REGIO
'Alles komt weer naar boven'
Leidse Noordwijker gaat terug naar Duitse fabriek voor onthulling van monument
POTSDAM-MITTELMARK
■Warum war ich hier?"
"V'
Oven wie
gaat 't dan?
NAVRAAG
Wie in deze economisch barre tijden een auto koopt, wordt in de
watten gelegd. Importeurs bieden tegen elkaar op met gratis lenin-
y gen om de verkoop een
Autoloze tijden beetje op peil te houden.
1 j De stunts waaien over uit
Konten ev nooit de Verenigde Staten, waar
General Motors op deze
manier veel auto's blijft verkopen. Hoe werkt het in de autobranche
dicht bij huis? Navraag bij directeur BOS van de gelijknamige Peu-
geot-dealer in Alphen aan den Rijn.
Stel: ik wil een auto bij u kopen. Welke lening biedt u mij aan?
„Hohoho, wij stunten niet met alle Peugeots, maar alleen met be
paalde modellen. Het is onze strategie om accenten te leggen."
Noemt u
eens een
aantrekke
lijke manier
die u biedt
om mijn au
to te finan
cieren?
„Dan heb ik
het over een
rentevrije
betaling in
24 termijnen
of een rente
vrije kre
dietsom van
5.000 euro.
Maar boven
al moeten
wij het hebben van aantrekkelijke modellen waarmee wij de strijd
met de concurrent aangaan. De klant is uit op zekerheden. Wij
bieden die in de vorm van compleet uitgeruste modellen. Zelfs in
een kleine auto stoppen wij soms een airco."
Volgt u blindelings de verkoopmethode van General Motors in de
Verenigde Staten?
„Ik denk dat bepaalde zaken, zoals die aantrekkelijke gratis lenin
gen, uit Amerika naar Europa komen overwaaien. Maar verder is
Amerika toch een verhaal apart. Ik ben er diverse keren wezen kij
ken naar wat wij wel en niet kunnen kopiëren. Amerikanen zitten
anders in elkaar dan Europeanen. In de Verenigde Staten heeft een
groot bedrijf met duizenden auto's een showroom met maar drie
auto's. Afgezien van de financiële kant van de zaak, zijn de kopers
er minder kritisch. Zij willen nog diezelfde middag in hun nieuwe
auto kunnen wegrijden.
U klinkt helemaal niet somber of wanhopig. Heeft u niet te lijden
onder de verslechterende economie?"
„Och, ik zit zo'n veertig jaar in het vak. Moet ik somber zijn, omdat
de verkoop met 10 of 15 procent daalt? Ik heb goede en slechte tij
den meegemaakt. Ooit hadden we met de Simca Talbot - zegt die
naam u wat? - een siecht model op de markt. Nu hebben wij met
de Peugeot 206 en 307 topmodellen. En neem nou de oliecrisis.
Toen waarschuwden ze voor autoloze tijden, maar die komen
nooit. De autobranche is inventief. Auto's worden bijvoorbeeld
nog zuiniger. Bovendien blijven de mensen kiezen voor mobili
teit."
tekst: Tim Brouwer de Koning foto: AP
UIT DE ARCHIEVEN
ANNO 1953, Zaterdag 9 Mei
LEIDEN - De tijdsomstandigheden verhinderden dat er direct na de
oorlog volop kon worden gebouwd, maar de laatste jaren zit er schot
in de Leidse woningbouw. Wie een wandeling door de buitenwijken
maakt, zal tot de overtuiging komen, dat er in de woningbouwsector
grote activiteit heerst. Met name in de omgeving van de Kanaalweg,
waar momenteel 250 woningen worden gebouwd, en in het Haag-
wegkwartier, waar niet minder dan plm. 500 woningen op stapel
staan. Het gereedkomen van de 2000ste woning na de tweede we
reldoorlog onlangs in het Haagwegkwartier, vormde dan ook voor Wo
ningbouwvereniging 'Ons Doel', aan welke vereniging deze woning in
exploitatie is gegeven, aanleiding om hieraan enig cachet te geven.
