goeder laat gezin in de steek
BOEKEN
Zenuwslopende avonturen
De wereld in een korrel zand
Terug naar de Rivierenbuurt
Auschwitz als pretentieuze strip
[maakte debuutroman van Hongaars/Duitse Zsuzsa Bank
Een auto waar je wat aan hebt
-10 FICTIE
HDC144
VRIiOAC l6 MEI 2003
Poëtisch drieluik van P.C. Hooftlaureaat Ter Balkt
uwe ster aan het literaire
ent: Zsuzsa Bank. Bank
een prachtige, lyrische ro
ertwee drama's in een
jeugd, 'De zwemmer'.
roman recensie
Margot Engelen
wemmer' door Zsuzsa Bénk.
Nelleke van Maaren. Uitgeverij
Bezige Bij. Prijs: €19,90.
n haar broertje Isti Kól-
rorden in 1956 zomaar
iun moeder in de steek
en proberen daarmee te
leven. 'We deden alsof
or redenen konden zijn.
Iden geen kinderen zijn
moeiteloos vergeet, van
zonder afscheid, zonder
letsel weg kunt gaan.'
de ik-figuur, maar min-
o belangrijk is haar kleine
Isti, het ontroerende
t in de roman, die op een
autistische manier rea-
op het verlies van zijn
moeder. Hij heeft periodes
waarin hij zich volledig afsluit,
hij hoort geluiden uit levenloze
dingen als hout of steen en hij
werpt zich monomaan op
steeds nieuwe manieren om de
werkelijkheid te vergeten, zoals
zwemmen.
Ook de vader sluit zich geestelijk
af; hij rookt en koestert foto's
van zijn vertrokken vrouw. En
hij zwemt, liefst alleen en in het
donker. Hij komt eigenlijk in het
boek slechts twee keer in actie
en dan ook nog tamelijk wreed;
als Isti van zijn spaarcentjes een
paar vissen koopt, ontsteekt hij
in woede en snijdt de dieren
bruut de koppen af. Ook weinig
liefdevol is de wijze waarop hij
zijn kinderen leert zwemmen:
door ze plompverloren in het
diepe te werpen.
Vader is rusteloos, een zwerver,
zoals de zigeuners die in Honga
rije indertijd klaarblijkelijk een
slechte reputatie hadden. Met
zijn kinderen trekt hij van het
ene familielid naar het andere,
totdat hem te kennen wordt ge
geven dat het tijd wordt om op
te stappen. Men begrijpt zijn
verdriet, maar hij zwelgt er in.
Zijn belangrijkste gift aan zijn
Zsuzsa Bank
De zwemmer
zoon is het zwemmen, wat Isti
niet mooi doet maar wel met to
tale toewijding - 'Isti zag er een
beetje uit als een hond die met
een steen aan zijn poot in het
water was gegooid. Nog jaren la
ter zag hij er zo uit als hij zwom.
Misschien waren het toen niet
meer zozeer zijn bewegingen als
wel zijn blik die zo gebleven was
als in het begin. Maar misschien
was het alleen mijn blik* ik weet
het niet.'
Schrijnende en onbegrepen
eenzaamheid overheerst in De
zwemmer. Of anders het einde
loze wachten, op moeder na
tuurlijk, maar ook op alles, van
trein tot seizoenswisseling. Er
wordt ongewoon veel gewacht
in dit boek, maar de schrijfster is
erin geslaagd dat allerminst saai
te laten zijn, heel knap.
We moeten wachten tot halver
wege het boek voordat we ein
delijk het verhaal horen van
moeders vertrek. Het viel samen
met het neerslaan van de Hon
gaarse opstand in 1956, maar
politieke motieven zijn niet te
ontwaren. Moeder Kólmón
haatte het dorp waar ze woon
de, het lopende-handwerk dat
ze deed, ze verlangde misschien
doodgewoon naar een westers
leven. Het is belangrijk voor de
roman dat moeders beweegre
denen onbekend blijven, dat
schrijnt des te meer.
