KUNST CULTUUR
'Met moralisme is niks mis'
Verhoeven werkt aan Nederlandse oorlogsthriller
Biografie over 'Dikke Van Dale'
Ie onrust van anoukvandijk dc
[dek$er
F K§ER
'Bil!': brutaal
en ontroerend
Paco Pena
wordt pas
laat virtuoos
zaterdag 11 oktober 2003
jlike van Bemmelen
tertitel voor
Bemmelen
(OUDE - De Zoeter-
e fotograaf Mike van
i mag sinds kort de
d dragen. Hij behoort
e tot een select gezel-
portretfotografen. Op het
tongres van Colour Art
behaalde hij met boven-
je foto een tweede prijs.
I dit jaar viel hij ook al in
ren. Door deze prestaties
'e hij voldoende pun-
'br de prestigieuze Mas-
l Het thema van de foto-
ei was dit keer 'cross fo-
een techniek die zorgt
fcurvervreemdingen.
i ronde
Istbende
De Kunstbende, de
wedstrijd in Nederland
itiek talent tussen 13
r, krijgt in Zuid-Hol-
extra voorronde. Tot
:n er voorrondes in Den
Rotterdam. Vanwege
•mende belangstelling
provincie een derde
le gekregen: in Gouda,
barst in februari en
•r los. Het thema is dit
of niets'.
uele expositie
/olkenkunde
- In het Rijksmuseum
Ikenkunde is gistermid-
tuele expositie 'Pre-
na' geopend. Via de
b kan een collectie van
orwerpen uit Mesoame-
fentraal Amerika en Zuid-
a worden bekeken. Ze
Dmstig uit de periode
30 v.Chr. tot 1532 na Chr.
legenwoordigen culturen
van de Azteken, Maya's
eum vindt
ven Toorop
- Conservatoren van
,enheegse museum Het
hebben een complete
■ling van de Neder-
hilder Jan Toorop aan-
De correspondentie
[ljdens een kijkdag aange-
loor een 78-jarige man
loom. In museum Het
is momenteel een ex-
Ite zien van de werken
Toorop (1858-1928).
;elu| (advertentie)
il van Loon
t zijn nieuwste boek
\eerwolvenbos'
tl nieuwe avontuur van
Dolfje Weerwolf
•r werk (o.a. Griezelbus)
lensdag 15 oktober
|l.30 tot 13.00 uur
natuurlijk bij:
I uw complete boekhandel
fkelhof 87, Leiderdorp
071-5412129
evefcomplete boekhandel
den haag/anp - Regisseur Paul
Verhoeven gaat weer samen
werken met scenarist Gerard
Soeteman. Het duo werkt op dit
moment aan een Nederlandse
thriller die in 1945 speelt.
Het zou voor de filmmaker de
eerste Nederlandse film zijn
sinds hij in 1983 naar Holly
wood vertrok. Het project luis
tert voorlopig naar de titel
'Zwartboek' en speelt tegen de
achtergrond van de bevrijding.
Verhoeven en Soeteman leggen
op dit moment de laatste hand
aan het script.
De film moet geheel in Neder
land worden opgenomen. De
regisseur noemt als locaties on
der meer Den Haag en de Bies-
bosch. Namen van acteurs wil
Verhoeven nog niet noemen, al
wil hij de film wel opnemen
met een geheel Nederlandse
cast en crew.
„Het is al sinds ik naar Amerika
ben vertrokken een hartenwens
van me om nog een film in Ne
derland te maken" stelt Ver
hoeven. „Als we de schouders
er onder zetten, kunnen we
over een jaar aan het draaien
zijn. Het moet een oer-Hol-
landse film worden, maar wel
goed genoeg om op internatio
naal niveau te concurreren."
