Een leven vervlochten met poep
'Een succes voor ons is een
begrafenis voor een ander'
Sietz Leeflang, profeet van
milieuvriendelijk Nederland
Pionieren met DNA-identificatie in Bosnië
Sietz Leeflang (70) ruilde in 1972 een uiterst
comfortabel leven als voorlichter van het NatLab van
Philips in om in Boxtel De Kleine Aarde op te richten:
een stichting die is gericht op biologische tuinbouw en
alternatieve energieopwekking. Hij werd een van de
gezichtsbepalende vertegenwoordigers van
milieuvriendelijk Nederland.
door Céline Rutten
Wat de eerste uitvinding van Sietz
Leeflang was, weet zijn goede
vriend Huub Surendonk in Am
sterdam. „Een pistool waarmee je zo'n zwart
wit- tv'tje uit kon schieten. Je haalde de trek
ker over en de tv was uit.Dat was toen hij
nog jong was en wetenschapsjournalist voor
het Algemeen Handelsblad. „Het zat er toen
eigenlijk allemaal al in, hij schreef heel veel
over vervuiling. In het havengebied stond
nogal wat chemische industrie.
Dat pistool is voor zover ik weet roemloos ten
onder gegaan. Hij had het meegegeven aan
een vriendin die naar Amerika ging om er
daar indruk mee te maken. Zei de douane:
"Wat krijgen we nou, mevrouw heeft een pis
tool in haar bagage
Leeflang is nu zeventig. Zijn stichting De
Twaalf Ambachten bestaat 25 jaar en zelf zit
hij nog steeds middenin een leven dat één
grote zoektocht is geweest om oplossingen te
bedenken die de schade van grootschalig
heid, bio-industrie, dure massasystemen,
vervuiling, kortom de gevolgen van de mo
derne tijd, kunnen beperken.
Een leven ook dat vooral vervlochten is met
poep. Ongelooflijke hoeveelheden stinkpoep
die in talloze vormen en systemen heerlijk
geurende compost hadden moeten worden,
maar gewoon onverteerbare poep bleef. En
nu, na twintig jaar, kan hij diezelfde poep
eindelijk laten veranderen in een keurig pak
ketje zonder geur dat zo de GFT-bak in kan.
Insiders zien de vinding als een doorbraak.
Leeflang: „Maar het was wel verschrikkelijk,
je bent al die jaren bezig geweest met vieze
luchtjes. Ik wens dat niemand toe. Dat com-
posttoilet dat na jaren mislukt bleek en leeg-
geschept moest worden. Al die mechanieken
die ik er op los heb gelaten van zelfdraaiende
systemen, via trommels, tot s-vormige tus-
senschotten: menselijke mest gedraagt zich
doodgewoon onmenselijk."
Nu is er het GFT-toilet waarin pies en poep
meteen van elkaar worden gescheiden. De
urine verdwijnt in het zuiveringssysteem van
de plantenbak en de feces worden opgevan
gen en geperst tussen twee papieren hand
doekjes zoals de NS die gebruiken. Na zestig
keer is de wc vol, dan doe je het strikje om de
plastic zak en kan het worden afgevoerd om
er compost van te maken.
Leeflang is er van overtuigd dat deze toiletten
gemeengoed worden.Als de gemeenten niet
meewerken kan het nog twee generaties du
ren, maar komen zullen ze." Maar zijn vin
ding heeft al wel een directer gevolg: de ge
meente Almere gaat binnenkort babyluiers
apart inzamelen. Orgaworld, een compostbe-
drijf uit Uden, maakt er dan compost van.
Breuk
In 1972 ruilde oud-joumalist bij het Alge
meen Handelsblad en geboren Haarlemmer
Sietz Leeflang een uiterst comfortabel leven
als voorlichter van het NatLab van Philips in
om in Boxtel De Kleine Aarde op te richten:
Sietz Leeflang: „Mijn grootste droefenis is dat aannemers met de heel eenvoudige en goed
kope oplossingen die wij bedenken, aan de haal gaan en ze dan onbetaalbaar maken."
Foto: GPD/Marc Bolsius
een stichting die is gericht op biologische
tuinbouw en alternatieve energieopwekking.
Zijn vrouw Anke geeft er kookcursussen en
voorlichting over voedsel. De Kleine Aarde
groeit binnen een paar jaar uit tot een be
langrijk centrum voor gezond leven met een
omzet van 4,5 miljoen gulden en een steeds
wisselende groep medewerkers.
