KUNST CULTUUR
Een hartstochtelijk heer van stand
Meestercoup van Peter Greenaway in Venetië
Kleine, jeugdigr
sfeertekeningen
Orchideeën zingeË
in Leidse Pieterskë
Willem Witsen, de eeuwig tobbende twijfelaar
Jubileum voor Hans Croi
en Annet Nieuwenhuijzer
dinsdag 2 SEPTEMBER
ei
_ar<
Nee
iB;
Dino de Laurentiis. Foto: Reuters
Gouden Leeuw
De Laurentiis
venetiI/ap - De van oorsprong
Italiaanse filmproducer Dino
De Laurentiis heeft op het film
festival van Venetië gisteren de
Gouden Leeuw gekregen voor
zijn gehele oeuvre. De 84-jarige
De Laurentiis geldt als een van
de belangrijkste producenten in
de filmgeschiedenis. In de jaren
vijftig en zestig van de vorige
eeuw had De Laurentiis in Italië
een productiemaatschappij die
klassiekers uitbracht als Felli-
ni's 'La Strada' in 1954 en 'Le
Notti Di Cabiria' in 1957. Ook
'La Dolce Vita' (1960) maakte
Fellini met geld van De Lauren
tiis. De producer zette zijn car
rière later in de Verenigde Sta
ten voort. Daar financierde hij
films als 'Serpico', 'Three Days
of the Condor' en The Bounty'.
Momenteel is hij betrokken bij
de productie van een nieuwe
film over het leven van Alexan
der de Grote met Leonardo Di
Caprio in de hoofdrol.
Etsen Rembrandt
op Schiphol
schiphol/anp - Het Rijksmuse
um in Amsterdam toont met
ingang van vandaag veertien et
sen van Rembrandt op Schip
hol. Het museum heeft daar
sinds december vorig jaar een
dependance. Het museum is el
ke dag gratis toegankelijk. Het
is in het leven geroepen om de
tentoonstellingsmogelijkheden
van het Rijks te vergroten en
meteen bij met name buiten
landers te geuren met de vader
landse kunstschatten. Het is de
eerste combinatie museum
luchthaven ter wereld. Op
Schiphol zijn permanent tien
Hollandse meesters te zien. De
etsen van Rembrandt zijn de
derde wisseltentoonstelling en
gaat duren tot en met 4 januari
2004.
Taxatiedag
in Katwijk
katwijk - Veilinghuis Glerum te
Amsterdam houdt zaterdag in
samenwerking met het Katwijks
Museum een taxatiedag. Wie
wil kan deze dag zijn kunst- en
kunstnijverheidobjecten laten
taxeren. De experts van het vei
linghuis beoordelen het aange
bodene van 10.30 tot 17.00 uur
in het Katwijks Museum aan de
Voorstraat. Op afspraak taxeren
zij ook aan huis. Voor meer in
formatie: 020-3012956 ofwww-
.glerum.nl
door Francoise Ledeboer
Amsterdam - Willem Witsen
(1860-1923) kwam in 1943 niet
voor niets terecht in de bundel
'Menschen in de schaduw' van
de befaamde kunsthistoricus
A.M. Hammacher. 'Ik ben een
god in het diepst van mijn ge
dachten', dichtte zijn vriend Wil
lem Kloos. Het contrast met Wit
sen, de eeuwig tobbende twijfe
laar die al voor de Eerste Wereld
oorlog kampte met gebrek aan
waardering van kunstcritici, kon
niet groter zijn. Exposities in het
Dordrechts Museum en Ge
meentearchief Amsterdam ge
ven tachtig jaar na zijn dood een
antwoord op wie hij was en de
betekenis van zijn kunstenaar
schap.
De Amsterdamse patriciërs-
zoon stond bekend om zijn
complexe karakter waarin ge
slotenheid en openheid om
voorrang streden. Een moeilijk
man om over te oordelen, von
den zijn tijdgenoten. 'Hij is zeer
gesloten en kan volstrekt niet
converseeren. en zoodra hij
over een heele lange brug is,
zegt hij in ééns alles', berichtte
de toneelspeler Arnold Ising
Lodewijk van Deyssel na een
paar ontmoetingen. Ook Ham
macher beschreef de twee kan
ten van zijn persoonlijkheid: hij
zag in hem een hartstochtelijk
kunstenaar met 'een trillend ze
nuwleven', maar signaleerde te
gelijk 'in mond, kin en hoofd
houding, de beheersing, terug
getrokkenheid, reserve'.