Paul Verhoeven en Gerard Soe
teman maakten in de jaren ze
ventig en tachtig samen acht
films, waaronder 'Turks Fruit'
(1972), 'Soldaat van Oranje'
(1977), 'Spetters' (1980) en 'De
Vierde Mem' (1983). In Amerika
maakte de Nederlandse regis
seur onder meer kassuccessen
als 'RoboCop' (1987), 'Total Re
call' (1990) en 'Basic Instinct'
(1992). De twee maakten in
1969 ook de succesvolle televi
sieserie 'Floris'.
Behalve aan het Nederlandse
'Zwartboek' werkt Verhoeven in
Amerika met voormalig came
raman Jan de Bont aan een fa
miliedrama dat luistert naar de
titel 'Paperboy". Ook deze film
wil Verhoeven binnen een jaar
opnemen.
De realisatie van andere lopen
de projecten, zoals de biografie
van de schilder Montyn, een
film over de Batavia en een
thriller die speelt in het negen
tiende-eeuwse Moskou, gaat
naar verwachting zeker nog
twee jaar duren.
Freek de Jonge naar Leiden om publiek te bedanken
door Henk Langenhuijsen
leiden - Cabaretier Freek de Jon
ge wordt volgend jaar zestig. De
hoogste tijd, vindt hij, om zijn
publiek eens persoonlijk te be
danken. Hij doet dat komende
maandag in de Leidse Schouw
burg met zijn voorstelling 'De
Kneep'.
Halverwege de voorstelling
loopt Freek de Jonge de zaal in
en schudt een aantal mensen
de hand. Hier en daar is er tijd
voor een praatje. Hij vraagt
wanneer iemand bij hem is
'aangepikt'. Er zijn trouwe aan
hangers, zo blijkt, die hem al
ruim dertig jaar volgen, maar
ook jonge mensen die hem
voor het eerst horen en zien.
Een wonderlijke ervaring, ook
voor de gelouterde Freek. „Ne
gentien ben je? Mooie leeftijd.
Het volgende nummer is speci
aal voor jou, je was toen net ge
boren. Kijk maar wat je ervan
vindt." Wie veel verleden en
een rijk repertoire heeft, kan
moeiteloos een nummer herge
bruiken. In 'De Kneep' gaan
herkenning en ontdekking sa
men. De Jonge brengt, onder
steund door een vierkoppige
begeleidingsband, nieuwe en
bewerkte nummers.
'De Kneep' is geen oudejaars-
voorstelling, al eindigt deze se
rie traditiegetrouw in de laatste
weken van december in Am
sterdam. Geen scherpe analy
ses van het onrecht uit het afge
lopen jaar, geen spiegel met
een blik op hypocrisie en laf
heid. Wel 'een ouderwets
avondje uit in een modern jas
je' van een vakman die met
ogenschijnlijk gemak en zicht
baar genoegen op zoek gaat
naar een nieuwe mix van ver
warring, humor, muziek en vi
taliteit.
De Jonge: „Ik ben geroutineerd,
maar van tevoren weet ik nooit
precies welke kant een pro
gramma op gaat. Op zeker mo
ment, als je de voorstelling een
tijdje hebt ingespeeld, veran
dert dat wel, maar in het begin
is er altijd weer onzekerheid en
daar heb ik ook behoefte aan. Ik
zoek geen herhaling, dat is do
delijke routine. Routine in de
betekenis van vakkundigheid
vind ik positief en dat herken ik
ook bij mijzelf. Als er wat met
het publiek gebeurt, verbaast
me dat niet en ik raak niet in
paniek als er eens iets mislukt."
„Mijn zelfvertrouwen is enorm.
Zonder zelfvertrouwen kun je
nergens aan beginnen, daaruit
komt discipline voort. Dat is
ook het probleem van veel al
lochtone kinderen die van huis
uit geen vertrouwen meekrij
gen, maar slechts vertrouwen
van de clan. Te veel zelfvertrou
wen is arrogantie of hoogmoed.