En zo waren velen bijeengekomen in het clubhuis van de Speeltuin
vereniging 'Westerkwartier'. Na een woord van welkom van de voorzit
tervan 'Ons Doel', wees de heer Oostveen, hoofdingenieur-directeur
van de Dienst van Wederop
bouw en Volkshuisvesting, op
de bijzondere mijlpaal die de
ze dag is bereikt. Hulde hier
voor bracht spreker aan de
wethouder van Openbare Wer
ken, de heer A.J. Jongeleen.
De burgemeester jhr. mr. F.H.
van Kinschot deed vervolgens
de verheugende mededeling,
dat dit jaar nog 546 woningen
gereed komen.
ANNO 1978,
dinsdag 9 mei
VOORHOUT - De nieuwe bol
lenstreek-attractie EXPO HOL
LAND heeft het loodje moeten
leggen. De organisatoren, Vet
(links) en De Jong, besloten
gisteren de gehuurde bloem
bollenhal aan de Torenlaan
voor een dag voor het publiek
te sluiten. Hiervoor is gekozen omdat het aantal buitenlandse bezoe
kers ver beneden de verwachting is gebleven.
Foto: archief Leidsch Dagblad
Foto's in deze rubriek kunnen worden nabesteld door binnen veertien dagen na
plaatsing 2,50 (voor een exemplaar van 13 bij 18 in zwart wit) over te maken op
gironummer 57055 tn.v. Dagbladuitgeverij Damiate b.v. Postbus 507, 2003 PA
Haarlem, onder vermelding van Leidsch Dagblad, ANNO d.d.(datum van
plaatsing) of door contante betaling aan de balie van het Leidsch Dagblad,
Rooseveltstraat 82 te Leiden. U krijgt de foto binnen drie weken thuisgestuurd.
COLOFON
Leidsch Dagblad
Directie; B.M. Essenberg, G.P. Arnold
W.MJ Bouterse (adjunct)
E-mail: directie@damiatehdc.nl
Hoofdredactie: Jan Geert Majoor, Kees van
der Malen. Léon Klein Schiphorst (adjunct)
E-mail: redactie.ld@damiate.hdc.nl
HOOFDKANTOOR
Rooseveltstraat 82, Leiden, tel. 071-5 356 356
Postadres: Postbus 54,2300 AB Leiden.
Redactie fax 071-5 356 415
Advertentie fax 071-5 323 508
Familieberichten fax 023-5150 567
ADVERTENTIES
071-5 356 300
Sprinters (rubrieksadv.): 072-519 6868
ABONNEESERVICE
071-5128 030
E-mail: abonneeservice@hdcnl
ABONNEMENTEN
Bij vooruitbetaling (acceptgiro)
p/m €19,60 (alleen aut ine)
p/kw €55,00 p/j €210,60
Abonnees die ons een machtiging verstrekken
tot het automatisch afschrijven van het
abonnementsgeld ontvangen €0,50 korting
per betaling.
VERZENDING PER POST
Voor abonnementen die per post (binnenland)
worden verzonden geldt een toeslag van €0,50
aan portokosten per verschijndag
GEEN KRANT ONTVANGEN?
Voor nabezorging: 071-5128 030
ma t/m vr: 18-19.30 uur, za: 10-13 uur
AUTEURSRECHTEN
Alle auteursrechten en databankrechten ten
aanzien van (de inhoud van) deze uitgave
worden uitdrukkelijk voorbehouden. Deze
rechten berusten bij HDC Uitgeverij Zuid BV
c.q. de betreffende auteur
HDC Uitgeverij Zuid BV, 2003
De publicatierechten van werken van
beeldende kunstenaars aangesloten bij een
CISAC-organisatie zijn geregeld met Stichting
Beeldrecht te Amstelveen.