Het oeuvre van Witsen omvat
ruim 400 olieverfschilderijen,
aquarellen, tekeningen, pren
ten en foto's. Rijksmuseum-
conservatoren Freek Heijbroek
en Irene de Groot selecteerden
voor het Gemeentearchief Am
sterdam - als locatie gekozen
vanwege de aanstaande ver
bouwing van het museum -
werken die de grote liefde voor
zijn geboortestad in beeld bren
gen. De Oude Schans met de
Montelbaanstoren, de Binnen
kant, de Oudezijds Achterburg
wal, het IJ en de omgeving van
Damrak en Rokin, boden hem
een leven lang genoeg inspira
tie voor tientallen impressies
van verstilde schoonheid. Men
sen zijn er zelden op te zien, de
weergave van grachten, boten,
bruggen en gevels in steeds
wisselende weersomstandighe
den was hem genoeg. Dat zijn
Amsterdamse thematiek onver
anderd bleef, lijkt ook tekenend
voor zijn drang naar perfectio
nisme. Voor de twijfelaar aan
eigen kunnen kon het altijd nóg
Gezicht op de Waalseilandsgracht en de Geldersekade met de Schreierstoren, van Willem Witsen. Foto: GPD/Gemeentearchief Amsterdam
beter, lijken de vele verbeeldin
gen van dezelfde romantische
locaties in strakke composities
in steeds andere technieken te
zeggen.
De expositie in het Dordrechts
Museum omvat een overzicht
van de vele andere plaatsen
waar het oeuvre van Witsen
ontstond. Hij werkte in de bui
tenlucht in Londen, Dordrecht,
Rotterdam, Ede, Venetië. San
Francisco en Nederlands-Indië
en maakte binnenshuis portret
ten en stillevens van vazen met
bloemen. De portretten van zijn
gedistingeerde vader, zijn kin
deren, zijn eerste echtgenote
Betsy van Vloten en tweede
echtgenote Marie Schorr en ve
le anderen zijn op deze exposi
tie hoogtepunten van inlevings
vermogen. Daft zijn ook de fo
to's die pas nu voor het eerst in
groten getale zijn te zien omdat
Witsen ze alleen voor privé-ge-
bruik maakte. Jan Toorop,
Breitner, Paul Verlaine, Arthur
van Schendel, Jacobus van
Looy, Alphons Diepenbrock,
zijn kinderen en zijn vele vrien
den ogen zó dichtbij dat het
lijkt alsof we in een tijdmachine
zijn gestapt.
Na zijn opleiding aan de Rijks
academie in Amsterdam, begon
de 'natuurmensch' Witsen in
de traditie van de toen vernieu
wende Haagse School met de
houtsprokkelaars, herders en
heiwerkers die hij tegenkwam
nabij Ewijkshoeve, het buiten
bij Lage Vuursche dat zijn fami
lie in de jaren tachtig betrok.
Het schilderij 'Montelbaansto
ren' uit 1887 markeerde zijn te
rugkeer naar Amsterdam, waar
hij zijn eerste atelier betrok aan
de Oude Schans. Inmiddels had
hij een verhouding aange
knoopt met Blanche Ford, een
Engelse zangeres die in een ca-
fé-chantant aan de Nes werkte.
De jaren tachtig van de negen
tiende eeuw hebben een nog
steeds legendarische reputatie
van vernieuwingsdrift. Met de
oprichting van De Nieuwe Gids
in 1885 keerden jonge schrij
vers en schilders zich tegen de
heersende stichtelijke christelij
ke literatuur en conventionele
schilderkunst. Onder aanvoe
ring van Willem Kloos propa
geerden Tachtigers als Frederik
van Eeden, Albert Verwey, Hein
Boeken, Jan Veth, Jacobus van
Looy en Eduard Karsen het
adagium l'art pour l'art. Met
passie als voedingsbodem
moest de kunst in dienst staan
van de schoonheid en niet van
een morele of didactische
boodschap. Witsen schreef
kunstkritieken voor De Nieuwe
Gids en werd het gastvrije mid
delpunt van de groep.