Scherpte krijg ik door de voort
durende afweging of je ego in
het geding is en of je kunt zeg
gen wat je wilt zeggen. Bij veel
collega's zie je dat het fout gaat,
Freek de Jonge: „Ik ben gelovig opgevoed en ik heb daarmee gebroken. Maar ik heb nooit de behoefte gehad om het verleden af te kraken."
Foto: GPD/Kamerbeek
omdat op een gegeven moment
het ego over het talent heen
komt."
De reacties van het publiek spe
len voor Freek een belangrijke
rol. „Ik heb altijd geprobeerd de
mensen op te voeden. Toe
schouwers hebben de opdracht
de artiest te dwingen zijn uiter
ste best te doen om hen te ver
maken. Ik wil niet dat ze snel
tevreden zitten te zijn, want dat
betekent voor beide partijen het
einde van de pret."
Freek de Jonge profileert zich in
'De Kneep' als de rasentertai
ner. Moeiteloos zigzagt hij tus
sen de wachtkamermop, met
op de achtergrond een Willy Al-
fredo-deuntje, en de splijtende
blues met zielenpijn. Daarnaast
is de actualiteit te bizar om ach
teloos te negeren. Grappen over
de laatste troonrede, met zin
sneden als 'je eigen verant
woordelijkheid leren nemen',
de subsidiekorting voor de
sjoelclub en de promotie van
De Hoop Scheffer liggen voor
het oprapen.
De Jonge heeft cabaretgeschie
denis geschreven. 'De Kneep'
bevat enkele hoogtepunten uit
zijn verleden, zoals het sprookje
van de spin uit 'de Mythe'
(1983), en zijn verslag van de
drugsexperimenten met spin
nen uit 'Het Luik', zijn oude
jaarsconference uit 1996. Ook
zijn belevenissen naar aanlei
ding van een reis door China,
die in 'De Tol' (1995) een rol
speelden, komen gedeeltelijk
op hilarische wijze terug. Daar
naast zingt hij indringende
nummers als 'Mannenwereld'
en 'De vondeling van Ameland'
van twee jaar geleden.
„Als je ouder wordt, zie je wat
de waarde van traditie is", stelt
Freek. „Ik ben gelovig opgevoed
en ik heb daarmee gebroken,
maar ik heb nooit de behoefte
gehad om het verleden af te
kraken. Ik kan overigens niet in
het conservatisme meegaan,
omdat ik mij ervan bewust ben
dat we zoveel mogelijk mensen
moeten betrekken bij het ver
delen van de welvaart."
Dat jongeren hem tegenwoor
dig kunnen weerstaan en liever
naar Hans Teeuwen gaan, zit
hem niet dwars. „Dat heeft met
de jaren te maken en dat is ook
logisch, maar als jongeren naar
mij komen kijken, vinden ze het
altijd wel fantastisch. Ik ben
niet louter absurdistisch. De
huidige generatie cabaretiers
vlucht in het absurdisme en dat
is op den duur toch onbevredi
gend. Bij Neerlands Hoop wa
ren Bram Vermeulen en ik op
het laatst ook absurdistisch,
maar dat kwam omdat we op
het einde van onze samenwer
king waren en niet meer met
concrete dingen konden ko
men. Ook Monty Python liep
daardoor op een gegeven mo
ment af."
„In Maastricht ben ik onlangs
op een middelbare school ge
weest en dat vond ik prachtig.
De leerlingen vonden het ook
geweldig. Dat wil ik in de toe
komst meer gaan doen. Eigen
lijk ben ik als artiest ook een le
raar en daar voel ik mij goed bij.
Misschien moet ik maar eens
een jaar van mijn tijd beschik
baar stellen om scholen te be
zoeken. Met moralisme is niks
mis. Zo ben ik opgevoed en dat
wil ik ook uitdragen. Als medi
um wil ik niet alleen vermaken
en verwarring zaaien, maar ook
orakelen."