HDC Uitgeverij Zuid BV is belast met de
verwerking van gegevens van abonnees van
dit dagblad. Deze gegevens kunnen tevens
worden gebruikt om gerichte informatie over
voordeelaanbiedingen te geven, zowel door
onszelf als door derden. Heeft u hier bezwaar
tegen, dan kunt u dat schriftelijk laten weten
aan HDC Uitgeverij Zuid BV, Afdeling
Lezersservice, postbus 507,2003 PA Haarlem.
Freek van Oort slaapt slecht. Soms he
lemaal niet. Ondanks de pillen. De her
inneringen aan de Tweede Wereldoor
log worden steeds sterker. Ze komen
ook steeds sneller. Zeker nu het mo
ment nadert waarop de 77-jarige
Noordwijker vertrekt naar het vlak bij
Berlijn gelegen Kleinmachnow. Daar
waar eens Dreilinder Bosch-Werk, een
wapenfabriek van de nazi's, heeft ge
staan, woont hij op 17 mei de onthul
ling bij van een monument. Opdat nie
mand vergeet wat zich hier heeft afge
speeld in de oorlogsjaren.
Waarschijnlijk is Van Oort als enige
uit de regio Leiden aanwezig en mis
schien zelfs wel als enige Nederlan
der. 238 Nederlanders hebben er ge
werkt, onder wie zo'n honderd men
sen van de Grofsmederij in Leiden.
Tot nog toe heeft Van Oort niemand
kunnen vinden die nog in leven is.
Zij waren dwangarbeiders. Van Oort
was 'min of meer vrijwilliger'. Hij zegt
het aarzelend. Bang dat hij verkeerd
wordt begrepen. „Ik ben erin geston
ken, ik heb me laten gebruiken door
mijn zwager. Hij had het over verlof,
dat heb ik nooit gehad. De emoties
laaien op. „Pas later ben ik er achter
gekomen dat hij een beetje fascis
tisch was en sympathiseerde met de
Duitsers."
Zestig jaar geleden realiseerde Freek
van Oort zich dat niet. „Ik was jong,
zeventien, ik wist van niets." Als elfja
rige was hij wees geworden. Zijn ou
ders waren overleden aan kanker.
Freek had drie zussen, maar die wa
ren veel ouder. Hij was immers een
nakomertje. Daarom werd hij in een
weeshuis 'gestopt' aan de Hoogland
se Kerkgracht in zijn geboorteplaats
Leiden. In een tijd waarin tegen
spraak niet werd geduld. „Heel
streng was het daar. Als je bijvoor
beeld bij het avondgebed je benen
niet netjes tegen elkaar hield, kreeg je
een schop tegen je schenen."
Als voogd werd zijn zwager aange
steld, de echtgenoot van zijn oudste
zus. „Die man werkte in de oorlog al
in die fabriek in Duitsland. Ik zat op
de grafische school in Den Haag. In
februari 1943 werd ik op station Hol
lands Spoor aangehouden door de
Duitse politie. Wat ik daar deed, werd
me gevraagd. Ik zei dat ik leerde voor
drukker/zetter. Zei die politieman dat
ik dat ook in Duitsland kon. Ik moest
me maar malden. Mijn naam werd
genoteerd. Vanaf dat moment
was ik doodsbang dat
ze me zouden
komen halen.
Toen mijn zwager dat hoorde zei hij,
joh, je laat je toch niet oppakken. Ga
gewoon vrijwillig mee. Je krijgt daar
je natje en je droogje en je verdient er
nog wat ook."
En dus meldde Van Oort zich bij de
poort van de fabriek waar onderdelen
werden gemaakt voor vliegtuigmoto
ren. „Eerst werd ik getest. Ik moest
een apparaatje in elkaar zetten. Dat
ging me goed af. Ik had er baat bij dat
ik veel met een meccanodoos had ge
werkt." Voor 35 pfennig per uur
mocht hij soms twaalf uur per dag
aan de lopende band staan. Belast
met het maken van de pompen voor
de motoren. Zwaar werk, maar in
vergelijking met de dwangarbeiders
en de krijgsgevangenen had hij een
bevoorrechte positie. Hij sliep welis
waar in dezelfde barakken als de
mensen van de Grofsmederij, maar
als een van de weinigen mocht hij
zich vrij bewegen. In het kamp, maar
ook daarbuiten.