Nol Ising bracht aan Lodewijk
van Deyssel verslag uit van het
afscheidsdiner dat Witsen op 11
oktober 1888 voor zestien
vrienden organiseerde aan de
vooravond van zijn vertrek naar
Londen, de stad waar hij nieu
we impulsen voor zijn kunste
naarschap wilde vinden.
Het citaat van Ising dat Jenny
Reynaerts over deze avond koos
is een van de levendige anekdo
tes in haar uitstekende biografi
sche schets in de tegelijk ver
schenen monografie: 'Het maal
begon om zeven uur en tegen
twaalf uur geraakten sommige
der Heeren zoo in feestvreugde,
dat zij met den inventaris be
gonnen te werken en kraam
schutten, kleeden, glazen en
stoelen, benevens de Heeren
heel hard door de kamer rol
den, waarbij de heeren knech
ten met hun doodgraversge-
door Pieter van Lierop
VENETii - Peter Greenaway dreigt
gelijk te krijgen. Al een jaar of
vijftien roept de in Amsterdam
woonachtige Brit dat de traditio
nele cinema al dood is maar het
zelf nog niet beseft. Net zo lang
al beweert hij dat 'film' een te
mooi medium is om aan de ver
halenvertellers over te laten. Dit
jaar werd Greenaway door de
Mostra uitgenodigd zijn visies
toe te lichten in een lezing - die
eind deze maand in Utrecht
wordt herhaald - maar tegelij
kertijd is het hem nu gelukt er
een werkstuk van eigen hand
naast te leggen dat zijn stellin
gen lijkt te bewijzen: The Tulse
Luper Suitecases 2: Antwerp.
Het is wonderlijk zoals de 60ste
Mostra van Venetië bezig is zich
te ontwikkelen. Tijdens het te
leurstellend verlopen Festival
van Cannes werd vermoed dat
dit jaar de oudere zus, Venetië,
wel eens van groter belang zou
kunnen blijken. Want potentië
le meesterwerken waar Cannes
op had gehoopt - nieuwe films
van onder anderen Ingmar
Bergman, Wong Kar-Wei, Jane
Campion, Tarantino, Jarmusch
en de gebroeders Coen - bleken
niet op tijd klaar en zouden dus
toevallen aan de Mostra. Wat
blijkt nu: oftewel die films zijn
nog steeds niet klaar, of ze wij
ken uit naar Toronto of ze heb
ben inderdaad Venetië gehaald
maar zijn door benauwde pro
ducenten buiten de competitie
gehouden. En zo kon het ge
beuren dat de strijd om de
Gouden Leeuw - tot dusver -
nog bleker blijkt dan de strijd
om de Gouden Palm.
Maar vervolgens kregen we te
maken met de meesterlijke
coup van Greenaway. Die had
aan de Franse Rivièra, zonder te
imponeren, het eerste deel ver
toond van zijn multimedia-pro
ject The Tulse Luper Suitecases.
In de filmversie wordt de ge
schiedenis van de twintigste
eeuw herschreven aan de hand
van een man, Tulse Luper, die
terechtkomt in tientallen ge
vangenissen en over de hele
wereld koffers achterlaat, ge
vuld met vis, kaarsen, bebloed
behang of tandartsgereed
schap.
Dat eerste deel speelde zich af
in Amerikaanse woestijnen
waar de vondst van olie en ver
volgens uranium cruciale ont
wikkelingen markeerde in de
historie van de mensheid. Maar
de penselen, kroontjespennen,
scalpels en digitale trucs waar
mee Greenaway zijn unieke ta
bleaus pleegt te creëren,
schampten af op rotsen, ran
ches en woestijnen. De eerste
bundel avonturen van Tulse
Luper maakte een zwabberen
de indruk.
Met deel twee echter weet de
door Kees Kasander geprodu
ceerde monster-onderneming
vanaf de eerste beelden meteen
een functionerende golflengte
te vinden. Dit keer schetst
Greenaway de opkomst van het
nationaal-sociafisme en nam
daarvoor als voornaamste loca
tie het Centraal Station van
Antwerpen. Daar werden onder
de weidse staalconstructies sets
gebouwd, die zich onheilspel
lend lieten uitlichten. En daar
incarneert de robuuste, soms in
volle vleselijke glorie onthulde
gestalte van Jack Wouterse de
dreiging van het steeds brutaler
wordende fascisme. Jack is sta
tionschef.
