Hartverscheurende brieven uit Auschwitz De vfbode"tul
BOEKEN
Geweldsexcessen?
Oorlogsmisdaden!
Rare jongens,
die Amerikanen
van het verleder
Het liegend konijn: een blad als een grabbelton Langs de vloedlijn
Indringend
portret kleinzoon
van joodse
grootmoeder
Historica neemt stelling inzake Indië
De onvoltooiden van Bewth
HDC144
VRIJDAG 2 MEI 2003
Waarom scheidde de protestante
arts Ernst Jahn in de herfst van
1942 van zijn joodse vrouw Lilli?
Hij hertrouwde met een volbloed
Duitse, zij stierf in Auschwitz.
Kleinzoon Martin Doerry schreef
op basis van nagelaten corres-
ir pondentie een indringend portret
Lvan zijn grootmoeder. Een onver
getelijk boek.
biografie recensie
Werner Bossmann
'Mijn gewonde hart: Het leven van Lilli
Jahn. 1900-1944' door Martin Doerry.
Uitgeverij De Bezige Bij. Prijs: €24,50.
Binnen een jaar na de scheiding
wordt Lilli Jahn gedwongen met
haar vijf kinderen van de kleine
plaats Immenhausen naar Kas
sei te verhuizen. In de zomer
van 1943 hebben de nazi's Lilli
waar ze haar hebben willen: in
het Arbeitserziehungslager Brei-
TOP TIEN
FICTIE
1. (1) Nicci Gerrard,
De onderstroom.
Boekerij, 17,50
2. (5) Appie Baantjer,
De Cock en de moord
in de reclame.
Fontein, 9,98
3. (-) Michael Moore,
Stupid White Men.
De Arbeiderspers, 16,95
4. (9) Robert Ludlum,
Het Janson Dilemma.
Luitingh Sijthoff, 18,95
5. (2j Thomas Rosenboom,
De nieuwe man.
Querido, 18,95
6. (-) Vonne van der Meer,
Het laatste seizoen.
Contact, 15,80
7. (-) Hella Haasse,
Sleuteloog.
Querido, 16,95
8. (-) Mineko Iwasaki,
Mijn leven als geisha.
Fontein, 14,98
9. (-) Marilyn French,
Onderhuids.
Ambo/Anthos, 12,50
10. (4) Boudewijn Büch,
Het geheim van Eberwein.
De Arbeiderspers, 15,95
JU
De hoogste nieuwe binnenko
mer, Michael Moore, wordt el
ders op deze pagina besproken.
Verder alleen herintreders, op
Mineko Iwasaki na: de eerste
geisha die de zwijgplicht van
haar beroepsgroep durfde te
schenden.
De boekentoptien wordt weke
lijks samengesteld op basis van
verkoopcijfers van Athenaeum
Boekhandel en H. de Vries Boe
ken in Haarlem, Boekhandel
Kooyker in Leiden, Plantage
Boekhandel Harkema in Hilver
sum, Boekhandel Los in Bus-
sum en Boekhandel De Ark in
Almere.
tenau. Binnen een jaar wordt ze
vervolgens in Auschwitz vergast.
Martin Doerry, zoon van Lilli's
oudste dochter Ilse, stelde uit
honderden brieven van en aan
zijn gevangen grootmoeder de
levensbeschrij\ing Mijn gewon
de hart samen. Het werd een in
dringende maar zo goed als ob
jectieve levensbeschrijving. Met
wat Doerry slechts vermoedt, is
hij zeer voorzichtig. Ernst Jahn
was misschien een laffe egoïst
die nooit van zijn vrouw gehou
den heeft en die te weinig deed
om haar vrij te krijgen. Maar wie
past het te oordelen?