Van wandaden heeft hij weinig ge
merkt. Ja toch, hij was getuige van
het aftuigen van een Italiaanse krijgs
gevangene. Al pratend komt ook die
herinnering naar boven aan een an
dere gevangene, die uit een vuilnis
bak stond te eten.
Voor Van Oort werden de omstandig
heden pas slecht toen hij in de zomer
van '44 werd gedwongen om bij de
grens met Polen loopgraven te ma
ken. „Van de ene op de andere dag
kregen we dat te horen. Ook andere
Leidenaars moesten mee. Met een
schop, een stuk spek en brood werd
ik op de trein gezet. Op de plaats van
bestemming sliepen we in schuren
op stro. De Duitse arbeidsdienst
had een deel van het bos gekapt, wij
moesten graven."
Twee maanden hield Van Oort het
vol. Toen kreeg hij blindedarmont
steking. Later, toen hij weer in de fa
briek werkte, tuberculose. Inmiddels
was het maart 1945. „Ik werd behan
deld in Potsdam. Door een Neder
landse arts, die daar ook te werk was
gesteld. Die zei: nou heb je de kans
om naar huis te gaan. Gelukkig kreeg
ik daar toestemming voor.
Terug in Nederland trok hij in bij zijn
middelste zus in Noordwijk. Drie jaar
moest hij nog kuren voordat hij
tbc-vrij was. Hij trouwde,
ging aan de slag
als druk-
1 ^Hollaridor f redetvk Vün Oort k.„„
rik O,e,ub,rteu,;
Freek van Oort vertelde eerder zijn verhaal aan de regionale Duitse krant 'Potsdamer Neueste Nachrichten'. „Waai
was ik hier", vraagt hij zich nog steeds af. 'De Nederlander Frederek van Oort kwam op zijn zeventiende naar de to
malige Nazi-fabriek Dreilinden - vrijwillig of niet, dat oordeel laat hij aan de toehoorder.'
Uit: Potsdamer Neueste Nachrichten
ker/zetter bij de Rotogravure, later
voor zichzelf als zeefdrukker. Maar
het verleden liet hem niet los. In 1990
ging hij terug naar Kleinmachnow.
Om te zien wat er van de fabriek was
overgebleven. Weinig. De toegangs
poort, een van de barakken voor de
dwangarbeiders en de wasserij. De
Engelsen hebben een deel van de fa
briek aan het eind van de oorlog ge
bombardeerd. De Russen hebben
vervolgens een groot deel opgebla
zen.
Vakantie, noemt Van Oort zijn be-
zoek. Verwerking is misschien een
beter woord. Hij maakte er kennis
met een Duitser, die het leuk vond
om een Nederlander te zien. Een le
raar Engels, verbonden aan de uni
versiteit van Potsdam. „Hij is een
vriend van me geworden. Daarna
heb ik 'm regelmatig opgezocht. Vo
rig jaar heeft hij me in contact ge
bracht met een historicus. Ook van
die universiteit. Günther Kabelmann.
Die wilde weten wat er in die fabriek
en met die mensen is gebeurd."
Van Oort haalt er artikelen bij uit de
Potsdamer Landkurier en de Potsda
mer Neueste Nachrichten. .Alles wat
ik nog wist, heb ik verteld. Ik ben een
van de weinigen die nog leeft. Kijk,
ik heb hier een lijst met namen. Ik
ben uitgebreid op zoek gegaan,
maar ik heb niemand uit die tijd
kunnen vinden. Steeds heb ik
te horen: die is overleden."