Wie beweert ook maar 50 pro
cent te kunnen oppikken van
wat zich daar op episch niveau
afspeelt, overschat zichzelf. Al
leen Greenaway zelf kan over
zien hoe de flarden verhaal, sa
men met naar voren geschoven
gevulde koffers en attributen
(de grammofoon, de typema
chine) sluiten in het totale sys
teem. En de cineast doet er ook
alles aan om eenduidige per
ceptie te verstoren door zowel
beelden als dialogen te verdub
belen, te variëren of in factoren
te ontbinden. Sommige scènes
zijn gecomponeerd als zeven-
tiende-eeuwse schuttersstuk
ken, soms herken je Delacroix,
maar het geheel is het best te
vergelijken met een Bracque-
achtige collage met reepjes
krantentekst en hooguit in de
tails herkenbare realiteit.
Greenaway lichtte zichzelf in
Venetië aldus toe: „Ik heb de af
gelopen tien jaar besteed aan
het exploreren van de filmtaal
en wil er nu zeker van zijn dat
ik alle nieuwe vormen gebruik.
Ooit begon ik als schilder en ik
wil de potentie heroveren die
schilders bezitten om hun in
drukken van de wereld te mani
puleren. De hedendaagse film
is beland op een geschikt mo
zichten groote ogen opzetten.'
Zijn collega Jan Veth herinner
de zich later de uitdrukking op
het gezicht van de gastheer:
'Nooit heb ik koeler weerwerk
gevonden dan toen ik op je af-
scheidsfiiif een dronk op je
spoedige terugkeer instelde.'
Na de eeuwwisseling raakte de
kunstwereld in de ban van ver
anderingen. 'Lawaai en oproer,
felle kleuren en vervormingen
en voortdurende verandering
waren de eisen die de moderne
tijd stelde, maar daaraan wei
gerde hij mee te doen', aldus
Reynaerts. De Amsterdamse
patriciërszoon bleef altijd een
heer van stand, voor wie de be
heersing van zijn emoties als
kunstenaar essentieelwas om
zich staande te houden in het
leven.
De expositie 'Witsen en Am
sterdam' in het Gemeentear
chief (Tolstraat 129, Amster
dam) duurt tot 26 oktober. De
expositie 'Willem Witsen -
Stemmingen' in het Dor
drechts Museum (Museum
straat 40, Dordrecht) duurt tot
16 november.
door Wilfred Simons
leiden - Een ijl gezang door
klieft de immense Pieterskerk.
Hoewel, soms klinkt eerder het
gejammer van een eenzaam
spook, het gepiep van roestige
scharnieren, het klikken en zin
gen van walvissen. Voor de aca
demische gemeenschap, die
gisteren in de oudste Leidse
kerk bijeen was voor de ope
ning van het academisch jaar,
waren de vreemde klanken een
bron van hilariteit. Orchideeën
klinken kennelijk niet even
mooi als dat zij ogen, maar mis
schien wel net zo grillig.
Het College van Bestuur van de
universiteit had Mateusz
Herczka gevraagd om in de Pie
terskerk zijn installatie 'Life
Support System 1' op te stellen.
Deze Zweedse tweedejaarsstu
dent volgt de masteropleiding
Scheppen, Onderzoeken en
Ontwikkelen aan de Faculteit
der Kunsten van de Universiteit
Leiden en de Koninklijke Aca
demie van Beeldende Kunsten
in Den Haag.
Herczka presenteerde een in
stallatie die bestaat uit orchi
deeën die via een computer
met elkaar en met een irrigatie
systeem zijn verbonden. De or
chideeën zuigen het aangebo
den water op, waarna in de
stengels, bladeren en bloemen
kleine elektrische stroompjes
gaan lopen. Een elektrode regi
streert die en stuurt ze naar een
computerprogramma, dat de
stroompjes omzet in muziek.