Afgelopen zomer heeft Freek de
Jonge veel tijd besteed aan het
schrijven van een boek. „Ik ben
aan een nieuwe roman begon
nen en dat ervaar ik als totaal
iets anders dan een programma
maken. Het schrijven van een
roman is diepzeeduiken. Als ik
uit de concentratie van het
schrijven kom, keer ik via aller
lei lagen terug op aarde. Verge
leken daarmee is 'De Kneep'
een beetje snorkelen."
Freek de Jonge: 'De Kneep',
maandag 13 oktober, Leidse
Schouwburg. Verder te zien in
o.a. Zoetermeer (18/11), Gou
da (19/11), Den Haag (28/11),
Rotterdam (1/12) en Amster
dam (17 t/m 30/12).
J theater recensie
iMaarten Baanders
telling: 'Amour Fou' door
kvandijk dc Gezien: 10/10
Beater Leiden. Aldaar nog te
zien: ii/io
$kt of de lichamen van de
uit elkaar getrokken
Choreografe Anouk
|ijk heeft een eigen bewe-
itijl. Niet het bekken,
|de uitersten van het li-
i kiest ze als basis voor
fcngen. Het effect is ex
en wild. De gebaren
',[yer af van hoe je in het
leven mensen ziet
choreografieën van
£ir Fou' verschillen sterk
rtg Elkaar. De eerste, 'am i
anriis de onrust ten top. Niet
laaxL schieten uithalende ar-
schuddende schouders
en extreme beenzwaaien voor
bij, ook het licht kent geen
rustpunt. De felle lamp wordt
voortdurend door een van de
dansers verplaatst om de ac
ties van andere dansers uit te
lichten. De twee dansers en
twee danseressen lijken buiten
zichzelf te treden. Ze slingeren
hun impulsen alle kanten op.
Handen reiken zo ver mogelijk
weg en het lichaam komt er
moeizaam, in gespannen
draaiingen achteraan. Groeps-
dansen hebben de schrille
werking van dissonanten.
Duetten draaien uit op uitput
tende gevechten. Ze houden
elkaar ongemakkelijk vast, als
vreemde objecten.
Gelukkig is er ook relativering.
Halverwege hoor je zacht een
muziekje van Offenbach, dat
de cancan in herinnering
roept. En aan het eind komt er
toch nog harmonie, een lieflij
ke, dromerige, zoete dans. Het
laat met een aardige knipoog
zien hoe de heftige bewegings
impulsen ook tot een onbe
zorgd dansje kunnen leiden.
In het tweede stuk, 'Amour
Fou', lijkt het of niet alleen het
lichaam, maar ook de ziel van
de dansers uit elkaar getrok
ken wordt. De opgewonden
sfeer van 'am i out?' maakt
plaats voor een doffe traag
heid. Van de twee woorden uit
de titel komt vooral 'fou' tot
zijn recht. We zien een lange
gekkenhuisscène. Een danse
res wankelt in een dwangbuis
van plastic folie rond, een dan
ser schrijdt met een zak over
zijn hoofd over het toneel. Je
ziet geen normaal mens op het
toneel. De bewegingsenergie
zit vooral in de duetten met
vreemde, ontwijkende geba
ren, waardoor de partners el
kaar steeds mislopen. Een
boeiende bewegingstaal, die
goed en suggestief werkt in de
vervreemdende sfeer van Van
Dijks choreografieën.
door Martijn Kamans
sluis - De 'Dikke Van Dale'. Elke Nederlan
der kent de naam van dit omvangrijke en
gezaghebbende woordenboek, maar min
der duidelijk is wie de oorspronkelijke op
steller van het boek was. Taalkundige Lo
van Driel maakt daar een eind aan met zijn
biografie 'Een leven in woorden' die op 24
oktober verschijnt bij uitgeverij Walburg
Pers.
'Een leven in woorden' gaat over Johan
Hendrik van Dale, schoolmeester en onbe
zoldigd archivaris van het Zeeuws-Vlaamse
stadje Sluis. Over zijn korte leven - Van
Dale stierf in 1872 op 44-jarige leeftijd aan
de pokken - was tot dusver niet veel be
kend. Dat komt omdat de archieven van
Sluis aan het eind van de Tweede Wereld
oorlog verloren gingen. In die archieven
bevond zich ook het persoonlijke archief
van Van Dale.