Heel doeltreffend, met ragfijne
observaties, schildert Zsuzsa
Bank - in Duitsland opgegroeid
als kind van Hongaarse vluchte
lingen - de verschrikkelijke ont
reddering en eenzaamheid van
twee Hongaarse kindertjes in de
jaren vijftig. Kata spreekt meest
al in de wij-vorm, maar in feite
is ze volstrekt alleen, haar broer
tje en ook haar vader hebben
haar in zekere zin ook al verla
ten. Een vast thuis heeft ze
evenmin, geen enkel houvast.
'Ons leven, hoe weinig er ook
van was overgebleven, was toch
ons leven en we weigerden het
in gevaar te brengen. We waren
bang ook dat beetje nog kwijt te
raken als we het een moment
uit het oog verloren.'
Als satellieten cirkelen andere
personages mee in de roman.
Kata registreert hun hebbelijk
heden en onhebbelijkheden,
maar door het vele verhuizen
ontstaat met geen enkel familie
lid een echte band. Zij zijn de
cor.
Ondanks het zwaarmoedige
thema en alle dramatiek is De
zwemmer zeker een pretje om te
lezen. Bónk heeft een volmaakte
toon voor haar onderwerp ge
vonden en spreidt daarbij, ook
al is het haar debuutroman, een
groot en terecht zelfvertrouwen
tentoon. Prachtig.
poëzie recensie
Jaap Coedegebuure
'Laaglandse hymnen l-lll' door H.H. ter
Balkt. Uitgeverij De Bezige Bij. Prijs:
22,50
Een profeet kijkt de toekomst in,
en wat hij daar ontwaart is
meestal niet veel goeds. Die uit
het Oude Testament wisten er
raad mee. Ze voorspelden pla
gen, straffen, ziekte, dood en
andere ongemakken. Hun na
men - Jesaja, Jeremia, Ezechiël -
zijn etiketten op pakken vol on
heil. Wie zou nog naar hen ver
noemd willen worden?
H.H. ter Balkt nam de last be
wust op zich toen hij bij zijn
aantreden als dichter, eind jaren
zestig, het pseudoniem Ha-
bakuk II de Balker aannam. Niet
dat hij sprak met de gruizige
stem die past bij kanseltaai en
Statenvertaling. De Balker, net
als zanger Harry Muskee een
onvervalste Nedersaks, accor
deerde met het register van
blues en beat. Maar wat hij te
zeggen had klonk niet minder
somber dan de boetpredikaties
van de bijbelse Habakuk. Luister
'Eksters ik zeg jullie n mens is
maar kaf
Ik zeg eksters, eksters n mens is
maar kaf
Ze dorsen je en dan maken ze je
af
Dat staat te lezen in Ter Balkts
debuut Boerengedichten. Hoe
wel de dichter zijn tweede naam
al sinds jaren heeft afgezworen,
houdt hij zijn verre en tegelijk zo
nabije peetoom wel degelijk in
ere. Een van zijn laatste gedich-
H.H. ter Balkt.Archieffoto: GPD
ten, dat heel toepasselijk 'Spreu
ken van de donder' heet, bevat
een spreuk die stamt uit het
boek van de eerste Habakuk.
'Wie de stad met list bouwt, de
burcht met onrecht, die zal val
len.'
Het is dat Ter Balkt het er zo
duidelijk bij zegt, anders zou het
niet eens zijn opgevallen dat we
hier met een ontlening van
doen hebben. De tale Kanaans
past uitstekend bij de stem van
deze bevlogene, in weerwil van
zijn verzuchtingen dat hij maar
weinig moet hebben van de re
formatorische dictator Calvijn
en zijn Hollandse trawanten.