Boven een van de interviews
staat de kop "Warum war ich
hier?' Van Oort weet het nog al
tijd niet. 'Mein Vormund
(voogd, red.) sagte: du kommst
mit. Du kriegst Arbeit und Ziga-
retten und bist ffei. Wie kann
man sich wehren, mit 17 und ii
Krieg?'
Als lid van de Heimatverein Kle
machnow heeft Kabelmann hel
atief genomen voor het oprichti
van het monument. In eerste in
tie vond Van Oort het prima da
hij voor de onthulling werd uitj
digd en dat treinreis en verblijf
den betaald door de vereniging
het moment nadert waarop hiji
afreizen, slaat de twijfel toe. En
heeft maar zijdelings te maken
het feit dat hij erg slecht ter bet
.Alles komt weer naar boven. D
van mijn zwager, zijn valse bek
de tbc, het slechte eten daar, dt
omstandigheden.
En spijt. „Ja, ik voel me nog altn
beetje schuldig. Ik heb toch gev
voor de nazi's die zoveel wanda
hebben bedreven. Dat realiseei
me toen niet. Ik dacht net als vi I
deren dat de joden die uit Nedi
werden weggehaald naar Duitsl1
gingen om daar te werken. Niel
er vermoord te worden. Het is 1
verschrikkelijk dat een volk van
doopte christenen zes miljoen 1
sen heeft vermoord. Aan die dij
moet ik nu denken. Dag en nac 1
Daarom slaap ik niet of nauwe! 1
zie nu erg op tegen die reis, al v 1
dat zo'n monument erg belang 1
Ter nagedachtenis aan al die m 1
sen, die werden gedwongen d
werken. Dus ook aan al die v
nemers van de Grofsmederi 1
schien was het wat gemald 1
ker geweest als mijn vrouva
geleefd had, maar die is ti
jaar geleden overleden."
Jan Preenen
Een van de meest kenmerken
de Leidse woorden is natuur
lijk juh, als verbastering van
wat in het Nederlands als joh
voorkomt, maar in het Leids in
eindeloos veel meer gevallen
gebruikt wordt dan in het al
gemene Nederlands. Juh, wat
hebbie dan? Weet je tot Sarie
dood is?- Juh, je meent 't! Juh,
mot je 'n bledderr voorr je ka
nis hebbe?
Maar een goede tweede is dan.
Meestal uitgesproken als don
of ton, vaak ook nog met een
lichte s-klank achter de d of de
t. In Van Dale staat te lezen dat
je dan gebruikt 'in vragen
waarop men meent dat een
bepaalde mening niet van toe
passing is'. En het woorden
boek geeft het volgende voor
beeld: 'niemand weet dat ik
hier ben'.- 'en je broer dan7.'.
Maar in het Leids zijn er veel
meer mogelijkheden. Als ik
kijk naar de hier de hierboven
gegeven zinnetjes, dan denk ik
dat je er overal dan achter kan
zetten. Weet je tot Sarie dood is
dan? Mot je een hengst voor je
kanis hebbe dan?
Wil den Heeten geeft nog een
fraai voorbeeld.Als wij als
kinderen iets niet mochten
weten en wij vroegen dan
toch: Over wie gaat 't dan?,
dan was het antwoord stee
vast: De knoop van het spoor."
Dat laatste antwoord slaat na
tuurlijk nergens op, maar dat
is juist de bedoeling. Net zo
nonsensikaal zijn de antwoor
den op de kindervraag: Wat
eten we vandaag? - Gebakken
vensterbankjes. Husseklusse
met je neus ertusse. Pedago
gisch volstrekt onverantwoord
om je kinderen zo met een
kluitje in het riet te sturen.
Maar niet ontbloot van enige
grappigheid.
Ik zou het op prijs stellen als u
mij zo veel mogelijk zinnetjes
zou opsturen waarin dit
woordje dan wordt gebruikt.