Doerry, redacteur bij het tijd
schrift Der Spiegel, doet dat
niet. Met journalistieke afstand
maakte hij een keuze uit de
soms hartverscheurende brie
ven die Lilli met vrienden maar
vooral met haar achtergebleven
kinderen uitwisselde. Je kunt
niet anders dan vanaf de eerste
bladzijde van het boek sympa
thie voelen voor Lilli Jahn. Door
het huwelijk met de niet-joodse
Ernst zet ze de liefde van haar
ouders op het spel. Maar haar
ideale man zal in het huwelijk
altijd op afstand blijven: uit de
liefdesbrieven die in het boek
zijn afgedrukt, blijkt dat de lief
de van één kant Üjkt te komen.
Als hij na
1933 door
zijn huwelijk
met een jo
din in een
sociaal isole
ment raakt,
zoekt hij een
vluchtweg.
Jahn wordt
verliefd op
Rita, een invalkracht in de art
senpraktijk die hij eerst samen
met zijn vrouw lilli dreef. Dat
het Lilli vanaf de lente van 1933
onmogelijk wordt gemaakt haar
beroep uit te oefenen, maakt de
scheiding extra wrang. Lilli,
Ernst en Rita wonen vanaf dan
onder één dak.
Maar het lot van Lilli is beze
geld. Als ze na de gedwongen
verhuizing in 1943 een oud visi
tekaartje naast de bel van de
deur van het nieuwe huis in
Kassei hangt, is dat voor de Ge
stapo de aanleiding Lilli op te
geschiedenis recensie
Ronald Frisart
'Last van de oorlog. De Nederlandse
oorlogsmisdaden in Indonesië en hun
verwerking' door Stef Scagliola.
Uitgeverij Balans. Prijs: €30,00.
„U moest eens weten hoe vele
jongens er mee zitten, dat ze
dingen moeten doen, militair
noodzakelijk, christelijk onge
oorloofd", aldus in 1949 een Ne
derlandse veldprediker in Indo
nesië. Pas veel later leidde de
ontsporing van het Nederlandse
geweld in de jaren 1945-1950 tot
verhitte debatten in het drassige
vaderland. In haar vuistdikke
proefschrift Last van de Oorlog
gaat de Rotterdamse historica
Stef Scagliola na hoe Nederland
met dat geweld en de verwer
king ervan is omgegaan.
Al in de ondertitel van het boek
neemt ze stelling. Daar en elders
hanteert ze consequent de term
oorlogsmisdaden, waar historici
in het verleden verhullend rep
ten over 'ontsporing van ge
weld', 'geweldsexcessen' of kort
weg 'excessen'. Dat het sommi
gen pijn doet, is nog geen reden
om het beestje niet bij de naam
te noemen, aldus Scagliola
Daarmee kritiseert ze haar be
roemde vakgenoot L. de Jong.
Toen deze in 1987 in een con
cept-hoofdstuk over Indië repte
pakken. Niet zozeer omdat er
Dr. Med. Lilli Jahn op staat,
maar omdat de voor joodse
vrouwen verplichte voornaam
Sara ontbreekt. Alsof ze een
aanleiding
nodig heb
ben.
In kamp
Breitenau
ontstaat
een aan
grijpende
briefwisse
ling tussen
moeder en
kinderen. Ze proberen allemaal
de schijn van normaliteit hoog
te houden, al zit de moeder in
het kamp en schudt het huis in
Kassei bijna dagelijks van de
zware bombardementen. Doch
ter Ilse schrijft lange brieven
over de problemen die het 14-
jarige meisje heeft bij het bestie
ren van het gezin ('Hannele
maakt kerststukjes. Maar ik
maak me er erg bezorgd over
dat jij het koud hebt'). De jonge
re Johanna vertelt vrolijk over
haar parkiet, die maar niet in
zijn kooi wil ('Het beestje leeft
nog, merkt alles en is bang'). En
Gerhard is trots zijn taak in de
luchtafweer van Kassei te mo
gen vervullen. En zo als half-
jood die geen soldaat mag wor
den, toch zijn deel te kunnen
doen ('Gisteravond heb ik me
volgens voorschrift in vol ornaat
gemeld, met het nieuwe rangte
ken als opperhelper.')
Moeder kan slechts één keer in
de maand een brief terugsturen,
tenzij ze erin slaagt een brief het
kamp uit te laten smokkelen.