De bundel waarin het vers van
de eerste Habakuk is opgeno
men, vormt het pas voltooide
sluitstuk van een poëtisch meer
jarenproject. Tien jaar geleden
verscheen het eerste deel van de
Laaglandse hymnen, een reeks
gedichten, veelal in sonnetvorm,
waarin Ter Balkt stilstond bij
hoogte- en dieptepunten uit de
nationale geschiedenis.
Het is de verbeelding die de
laaglandse geschiedenis tot le
ven wekt. Ter Balkt weet hetero
gene taferelen aan elkaar te ver
binden, in de wetenschap dat in
het eindeloos uitdijende heelal
en de uitdijende tijd nooit een
enkel molecuul verloren gaat.
Wij zijn allemaal gemaakt uit het
stof van eeuwen en dragen het
verleden mee in ons DNA.
'Algenkalk mijn nagels en een
achttienhonderdste
oogwit, oesterkalk en een flesje
zevengesternte,
of Sirius, in mijn hand klapwiekt
nog okeren stof
uit een landweg, dalend uit de
heuvels bij York'
Zo eindigt het tweede deel van
de Laaglandse hymnen, dat in
de tijd doorloopt tot 1899. Nu is
er dan het slotdeel dat de twin
tigste eeuw omvat.
In zijn kwaliteit van schouwer
komt Ter Balkt in de buurt van
de romantische dichter William
Blake, die zich er op beroemde
dat de poëzie bij machte was de
wereld samen te vatten in een
korrel zand en de eeuwigheid te
vatten in een enkel uur. Zo'n
kunstgreep moet het hebben
van de details. Het karakteristie
ke van Ter Balkt is dat hij zich
niet beperkt tot de voorgrond,
maar het eerder zoekt in de on
beduidende flarden en fragmen
ten, 'de vogelkreet in de sche
mering, de zweefvlucht van de
kerkuil'. Zijn Laagland zwelgt
niet in grandeur, maar toont de
grootsheid van misère en mis
lukking.
Op 21 mei reikt men Ter Balkt
de P.C. Hooftprijs uit. Dat deze
hoogste literaire onderscheiding
in Nederland is genoemd naar
iemand die niet alleen als dich
ter maar ook als verbeeldingsrijk
historicus te boek staat, is in dit
geval wel een buitengewoon ge
lukkig en zinrijk toeval.
and is te weinig aandacht voor design. Vinden de designers. En daarom beslo-
ilangs eens een heuse prijs voor Nederlandse Designers in het leven te roepen,
elpen? Vermoedelijk spreekt een ander initiatief meer tot de verbeelding: de
telling (in Boijmans) en het gelijknamige boek 'Het ontstaan der dingen' (NAi,
dit uiteraard smaakvol uitgegeven boek wordt de ontstaansgeschiedenis van
baanbrekende producten en ideeën blootgelegd. Van de negentiende-eeuwse paperclip
tot deze buitengewoon handige, helaas (nog?) niet in massaproductie genomen Ford
021C, compleet met draaibare viiegtuigstoelen en u'itschuifbare kofferbak.
Foto uit besproken boek
roman recensie
Wim Vogel
'Zuidelijke Wandelweg' door Paul
Ceilings. Uitgeverij De Geus.
Prijs: €16,00.
De 155 bladzijden van Zuidelij
ke Wandelweg, de tweede ro
man van Paul Gellings (1953),
worden voorafgegaan en beslo
ten door dezelfde plattegrond
van de Amsterdamse Rivieren
buurt. Hier bracht de hoofdper
soon de eerste tien jaren van
zijn jeugd door en naar deze
wijk keert hij dertig jaren later
terug om in tekeningen straten,
lanen en pleinen vast te leggen
en te proberen de contouren en
de geschiedenis van zijn jeugd
te begrijpen.
Voor hem is het vooral een
schuldige wijk, waar Anne Frank
woonde. dit Amsterdam is
een bedenksel van Kafka. Onaf
zienbare rijen gesloten woon
blokken die waardig over boule
vards uitkijken en hun gehei
men niet prijsgeven'.