Lo van Driel aarzelt eigenlijk om zijn boek
een biografie te noemen, omdat sommige
gegevens ontbreken als gevolg van de oor
log. Veel biografisch materiaal moest hij bij
elkaar sprokkelen uit brieven van Van Dale
die hij in Zeeland en in Vlaanderen bij par
ticulieren vond.
„Van Dale was een echte workaholic. Soms
werkte hij vanaf half vier 's ochtends, ging
daama lesgeven, en ging dan 's avonds
weer door met de woordenlijst. Door al die
arbeid is hij vier maanden overspannen ge
weest. Aan het woordenboek heeft hij on
geveer drie jaar gewerkt en in het meest po
sitieve scenario heeft hij er circa 700 gulden
aan verdiend, destijds een jaarsalaris voor
een onderwijzer."
De onderwijzer begon rond 1868 met het
woordenboek in opdracht van een aantal
uitgevers. „Wat veel mensen niet weten, is
dat hij een bestaand woordenboek bewerk
te van de twee Amsterdamse neven Ca-
lisch. Daarom werd Van Dale in de eerste
druk ook alleen vermeld als bewerker. Hij
heeft die eerste druk trouwens nooit mee
gemaakt, omdat hij toen al was overleden.
Zijn assistent maakte het werk af."
Al vrij vlot na het verschijnen van de woor
denlijst werd in de volksmond aan het werk
gerefereerd als 'de Dikke Van Dale'. Ook in
tijdschriften kwam die benaming in zwang.
In de jaren vijftig van de vorige eeuw heb
ben de uitgevers daarom om commerciële
redenen de naam van de bewerker in de ti
tel opgenomen. De familie van de assistent
van Van Dale was daarover ontstemd. Zij
wilden dat ook zijn naam in de titel werd
vermeld.
Uit de correspondentie van Van Dale blijkt
dat hij zeer onzeker was over zijn werk. In
Zeeuws-Vlaanderen werkte hij zeer geïso
leerd, met Vlaanderen aan de ene kant en
de Randstad ver weg. „Is dit woord niet
dialectisch?", vroeg hij meer dan eens aan
de Leidse hoogleraar Matthias de Vries.
Volgens Van Driel is het zeer waarschijnlijk
dat Van Dale zelf dialect sprak, maar we
gens zijn goede opleiding als schoolmees
ter ook de Nederlandse standaardtaal goed
beheerste. Van Dale, die in zijn jeugd even
in het Belgische Brugge heeft gewoond,
sprak waarschijnlijk met een licht Vlaams
accent. „Omdat zijn ouders zo met hem
spraken", aldus Van Driel.
Van Driel heeft met tussenpozen tien tot
vijftien jaar aan de biografie gewerkt. Zijn
boek kan de concurrentie met 'De Dikke'
ruimschoots aan, want het werk beslaat
448 pagina's.
jeugdtheater recensie
Paulien Koopmans
Voorstelling: 'BillDoor: Theater
Artemis. Regie: Matthijs Rümke. Tekst:
Pietjan Dusee. Spel: Rob Beumer, Joost
Koning, Vincent Verbeeck en Margje
Wittermans. Gezien: 10/10 Leidse
Schouwburg, Lelden.
Horst moet op hockey van zijn
moeder. De ouders van Chris
nemen hun zoon mee naar de
golfbaan, hoewel hij liever voet
balt. Geurt verbeeldt zich dat
hij een balletdanseresje is en
hijst zich in roze tutuutjes. En
Wendy (Meis) wordt door haar
moeder meegesleept naar con
certen van K3, maar zelf vindt
ze daar niets aan. Samen heb
ben deze vier kinderen een ge
heim verbond gesloten. „Broers
zijn ze. Door dik en dun."