Over wat er zich in het kamp
precies afspeelt, zwijgt ze, om
haar kinderen niet ongerust te
maken en om zichzelf niet in
gevaar te brengen. De laatste il
legale brief, uit Auschwitz, werd
gedicteerd aan een medegevan
gene die het Duits nauwelijks
machtig was. Lilli was te ziek om
zelf te schrijven.
Lilli en Ernst Jahn waren tot de
herfst van 2002 in Duitsland
hooguit bekend als de ouders
van Gerhard Jahn, sociaal-de
mocratische minister van justi
tie in het kabinet van Willy
Brandt. Mijn gewonde hart werd
afgelopen najaar in de Duitse
pers de hemel in geprezen, door
critici en door auteurs als Mar
tin Walser, die het boek in één
adem noemden met het dag
boek van Anne Frank.
Lilli's kinderen schrijven met
dezelfde spontaniteit en ontroe
rende openhartigheid over het
dagelijks leven. Mijn gewonde
hart is een onvergetelijk boek,
omdat je het proces van een
moeder die zo verraderlijk lang
zaam van haar kinderen wordt
gescheiden, bijna per week
volgt. Je leest nergens over gas
kamers, martelingen of de hon
gerdood. Tussen de regels hoog
uit.
De pompoenen moesten gew
eckt, de schooltassen gerepa
reerd, het verlanglijstje voor
Kerstmis ingevuld. En niet ver
geten: een brief sturen aan ma
ma in het kamp. 26 november
1943, Johanna schrijft aan haar
moeder. 'Of je weer spoedig
naar ons toe mag? Ik denk dat
we met Kerst niet samen zullen
zijn. Ach, als we maar iets wis
ten. We moeten moed en ver
trouwen hebben. Wees gegroet
en gekust door je Hannelekind.'
over 'oorlogsmisdrijven' waren
de rapen gaar en trok De Jong
zich in zijn eindtekst terug op de
term 'excessen'.
„De keuze voor afzwakking lokt
als het ware de beeldvorming
over taboes en doofpotten uit",
aldus Scagliola. Ze meent dat
historici duidelijker stelling
moeten nemen. „Ze moeten het
aandurven om weerstand op te
wekken. Niet omdat ze dan ver
zekerd zijn van een leuk item in
de krant of op televisie, maar
omdat het hun taak is bestaan
de denkkaders open te breken."
Met instemming wijst ze er dan
ook op dat haar collega Wim
van den Doel in zijn boek Af
scheid van Indië (2001) het be
grip politionele acties vervangt
door Nederlands-Indonesische
oorlog, omdat naar zijn opvat
ting het conflict plaatsgreep tus
sen twee staten.
Overtuigend laat de auteur zien
dat het voor de, standpunten in
het debat over geweld in Indië
van groot belang is wie op welke
plaats wat heeft meegemaakt
Dé eerste decennia speelde bo
vendien een grote rol tot welke
Nederlandse zuil men behoor
de. Pas later kwam 'het verhaal
achter het geweld' aan de op
pervlakte, het verhaal over mili
tairen van vlees en bloed in con
crete omstandigheden.
Ook verdienstelijk is dat de au
teur als eerste de 885 brieven
analyseert die Achter het Nieuws
ontving, nadat deze VARA-ru-
briek in 1969 veel reuring had
veroorzaakt door ex-militair
Joop Hueting in een tv-interview
omstandig te laten vertellen
over wat hij oorlogsmisdaden in
Indië noemde.
Wie echter bondig wil samen
vatten wat Scagliola in haar stu
die betoogt, heeft een probleem.
Het boek is immers zo wijdlopig
dat een kernachtige samenvat
ting niet valt te geven. Ook zelf
doet Scagliola dat niet. Wel con
cludeert ze dat niemand een
duidig de schuld van de oor-
logsmidaden kan worden toege
wezen en ze besluit: „Ook hier
leidt het afwentelingsmechanis
me uiteindelijk tot collectieve
schuld. Iedereen heeft schuld,
dus niemand is verantwoorde
lijk."