Het resultaat is fascinerend. Er
zijn hoge. ijle klanken te horen
die even plotseling beginnen
als ophouden. Er is geknars, ge
klik, gepiep, geklater. Herczka
benadrukt dat de orchideeën
echte componisten zijn. „In
elektronische muziek kan een
componist een thema spelen,
op basis waarvan computers
zelfstandig improvisaties ma
ken. Dit is net zoiets, hier spe
len de orchideeën de thema's.''
Maar Herczka gaat verder. De
computer 'onthoudt' de elektri-
zij
lUL
sche pulsjes die de of06
afgeven en hij doet *c0
mee. „Hij kan besli
sterke planten, die v{Ji
en licht vragen, meer
ven. Dat kan betekenil€
andere orchideeën ste
kan ook zijn dat d(s (J
planten meer water tytè
gaan 'opeisen' waard31
evenwicht hersteld wtfcl
programma dat Herd3"1
voor gebruikt, herkeife^
zonderlijke orchideeëiint
hun karaktereigenschils
persoonlijkheid' vast W(
van de electrische stf 8
die zij afgeven. n 1
'Life Support System
gens Herczka geïnspi|0
cybernetisch onderzoe
ci, natuurkundigen e*f
terdeskundigen probt
complexe verknoping
menselijke hersenen 211
computer te simulei *n
verknopingen zijn bij PF
uniek en bepalen gré0(
onze karakters en per
heidsstucturen, oftew^n
zijn. „Omstreeks 2040 ler
mogelijk zijn om je virt°P
soonlijkheid in een cortet
laden", denkt HerczJs
kan films en concerted
temet bezoeken en jops'
len wat hij ervan vond.*ei
Virtuele mensen best?r
nog niet, maar 'virtue
deeën' kunnen al weJJ
computer worden 1
bracht. Een verschil is5i
de computer de eli
pulsjes zelf tot zeni3E
verknoopt en zo het 'rr
van elke orchidee aa
Herczka zegt dat het cd(-
systeem na verloop va
de planten afgekopp1^
worden. Vanaf dat morP.'
anderen ze niet meer,
blijven in het program"1
wig bestaan. Dat gaat n11
sen ook gebeuren, A1
tweedejaarsstudent. n
worden oud en gaaf
maar op internet bliji
virtuele evenbeelden e*i
dig als op de dag dat zii
ingevoerd.
amsterdam/anp - Annet Nieu-
wenhuijzen en Hans Croiset
staan allebei vijftig jaar op de
planken. Ze vieren hun gouden
jubileum samen, met de voor
stelling Het licht in de ogen, ge
schreven door Ger Thijs.
Het licht in de ogen is een lief
desgeschiedenis binnen het
theatermilieu. Hij is een ge
vierd toneelmaker die haar,
toen ze nog een jonge schoon
heidskoningin was, heeft weg
gehaald van een Antilliaans ei-
el
land. Dankzij hem is
groot actrice geworden.6
ze oud en hun mooiep
een gevangenis waar
foon dag in dag uit st'9
gunnen elkaar het licfa
meer in de ogen. Maar 'r
gint op een dag de
oorverdovend te rinkelf6
leven neemt een radica11
ding.
De première is op 28
ber in het Nieuwe de
Theater in Amsterdam. C
ment om te veranderen, om af
stand te nemen van de realisti
sche factoren van het traditio
nele filmen dat ik beschouw als
het illustreren van negentien-
de-eeuwse romans. Die proloog
hebben we nu gehad. Laten we
nu maar eens écht aan het werk
gaan."
Het is een hautaine visie van
Greenaway. Maar het kan geen
toeval zijn dat - totaal anders
dan in Cannes gebeurde met
Tulse Luper 1 - nu Tulse Luper
2 in Venetië werd onthaald op
een ovatie. Want de wellicht
aanmatigende maar in elk geval
avontuurlijke inspanningen van
deze Engelsman steken welda
dig af tegen wat we verder dit
weekend hebben gezien: De in
1930 gedebuteerde Manoel
de Olivieira liep zich met Tal
king Picture vast in eindeloze,
aartsconservatieve bespiegelin
gen over de teloorgang van de
Europese cultuur. De Ameri
kaan Robert Benton bleek zelfs
met Anthony Hopkins in de
hoofdrol geen vat te hebben ge
kregen op de Philip Roth-ro-
man The Human Stain.