Op grond daarvan kan ik de
precieze gebruikswaarde be
palen. Wat ik me bijvoorbeeld
afvraag is: komt het ook buiten
vraagzinnen voor?; zijn er
mensen die het ook wel eens
buiten Leiden hebben ge
hoord? Kortom, ik wil het
naadje van de kous weten en
alleen u kunt me bij het ver
werven van die kennis helpen.
En ik doe nog een beroep op
u. Ik krijg veel brieven en daar
in staan allemaal bijzonder in
teressante woorden en uit
drukkingen. Maar soms weet
ik niet of ze alleen tot de zoge
naamde thuistaal behoren of
dat ze gewoon algemeen be
kend zijn in Leiden en omge
ving.
Zo meldde H.W.F. Goddijn dat
de Leidse uitspraak van konin
gin heel mooi is geworden tot
konening. Bovendien kent hij
leerre pijp voor een 'lekke
band'. De enige taal die ik ken
waarin het woord /eer voor
komt in de betekenis "leeg" is
het Duits. En veel Duitse
woorden hebben we niet in
het Leids. Ik ben dus be
nieuwd wie van u het nog
kent.
Net zo benieuwd ben ik naar
uw kennis van het woord
plooiekast voor een 'oude rim
pelige vrouw', een van de tal
rijke woorden die Willem
Kooreman me toestuurde.
Als we schelden doen we dat
omdat we boos zijn of omdat
we een ander willen beledigen.
Omdat hij anders is dan wij.
Of omdat hij éérst ons bele
digd heeft. Ik weet niet precies
wat Willem van Venetien ooit
heeft uitgehaald ten opzichte
van een 'echte' Leienaar. Maar
hem werd door die Leienaar
de volgende verwensing toege
voegd: „Juh, vrreet kurrek en
laat je lek drewe!" Oftewel:
joh, vreet kurk en laat je lijk
drijven. Geniaal. En algemeen
bekend?
Wil den Heeten kwam vroeger
vaak met haar vader op be
zoek bij een oude tante die in
een van de Leidse hofjes
woonde. Als ze binnenkwa
men was de eerste vraag van
tante: „Zeg. lusten jullie een
pepi?" En een pepi was een
'snoepje'. Zij kent ook de uit
drukkingen of uitroepen: dan
mag ik onderr 'n wals gaan
legge en juh, je heb zeker de
zoute kont van een kat gekust,
maar ze is niet helemaal zeker
van de betekenis ervan. Wie, o
wie?
Leienaren zijn ook meesters in
verbasteringen. Zo kende Wil
een mevrouw die haar vertelde
dat ze met 'n fusie bij d'r lag,
dat wilde zeggen dat ze aan
het infuus lag. En ook het ver
zinnen van nieuwe woorden is
ze met de paplepel ingegeven.
Als een Leienaar zegt dat hij
onder de sproei gaat, dan is in
bepaalde omstandigheden
daaruit op te maken dat hij
van plan is te gaan douchen.
Aanvankelijk dacht ik da
het woord ogenbrauw, d
ooit een klein meisje hoe
gebruiken voor 'wenkbn
een eigen vinding was. M
zoals gewoonlijk hielp hl
Woordenboek der Nedei
sche Taal mij uit de droo
Het komt misschien nog
in Belgisch Limburg, ma
wordt ook vermeld door
woordenboek van Kiliaai
de 16de eeuw. En Kiliaai
afkomstig uit het kleine]
je Duffel in de buurt van
werpen. Het is dus mogi
een Vlaams woord en da
het weer een van de vele
Vlaamse woorden in ons
lect zijn.
Ach, wat is taal toch mol
Hans Heestermans
Reacties en tips voor dezi
briek kunt u sturen naar
dactie van deze krant, Pc ?j
54, 2300AB Leiden, ondt
melding van de rubrieksi i,
'Leids dialect'. E-mailenf
de auteur kan ook: heeste
mans@inl.nl
Freek van Oort: „Ik heb me laten gebruiken door mijn zwager, ik ben erin gestonken."Foto: Dick Hogewoning