Bewegingstheater Bewth is niet meer. Tussen 1967 en 2001 ontwierp het gezelschap op de kop af 123 thea
terproducties die het in lange reeksen uitvoerde. In het Groninger Museum waar ze laatstelijk nog speel
den, keek het publiek raar op toen sommige 'bezoekers' ineens geïnspireerd op de moderne architectuur
van het gebouw de fraaiste bewegingen neerzetten. Helaas, er stonden nog minstens 15 gebouwen op de
nominatie om zo te worden be-Bewth. Door het stopzetten van de subsidie zullen deze projecten niet meer
worden uitgevoerd. Gelukkig kreeg het gezelschap nog een bedrag van het ministerie van OC &W om een
fotoboek samen te stellenrBEWTHps onvoltooiden infotofThoth, €24,90). De prachtige zwartw'itfoto's van
Roeland Fossen - waaronder de twee hier afgedrukte uit Teylers Museum - zijn ook in een expositie te be
wonderen onder gelijknamige titel in het FOAM, fotografiemuseum Amsterdam tot en met 23 juni. En er
vinden zelfs vanaf 10 mei nog enige voorstellingen van Bewth plaats (info: 020-682 66 50).
Foto uit besproken boek
DE LEESTAFEL
door Martin Hendriksma
In de rubriek De Leestafel wordt
wekelijks een ander genre boe
ken behandeld. Deze week de
recente oogst poëzie.
Sinds Gerrit Komrij zich over
de Nederlandse dichtkunst
heeft ontfermd, gaat het een
stuk beter met de poëzie. In
eens heeft Nationale Gedich
tendag een veel bredere bed
ding gekregen, versterken uit
geverijen hun poëziefonds en
wordt ook in de dagbladen
meer over poëzie gepubliceerd.
En zo kan ook ineens een ge
heel nieuw poëzietijdschrift,
Het liegend konijn (Meulen-
hoff, €17,50) ontspringen.
Het tijdschrift is de droom van
Jozef Deleu, schrijft hij in het
voorwoord. „Het bevat uitslui
tend nieuwe, niet eerder gepu
bliceerde gedichten van beken
de hedendaagse dichters en
van tenminste één talentvolle
debutant. Twee keer per jaar
wil ik met gedichten 'uit het
best geroofd' een gevarieerd
beeld brengen van onze actue
le poëzie. Ik wil op deze manier
het lezen ervan bevorderen."
Het is een wel erg magere be
ginselverklaring. Voor wat voor
poëzie staat Deleu? Wat is de
meerwaarde van het samen
brengen van al deze gedichten?
Nu heeft het blad veel weg van
een grabbelton. Niettemin: met
deelnemende dichters als
Menno Wigman, K. Michel,
Anton Korteweg, Rutger Kop
land, Leonard Nolens en pu
bliekslieveling Anna Enquist
had Deleu een stuk slechter
kunnen beginnen.
De bekende letterkundige P.J.
Buijnsters verzorgde een nieu
we uitgave van de kinderge
dichten van Hieronijmus van
Alphen (Athenaeum - Polak
van Gennep, €12,50), waaron
der klassiekers als De pruimen
boom. 'Op zichzelf mag het al
wonderlijk heten dat deze van
nature conservatieve man op
tal van punten een literaire ver
nieuwer is gebleken. In zijn
kindergedichten heeft hij zijn
jeugdige lezers serieus geno
men. Hij gaf ze uit werkelijke
genegenheid het beste wat hij
als vader en dichter te bieden
had', besluit Buijnsters een uit
gebreid nawoord.
Stemtest heet de laatste bun
del van de Groningse dichter
C.O. Jellema (Querido, €14,95),
die de verschijning ervan nog
net voor zijn dood mee mocht
maken. De titel is bedrieglijk:
Jellema schrijft geen gedichten
om voor te dragen, maar om in
stilte te lezen en te overdenken.
Het is poëzie in de beste Ne
derlandse traditie, gelaagd en
een beetje religieus.