Het is ook de wijk waarin hij een
angstige jeugd doorbracht die
hem zoveel jaren later toch fas
cineert en vervult met een niet
te verklaren mengeling van af
schuw en verlangen. Daar in
zicht in te krijgen, dat is het doel
van zijn bedevaart: terug naar
de straten waar het allemaal is
begonnen en waar hij één
vriendje had dat op raadselach
tige wijze is verdronken.
De halfjoodse jongen is opge
groeid met de verhalen van zijn
tante die in een kamp heeft ge
zeten. Over gevaren die je over
jezelf afroept. Over Duitsers die
je altijd kunnen komen 'halen'
en die verhalen, fantasieën en
angsten zetten zich in hem vast
en maken hem, lijkt het, een ge
willig slachtoffer.
In zijn beschrijving van dat
slachtofferschap en in de detail
lering daarvan gaat Gellings veel
te ver. Dronken schoolmeesters
slaan hun leerlingen met han
den als planken, slaan ze een
hersenschudding, krijgen zicht
baar een stijve als ze slaan en
bewerken hun slachtoffers zelfs
tot in de wc's aan toe. Vanzelf
sprekend stimuleren zij dat de
hele klas dezelfde jongen we
kenlang in het klaslokaal, tijdens
het schoolreisje in de bus met
spreekkoren uitjouwt.
En niemand van de schoolcolle-
ga's die reageert op het minu
tenlange gillen op de gang?
Geen enkele ouder die zijn be
klag komt doen? Zo dociel wa
ren volwassenen begin jaren
zestig toch ook weer niet.
Zuidelijke Wandelweg is door
die opgeklopte en aangedikte
ervaringen voor mij vooral een
ongrijpbaar sfeerboek gewor
den. Door zijn nagalm interes
sant voor (vroegere) bewoners
van de Amsterdamse Rivieren
buurt, maar door zijn particulie
re karakter veel minder boeiend
voor een buitenstaander. Daar
voor ergeren die harde, concrete
jeugdherinneringen mij te veel,
die haaks staan op de niet te be
noemen sfeer van dreiging en
verraad van een vriendschap.
pie Baantjer,
en de moord in de re-
€9,98
ate Dorrestein,
ter dat ons scheidt.
18,50
Ross,
mei.
je Bij. €18,90
igin Noor,
Noor van Jordanië.
22,50
Heen van Royen,
tan de jacht.
:ci, 19,95
kde Jong,
da's kind.
s, 24,95
f re Cussler, Vuurijs.
f Books, 18,50
in Grisham, De claim.
19,95
nette Walters,
acht.
17,25
dith Koelemeijer,
gen van Maria Zachea.
17,50
nve Dorrestein speelt
in een dorpje waar de
de kleine Loes van
een onbegrijpelijke
itseling tot een lange
traf wordt veroor-
ks laat Volkert debute-
illerpersonage en He-
Royen brengt een ode
jamie. En dat is nog
kleine greep uit de
tengekomen boeken.
entoptien wordt weke-
engesteld op basis van
cijfers van Athenaeum
del en H. de Vries Boe-
Haarlem, Boekhandel
in Leiden, Plantage
l5 g del Harkema in Hilver-
rds ekhandel Los in Bus-
lBoekhandel De Ark in
DE LEESTAFEL
door Arno Ruitenbeek
In de rubriek De leestafel wordt
wekelijks een ander genre boe
ken behandeld. Deze week de
recente oogst thrillers.
Rechercheur Harry Bosch kreeg
in Stad van beenderen vorig
jaar bijna de genadeklap. Gees
telijk vader Michael Connelly gaf
zijn wereldberoemde held voor
lopig rust. Met De jacht (De
Boekerij, €17,25) introduceert
de Amerikaanse bestsellerauteur
nu wetenschapper Henry Pier
ce. Die beleeft door een dom
toeval een zenuwslopend avon
tuur.