Zes jaar later komt de breuk. De herinnerin
gen van Leeflang daaraan zijn bitter. „Het
was daar met al die inspraak helemaal uit de
hand gelopen. Iedereen had het recht mee te
beslissen, er was heel veel ondeskundigheid
en de administratie bleek een gigantische
puinhoop. Er was een bijzonder goede mede
werker die die puinhoop op orde wilde bren
gen. Zo kwamen we erachter dat er heel veel
niet betaald was. Mijn gezin bleek al een jaar
niet meer verzekerd te zijn tegen ziektekos
ten. Die medewerker belandde in het zieken
huis en terwijl hij daar doodziek lag na een
maagoperatie kreeg hij te horen dat hij niet
meer terug hoefde te komen. Toen zei Anke
op een ochtend: 'Het is nu half elf. Om twee
uur zijn wij hier weg'."
Huub Surendonk: „Ik deed wel eens iets voor
hun blad en was op die manier een keer op
een redactievergadering. Iedereen liep op
blote voeten in sandalen, iedereen had een
baard. Het ging toen over het kerstnummer
en daar stond een recept in waar zuidvruch
ten in voorkwamen. Daar kwam geweldige
heibel over, want er mochten alleen produc
ten in uit het eigen land. Het idee, dat je geen
rijst meer mocht eten. Het was er echt te be
nauwd."
Het gezin Leeflang verhuist en Sietz richtte
De Twaalf Ambachten op: een stichting die
goedkope, meest technische oplossingen wil
ontwikkelen voor de soms desastreuze conse
quenties van de moderne maatschappij,
waarbij drie zaken een hoofdrol spelen: on
dergronds wonen, de bestrijding van het rio
leringssysteem en een bijzonder praktische
elektrische auto. Behalve dat heeft Leeflang
er mede voor gezorgd dat de hoog-rende-
mentsketel is uitgevonden.
Over de naam:Als je de twaalf ambachten
beheerst, ben je een duizendpoot met een
veel breder kijkvlak dan een specialist, maar
je kijkt ook minder diep. Dus die dertien on
gelukken zijn niet te voorkomen. Het zijn ge
lukkig geen Tsjemobyl-ongelukken, maar we
hebben hier ongelooflijke dingen meege
maakt. We waren vooral goed in het veroor
zaken van gigantische lekkages, waarbij het
water met bakken naar binnen spoelde."
Onzinnig
Emeritus hoogleraar milieutechnologie Gatze
Lettinga is samen met Leeflang een fervent
tegenstander van de nu bestaande riolering.
Hij beschrijft de onzinnigheid van het sys
teem om feces weg te spoelen met water en
die over een grote afstand te vervoeren naar
fabrieken die de troep moeten verbranden.
Daarna blijft er nog steeds een grote zooi
over waar niemand iets mee kan. ,',En die pij
pen moeten iedere veertig jaar vernieuwd.
Zo'n systeem willen de rijke landen dan ook
toepassen in de Derde Wereld. Dat kan nie
mand daar betalen en het maakt dat die lan
den opnieuw nog meer afhankelijk worden
van de westerse wereld. Het is ronduit schan
dalig. De overheid is gewoon buitengewoon
onbetrouwbaar."
Lieselot is de jongste van de twee dochters
Leeflang. Ze heeft alle experimenten van het
begin af aan meegemaakt. Opwinding was er
toen het huis bijna instortte omdat er een
enorm gat was gegraven voor het eerste com-
posttoilet en het daarna enorm begon te re
genen. Ze weet nog van het liftje in de bijkeu
ken waardoor je de hele keukenkast in de kel
der kon laten zakken. „Soms had hij te weinig
tijd om de dingen helemaal goed af te maken.
Daarom ging dat liftje ook nogal stroef. Ik
weet nog dat ik als kind erop moest staan te
dansen om hem beneden te krijgen.
Leeflang zelf. „Mijn grootste droefenis is dat
aannemers met de heel eenvoudige en goed
kope oplossingen die wij bedenken, aan de
haal gaan. Ze plakken er van alles aan vast en
maken het onbetaalbaar. We zijn begonnen
met die klussenbussen als alternatief voor
een dure aannemer. Daar rijden er nu twin
tigduizend van rond, maar wat zie je: veel van
die klussers gaan voor de aanleg van dure
keukens en badkamers met gouden kranen.
Maar iets repareren doen ze niet meer, want
het levert te weinig op."
Slimme auto
De gemeente Apeldoorn heeft een elektrische
proefbus in bestelling die door een speciale
aandrijftechniek plus een dieselaggregaat
voor het bijladen van de accu's vijftig procent
brandstof bespaart en bijzonder schoon is.
