. De delen
6 en 7 verschenen vorig jaar, 1 en 2
hebben zojuist het licht gezien en de
rest zal volgen. Samen vormen ze
Nietzsches nalatenschap zoals geno
teerd tussen najaar 1869 - toen hij,
FRIEDRICH NIETZSCHE
Nagelaten fragmenten
[deel i]
herfst 1869
eind 1874
sun
24 jaar oud, net was benoemd tot
hoogleraar in Bazel - en begin 1889,
toen zijn geest het begaf.
Een van de vertellers, Michel van
Nieuwstadt, stelt in een inleidend
boekje dat de lezer 'door de Nagela
ten fragmenten pas het grootse ei
genlijke laboratorium van Nietz
sches denken binnen gaat'. Menig
vuldig de ge
dachten die
er staan te
borrelen, de
plannen die
er rijpen en
de snedig
heden die er
vergeefs
wachten om
te worden
ingebed in
een groter
geheel.
In het korte
bestek van
deze pagina
is het on
doenlijk de
veelzijdig
heid ervan
zinvol te be
spreken.
Toch enkele
losse op
merkingen.
In 1870 no
teerde
Nietzsche: ,,Ik zie enorme conglo
meraten in de plaats komen van de
afzonderlijke kapitalisten". Op het
eerste gezicht een treffende profetie,
maar niet voor wie het werk kent van
die andere Duitser, Karl Marx, die de
concentratie van het kapitaal al eer
der beschreef. Anderzijds: Nietz
sches vaststelling 'Mensenrechten
bestaan niet' moge verwerpelijk lij
ken, maar is dat alleen als hij uit zijn
verband wordt gerukt.
In werkelijkheid is het de slotsom
van een betoogje waarin Nietzsche
stelt dat rechtvaardigheid zal wor
den afgedwongen door machtsvor
ming. Dus: voor rechtvaardigheid is
macht nodig en op rechten kan niet
zomaar aanspraak worden gemaakt.
Dat klinkt al veel minder sinister.
Wellicht doen we Nietzsche nog het
meeste recht door enkele van zijn
'geboden van de vrije geest' te cite
ren. Een vrije geest te zijn, is immers
wat hij voor een filosoof het hoogst
denkbare achtte:
„Gij zult volkeren liefhebben noch
haten.
Gij zult geen politiek bedrijven.
Gij zult beroemdheden en invloed
rijken uit de weg gaan.
Gij zult u niet aan enige kerkelijke
ceremonie onderwerpen.
Gij zult om de waarheid te kunnen
zeggen aan de ballingschap de voor
keur geven."