Pierce, die de revolutionaire
computerfirma Amedeo op
richtte, is van zijn vriendin Ni
cole James af. De jonge vrouw
was tevens hoofd inlichtingen
en bedrijfsinformatie van Ame
deo; ze houdt de woning dié ze
met Pierce deelde.
Hij trekt in een appartement el
ders in de Califomische stad
Santa Monica. Daar hoort ook
een nieuwe telefoonaansluiting
bij. Daarmee begint de ellende.
Want dat nummer was van Lilly,
een prachtige escortdame die
derhalve in belgrage klanten
grossiert.
Pierce wil van al die ongewenste
contacten af, zeker nu de onder
tekening van een contract met
een broodnodige financier voor
Amedeo op til is en nog veel
voorbereidingen moeten wor
den getroffen voor een demon
stratie aan deze 'sponsor'. Lilly
blijkt echter onvindbaar. Sporen
wijzen er nadrukkelijk op dat ze
om zeep is gebracht. Veel erger
is dat deze sterke aanwijzingen
in Pierce zijn richting wijzen.
De zoektocht naar Lüly en het
hoe en waarom van haar raad
selachtige dood brengt de naïe
ve wetenschapper in levensgro
te problemen. Tenslotte gaat hij
iedereen in zijn omgeving ver
denken, wat de sfeer er niet be
ter op maakt. De ontknoping is
des Connelly's: ijzersterk en ver
rassend. Idem de karakters en
dialogen. Bosch, Terry McCaleb
(onlangs door Clint Eastwood
uitgebeeld in de film Blood
Work) en Cassie Black hebben
er een concurrent bij.
Het boek Zwart water (Van
Buuren, €20,00) begint waar
Complot in Orange County op
houdt. Kenners van het werk
van de Amerikaanse topauteur
T. Jefferson Parker weten dan
meteen dat de eigenwijze re
chercheur Merci Rayborn door
gaat met het oplossen van de
lastigste moordzaken en dat dit
een sublieme thriller oplevert.
In De vrouwen van Ortega
Highway moesten we voorgoed
afscheid nemen van Merci's le
vensgezel en collega Tim Hess,
die hoewel ernstig lijdend aan
keelkanker toch meewerkte aan
de zaak van een uitgekookte se
riemoordenaar. Hess leeft voort
in zijn en Merci's zoontje Tim
junior, die zijn eerste stapjes zet
in Complot, een ijzersterkver
haal waarin Merci haar vriendje
en tevens collega Mike McNally
arresteert wegens moord op een
call-girl.
Daarmee trekt Raybom een
beerput open, die vele oudge
dienden bijna de kop kost. Zelfs
haar vader Clark raakt bezoe
deld. Het halve politiekorps
keert zich tegen haar. Die haat
gevoelens bij vele dienders in
Orange County is er nog steeds
in de nieuwste roman, Zwart
water.
Hier zou de dader van een
moord opnieuw een collega
kunnen zijn, maar in tegenstel
ling tot de vorige keer is Ray
bom nu juist zeker dat politie
man Archie Wildcraft niet zijn
beeldschone jonge vrouw Gwen
heeft doodgeschoten. Evenmin
heeft hij volgens Merci gepro
beerd zelfmoord te plegen.
De kogel die in Archies hersens
zit, heeft een fatale invloed op
zijn korte-termijngeheugen en
vooral de daarbij horende emo
ties. Hij verdwijnt uit het zieken
huis om de daders zelf te pak
ken te nemen. Voor Raybom en
partner Zamorra wordt het een
race tegen de klok om Archie
voor te zijn en hem weer naar
het hospitaal te slepen.
De 40-jarige verpleegkundige
Terry Painter verhuurt opnieuw
haar tuinhuis aan een jonge
vrouw, Alison Simms. De vrou
wen worden vriendinnen. De
huurster van Joy Fielding (Hol-
kema Van Warendorf, €15,99)
begint als een doktersroman,
maar wordt al heel snel een psy
chologische thriller van formaat
met de beste ontknoping sinds
vele jaren.