De bus is ontwikkeld door e-Traction en Ar
jan Heinen is er president. Hier is de slimme
elektrische auto van Sietz Leeflang ontwik
keld waarmee je 140 kilometer achter elkaar
kunt rijden voor slechts 2 euro en 40 cent.
Een traditionele auto kost over zo'n afstand
elf euro.
Heinen:Alle automerken, Audi, Fiat, Peu
geot, Renault, noem maar op, hebben gepro
beerd elektrische auto's te bouwen. Het is al
lemaal mislukt omdat ze allerlei componen
ten, die ze al hebben voor hun gewone au
to's, in de elektrische willen gebruiken." Om
de auto van Heinen te krijgen kun je iedere
oude auto ombouwen. De hele versnellings
bak wordt eruit gesloopt en de aandrijving is
direct op de wielassen, waardoor er een ren
dement van 92 procent ontstaat tegen 50 pro
cent 'gewoon'.
Henk Kaskens, directeur van Orgaworld in
Uden: „Alle dingen die hij bedacht heeft, blij
ken twintig jaar later een revolutie te zijn. Die
elektrische auto is echt fantastisch, zijn on
dergrondse stiltewoningen ook. Jammer dat
er niet meer van die mensen zijn. Maar: als
hij stopt, stopt het allemaal daar in Boxtel."
Heinen: „Leeflang is een aimabel mens, je
bent altijd geneigd meer voor hem te doen
dan gevraagd. Als wij onze uren hadden gere
kend was het allemaal onbetaalbaar geweest.
Die auto zou er nooit zijn gekomen als je de
idealen van hem niet ondersteunt. Hij is een
begrip. Hij weet mensen zover te krijgen dat
ze dingen doen waar ze anders niet over zou
den piekeren. Daarom leeft hij ook een beetje
boven en onder de wet. Leeflang rijdt zonder
kenteken rond met een experimenteel busje,
maar de Rijksdienst Wegverkeer en de politie
halen hem echt niet van de weg."
Op geen van zijn uitvindingen vraagt Leef
lang octrooi aan. Hij vindt het best als ze
^door anderen worden gebruikt „Ik heb er
geen geld voor en verder heb ik teveel wan
hoop gezien van uitvinders vol dromen die il
lusies bleken."
Ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van
de Stichting De Twaalf Ambachten verschijnt
binnenkort een jubileumboek met alle uitvin
dingen van Leeflang.
14 JUNI
2002
ER
BIJ
Bosnië is niet echt een land met een
voorbeeldfunctie. Maar er is één ding dat het de
wereld kan leren: de identificatie van lijken. De
International Commission on Missing Persons, die
voor een groot deel door Nederland wordt
gefinancierd, verricht er pionierswerk met haar
DNA-identificatie. Irak, waar nu het ene
massagraf na het andere wordt geopend, zou er
zijn voordeel mee kunnen doen.
door Cees van Zweeden
Er is één foto uit Irak die Jenny Ranson altijd
zal bijblijven: een opname van mensen die
skeletten peuren uit een massagraf. „Je kunt
onmogelijk het belang onderschatten van
het vinden van vermisten", zegt zij. „Men
sen moeten hun nabestaanden kunnen be
graven, alvorens zij een tragisch hoofdstuk
in hun leven kunnen afsluiten."
In Bosnië, waar Ranson werkt, staan ruim
30.000 mensen als vermist te boek. „Nabe
staanden willen twee dingen", zegt ze. „Ze
willen hun vermiste geliefden vinden en de
moordenaars achter de tralies zien. Voordat
de vermisten zijn gevonden en hun beulen
berecht, kan geen vooruitgang worden ge
boekt."
De International Commission on Missing
Persons (ICMP), waarvoor Ranson de public
relations verzorgt, is er in anderhalf jaar in
geslaagd drieduizend lichamen te identifice
ren. Maar wat die identificaties bijzonder
maakt, is niet het aantal maar de gehanteer
de techniek. Het ICMP gebruikt het erfelijk
materiaal (DNA) van familieleden om een
lijk te identificeren, een methode die uiterst
betrouwbaar is.
Zoals Irak is voormalig Joegoslavië één groot
massagraf. Alleen al de afgelopen tien jaar
verdwenen volgens de ICMP ruim 40.000
mensen in Kroatië, Bosnië, Kosovo en Mace
donië, hoewel het Internationale Comité van
het Rode Kruis een lager cijfer hanteert. De
twee wereldoorlogen eisten een nog hogere
tol. In een spelonk in Slovenië liggen 12.000
skeletten van fascisten die door Tito's parti
zanen werden vermoord. Op de plek van een
fascistisch concentratiekamp in Kroatië lig
gen tussen de 60.000 en 600.000 lijken onder
het gras.