De regie van Matthijs Rümke,
het spel en de teksten maken
van 'Bil!' een ijzersterke voor
stelling. Op het toneel staat een
grote kartonnen doos. Dat is
het honk van Horst, Geurt,
Chris en Meis. De enige plek op
deze aarde waar hun zelfver-
zonnen wetten gelden.
De vier kinderen worden door
Rob Beumer, Joost Koning, Vin
cent Verbeeck en Margje Wit
termans op snelle, brutale ma
nier neergezet. Thuis moeten ze
zich gedragen als normale kin
deren, maar in hun eigen terri
torium vieren ze hun tics en
verlangens bot. Geurt knijpt
steeds in zijn kruis alsof hij no
dig moet plassen en ruikt aan
zijn vingers. Chris zuigt alle
woorden naar binnen als hij
praat. En Horst imiteert voort
durend het stemgeluid van Bert
en Emie. Meis trekt onbewing-
baar met haar hoofd en roept
voordurend 'BUT.
Maar wat is nu eigenlijk 'nor
maal' in deze wereld. Zijn dat
ouders die dansen op muziek
van de twee deejays Wipneus
en Pim of op de 'Ketchupsong'?
Of zijn dat vaders en moeders
die werken tot ze erbij neerval
len. En zich tegelijkertijd scha
men voor hun kinderen?
'Bil!' is van het begin tot het
einde een spannende test. Zou
den deze kinderen het samen
in hun schuilplek overleven? Of
trekt de 'normale' buitenwereld
uiteindelijk toch harder aan ze?
'Bil!' is een vanzelfsprekende en
ontroerende voorstelling. Je
waagt je bijna af waarom zo'n
stuk niet eerder al bestond.
muziek recensie
Susanne Lammers
Voorstelling: Voces y Ecos door Paco
Pena Flamenco Dans Gezelschap.
Gehoord: 10/10, Stadsgehoorzaal, Leiden.
Voces y Ecos, dat klinkt heel ar
tistiek. En als je een beetje
doordenkt, begrijp je wel dat
Paco Pena zijn nieuwste thea
ter-show zo genoemd heeft. Hij
wil laten horen hoe hedendaag
se flamenco klinkt, ziet en voelt,
maar ook hoe deze muziek ont
staan is. We beginnen met de
rokerige oervorm, gewoon een
paar gitaren en tafelbladenper
cussie, met dames die nog dan
sen in een halfboerse dracht.
Die kleden zich om in iets
zwoelere jurken die wat meer
bewegingen van billen en be
nen laten zien en zo reizen we
door de tijd.
Het enige vervelende is, dat je
met je ogen dicht van enige
ontwikkeling niet zoveel hoort.
Het Paco Pena Flamenco Dans
Gezelschap bestaat uit vier uit
stekende gitaristen, vijf goede
dansers en drie vreselijke zan
gers. Die laatsten bepalen gro
tendeels de muziek. Hun stem
men zijn bijna eender, ook al
gaat het om twee mannen en
een vrouw. Dat maakt het voor
de pauze buitengewoon saai.
De ene brulboei is nog met uit
geschreeuwd of de vd^ende
begint al weer te klagen.
Na de pauze wordt de show ge
lukkig evenwichtiger. De sfeer
is losser en de zangers zijn min
der prominent aanwezig. De gi
taristen beginnen een funky
loopje, proberen even wat reg-
gaetrucs en stappen vervolgens
over op een flamenco, die ste
vig gekruid is met blues- en
jazz-elementen.
En dan volgt het beste stuk van
de avond: een perfecte dialoog
van danser en gitarist. De dan
ser lijkt de toon te zetten: met
zijn ritmische hakken en tenen
en dwingende gebaren ver
beeldt hij moeiteloos een stem
ming tussen boosheid en me
lancholie. De gitarist vult die
gevaarlijke gemoedstoestand
goed op. Hier maakt Voces y
Ecos zijn pretenties waar.