De alleenstaande Painter, die
snel de sympathie van de lezer
heeft gewonnen, dreigt het on
derspit te delven tegen Simms
en haar kliek. Leugens en be
drog vieren hoogtij. Daar komt
bij dat Painters liefde voor de
zoon van een van haar hoogbe
jaarde patiënten niet voldoende
wordt beantwoord.
Fielding, bekend van onder
meer Nu niet huilen, Vriendin
nen tot in de dood en Zeg maar
dag tegen mammie, wil niet
verrassen, maar overrompelen,
kan ik concluderen. Wat haar
zeergoed-lukt.
stripboek recensie
Jan Kuys
'Auschwitz' door Pascal Croci. Uitgeverij
TOOG. Prijs: 20,00
De jonge veertiger Pascal Croci
uit Frankrijk wil de zelfstandige
artistieke waarde van het beeld
verhaal onderstrepen. Tot nu
toe heeft hij zich met Siècle de
sang en Gloriande de Thémines
nog niet echt onderscheiden,
maar met zijn laatste album
Auschwitz doet Croci nadrukke
lijk een gooi naar de onvergete
lijkheid. Hij verbeeldt in dit ver
haal de gruwelijkheden van de
holocaust.
Croci heeft daarvoor getuigenis
sen gebruikt van enkelingen die
aan de wrede dood in het kamp
zijn ontsnapt. Voorts heeft hij,
teneinde het afschrikwekkende
effect te versterken, beelden ge
maakt in een grijze, doodse
zwart-wit stijl, die zowel de
beestachtigheid van de nazi's als
de tragiek van de slachtoffers in
tens weergeeft. Dat alles in een
realistische stijl, die geen ver
beelding meer behoeft. Het gru
welijke beeld van het ontruimen
van een gaskamer heeft Croci op
indringende wijze getekend.
Anders dan in Maus van Art
Spiegelman, die de beestachtig
heden van de holocaust op een
indrukwekkende wijze uitbeeld
de in een strijd tussen muizen
en katten, heeft Croci gekozen
voor scherpe realistische teke
ningen van een verzonnen ver
haal. Dat wil zeggen: een verhaal
waarin verschillende herinnerin
gen en gegevens door de auteur
aaneen zijn gesmeed.
Wellicht om die reden hebben
uitgever en tekenaar het nodig
geacht de bedoelingen van Cro
ci via een interview achterin het
album nader toe te lichten, het
geen ogenblikkelijk de verden
king wekt dat Croci uit is op ef
fectbejag. Waarom anders een
toelichting van ene streven dat
zo evident is? Die indruk wordt
nog versterkt door uitlatingen in
het interview als zouden lezers
van dit album pas echt de om
vang van de holocaust ontdek
ken. Een dergelijke insteek is an
no 2003, na alles wat er al over
de genocide op de joden is ge
schreven, op z'n zachtst gezegd
pretentieus.
De opmerking van Croci dat hij
met dit boek de boodschap wil
uitdragen dat 'alle rainsen bij
de deportatie betrokken zijn' ge
tuigt niet van realiteitszin. Ook
het einde van Auschwitz is ge
zocht. De twee hoofdpersonen,
die het concentratiekamp heb
ben overleefd, worden alsnog in
de Joegoslavische oorlog van
1993 om onduidelijke redenen
neergeschoten. "Vanwege ver
ontrustende overeenkomsten',
zegt de auteur tussen beelden
van Joegoslavische kampen en
de Duitse concentratiekampen.
Een magere vergelijking.
Auschwitz is authentiek gete
kend, maar heeft te veel preten
ties en zweemt naar effectbejag.
Toch is het een schokkend al
bum dat op een wijze de negen
de kunst waardig een deel van
de geschiedenis vasdegt.