„Getuigen hadden ons verteld over een mas
sagraf onder een begraafplaats in Sarajevo",
herinnert Ranson zich. „Toen we de plek on
derzochten, kwamen lijken tevoorschijn uit
de Tweede Wereldoorlog."
Tot eind 2001 werden lichamen in Bosnië
geïdentificeerd aan de hand van forensische
gegevens. „Maar daarbij was de kans op ver
gissingen enorm groot, volgens sommige ex
perts zelfs vijftig procent", zegt Ranson „We
weten dat een hoop mensen de verkeerde
lijken hebben begraven."
Ranson somt de problemen op. Er zijn in
Bosnië gewoonlijk geen tandheelkundige ge
gevens om lijken te identificeren. Kleding die
slachtoffers bij hun executie droegen, was
soms van andere mensen. Juwelen waren
gestolen, lichamen verbrand of herbegraven.
„En naarmate een lichaam langer onder de
grond heeft gelegen, stijgt de foutmarge bij
identificatie met traditionele middelen."
In Irak verdwenen sinds de jaren '70 hon
derdduizenden mensen. Volgens sommige
experts vermoordde het regime van Saddam
Hussein alleen al in de nasleep van de Eerste
Golfoorlog (1991) ruim 200.000 mensen. Cij
fers zijn in Bosnië gebaseerd op de aangiften
van vermissing. Die aangiften zijn soms om
streden, zoals het voorbeeld van Srebrenica
illustreert, waar de helft van de als vermist
opgegeven mannen geen geboortedatum
heeft. Maar in Irak bestaan zelfs geen lijsten
van vermisten.
Iedere poging tot identificatie in Irak moet
beginnen met het aanleggen van zo'n lijst.
Maar omdat de meeste lijken al meer dan
tien jaar - soms zelfs een kwart eeuw - onder
de grond liggen, is forensische identificatie
ondoenlijk. „Wij zouden graag met onze ex
pertise helpen", zegt Ranson. „Maar alles
staat of valt met geld. Eén identificatie kost
al gauw 250 euro."
Om een lichaam aan de hand van het erfelijk
materiaal te kunnen identificeren, moet het
ICMP idealiter beschikken over het DNA van
de moeder én de vader. Als één van hen
dood is, kan een broer of zus ook helpen. Als
beide ouders zijn overleden, is het DNA van
meer dan twee verwanten vereist.
Een van de moeilijkheden is dat nabestaan
den soms niet willen meewerken. „Wat we
nodig hebben is hun bloed. Maar veel nabe
staanden zijn eenvoudige boeren. Sommi
gen weigeren hun medewerking, omdat ze
bang zijn dat hun bloed wordt gebruikt om
vast te stellen of ze moslim zijn of Serviër.
De wildste geruchten worden hier geloofd."
Het project begon aan het einde van de ja
ren '90 onder leiding van een Amerikaanse
expert, Edwin Huffine, die besefte dat de tra
ditionele identificatiemethode te onbe
trouwbaar was. Voornaamste donor was de
Amerikaanse regering, die de helft van het
budget beschikbaar stelde, gevolgd door Ne
derland. Ex-premier Wim Kok zit nog steeds
in het bestuur van de ICMP.
In november 2001 werd het eerste lichaam
geïdentificeerd, en de ICMP heeft nu labora
toria in alle delen van het voormalige Joego
slavië, Servië inbegrepen. Elk laboratorium
Forensische experts onderzoeken een massagraf. Foto: GPD
heeft zijn eigen specialisatie. Het lab in Ban-
ja Luka (Republika Srpska) legt zich toe op
de identificatie van ernstig aangetaste lijken,
die bijvoorbeeld in chemicaliën of water
hebben gelegen.
De identificatie kan alleen voortgang vinden
als voldoende massagraven worden geopend
en nabestaanden bereid zijn bloed af te
staan. In een mortuarium in Tuzla liggen
nog 12.000 lijken uit heel Bosnië te wachten
op identificatie, maar dat betekent dat bijna
20.000 andere nog onder de grond liggen.
Om al die lijken de identificeren denkt Ran
son 100.000 tot 120.000 bloedmonsters no
dig te hebben.
Het aantal identificaties is inmiddels ge
groeid tot 250 per maand, een cijfer waar de
ICPM erg blij mee is. „Maar we beseffen dat
wat voor ons een succes is, voor een ander
een begrafenis betekent", zegt Ranson.
„Soms weigeren nabestaanden zelfs ons be
wijs te accepteren. Een vrouw in Chicago
schreeuwde door de telefoon: 'Mijn zoon
dood? Hoe durft u!"'