En iets dergelijks geldt voor Ro-
senstrasse, door Margarethe
von Trotta verfilmd in een
Duits-Nederlandse coproduc
tie, met minieme bijrollen als
financieel alibi voor Thekla
Reuten, Fedja van Huêt en Ed
win de Vries. Als gevolg van een
veel te omslachtig script beet
Trotta haar tanden stuk op een
prachtig gegeven: de Duitse
vrouwen die in het Berlijn van
1943 met succes opkwamen
voor hun gearresteerde joodse
echtgenoten. Maar wat fascis
me betekent, werd toch veel
onthutsender en visueel veel
interessanter voelbaar gemaakt
door Greenaway. Tulse Luper
had hier kunnen winnen en dat
zou een belangrijk statement
zijn geweest. Helaas draaide
ook deze film veilig buiten
competitie.
muziek recensie
tidy van der Spek
Concert Jeugdorkest van Noordrijn-
WestfaJen oJ.v. Hubert Buchberger
Gehoord: 1/9, Hartebrugkerk, Leiden.
Het 'Landesjugendorchester
Nordrhein-Westfalen' (hele
mond vol) presenteerde zich
gisteravond in de Hartebrug
kerk. Het was het eerste optre
den van een serie concerten in
de Benelux.
De solist van de avond is de 20-
jarige slagwerker Stephan Möl-
ler, student aan de Hochschule
für Musik in Düsseldorf. Wat
een geweldig talent! Hij excel
leert in Darius Milhauds 'Con
cert voor Marimbafoon en or
kest' en steelt de show met zijn
technisch perfecte en buitenge
woon muzikale 'performance'.
Hij zou ook hoge ogen gooien
in een spectaculaire balletuit
voering. Zijn soepele lijf danst
tussen twee marimbas syn
chroon op de feestelijke muziek
die zijn handen, verlengd met
vier stokken, tot leven roepen.
Door steeds andere stokken te
gebruiken creëert hij razend
snel de mooiste kleurverschil
len. Ook het afwisselend ge
bruik van twee marimba's
brengt keer op keer sensatie te
weeg. Die aaneengeregen klei
ne sfeertekeningen, steeds wis
selend van ritme, dynamiek en
vooral van klankkleur maken
dit concert tot het hoogtepunt
van de avond. En dat heeft ook
zeker te maken met de kwaliteit
van het orkest. Want juist hier
weet de jeugd zich te beheer
sen, is het licht omfloerste sa
menspel optimaal, ademt het
orkest organisch mee op het
sprankelende spel van Möller.
Waar dit jeugdorkest iri
dere stukken behoorlr
lijdt (met name inp
Francks Symfonie in cfe
kinderziekte 'Sturm 1
Drang'. Franck wordt zi
weldigend fortissimo gi
dat heel wat trommd
worden gemaltraiteerd 1
heb ik het niet over patl
ander slagwerk. Na
moet deze schitterende
nie contrastrijk, lyrisch, J|
romantisch gespeeld
maar ongebreideld voluj
nooit de gang van de
verstoren, de complexe I
nieën dichtpleisteren. Ni
wat wil je met zo'n gr<K
vol enthousiaste rashonf
weten niet van dimmel
dóór ligt nu de taak van E
gent; zijn volkje te bewep
transparant spel. s
Eigenlijk is dat het eni£
van kritiek. Want deze
bare scholieren (aangew
een enkele conservator*
dent) musiceren sponta*
zikaal, hebben gevoel va
ma en eensgezindheid, i
loriet van de blazers, zH
het middendeel 'Jeu d
gues' uit Debussy's 'La f
prachtig op elkaar afgtf
De schichtig fladderende
doen vermoeden dat d<
huilerig aan de wolkei
Ook al is deze muziek w
bussy niet echt progn
tisch te noemen, sprek
liever van impressionist^
jeugdorkest maakt er tof
een heel spannend naj
beuren van. Waarin vofi
het derde deel 'Dialoc
wind en zee' de loeiendë
de golven laat brullen als'
dorstige leeuwen. j
Dit jeugdorkest móet kef
even overdrijven om in el
gend stadium de juiste E
te vinden.