Zo roept in het prachtige ope
ningsgedicht het beeld van een
babykrab in de palm van een
hand associaties op aan de
mens die in de palm van de
hand van God leeft. Het slot
'Heeft iemand iets gezegd?
Nee, niemand sprak.' zet dat
weer op losse schroeven. En
het noorderlicht geeft in het
lange gedicht Aurora borealis
een ervaring van het begin van
eeuwigheid, doordrenkt met
bijbelse woorden. Een dode ei-
dereend in het hierbij afge
drukte Langs de vloedlijn doet
juist meer denken aan leven,
aan paren dan een levende
eend.
De ervaringen die Jellema be
schrijft, betekenen telkens
meer, verwijzen naar iets an
ders. De poëzie brengt zo een
samenhang, een diepere bete
kenis aan in de werkelijkheid.
Welke betekenis blijft vaag en
raadselachtig, mag de lezer zelf
invullen, (bijdrage: erick kok)
Hoe het voelt voor
die eidereend niet meer
op deining te drijven,
door het water
achtergelaten te zijn
in het slijkgras,
op haar rug,
haar vlerken gespreid
onder de zon van september -
als wilde zij, nog niet
verregend tot warboel
van botten en veren, nog net eend,
maar niet in staat dat peilloze blauw
boven haar te bevliegen,
hier liggend en dood
nu pas werkelijk paren.
roman recensie
Wim Vogel
'Stiefmoeder' door Nlcolette Smabers.
Uitgeverij De Bezige Bij. Prijs: €18,50.
Het is het leidmotief uit een
klein maar indringend oeuvre.
Op een dag stoot de hoofdper
soon uit De Franse tuin (1983),
het debuut van Nicolette
Smabers (1948), op een gapende
wond in het plaveisel. Voor het
eerst ziet het meisje wat zich
schuilhoudt onder die ogen
schijnlijk zo strakke bestrating:
'een enorme warboel, planten
wortels en pissebedden samen
met die draden voor de tele
foons.' Vanaf dat moment
maakt ook die 'onderwereld'
deel uit van de werkelijkheid.
De eerste vraag die Andrea
Spanjert in Stiefmoeder,
Smabers' eerste roman, stelt aan
haar vader luidt: 'Wat is werke
lijkheid?' Het antwoord is alge
meen en onbevredigend, het
schept geen ruimte voor gehei
men, voor verborgenheden. Het
is een mooi voorbeeld van de
'zwijgtaal' die in het gezin wordt
gesproken. Zoals de roman zelf
een 'zwijggeschiedenis' is waar
in Indië, de oorlog, de NSB, het
bombardement op Den Haag,
het burgerlijke en onverdraagza
me Brabantse katholicisme, de
pil en de ongewenste zwanger
schappen langzaam maar zeker
hun raadselachtigheden aan een
suggestief en intelligent meisje
prijsgeven.
'De hoelahoep maakte de heu
pen los en Elvis' Heartbreak Ho
tel was een wereldhit, maar op
het R.K. Lyceum voor meisjes in
het centrum van de stad was het
dragen van een lange broek -
met een rok eroverheen - al het
toppunt van moderniteit.' De ja
ren vijftig dus. Jaren van 'niet
praten maar doen', van 'waar
een wil is is een weg', van 'wat
geweest is is geweest', van 'we
moeten naar de toekomst kij
ken' en vooral van 'laten we er
maar niet meer over praten.'
Andrea Spanjert wil er wél over
praten: over dat geheimzinnige
verleden van haar Indische va
der, over haar oudere halfzusje,
over die grote, onzichtbare ka
tholieke familie van haar moe
der en over een broertje dat
maar een paar dagen schijnt te
hebben geleefd. Om zichzelf en
haar ouders, en later haar eigen
dochter, een verleden te geven,
gaat ze er naar op zoek. Waar
haar ouders zwijgen, verplicht
Andrea zichzelf woorden te vin
den voor alle raadsels en alle
sprookjes waarmee ze is opge
groeid.
Het knappe van Stiefmoeder is
dat Nicolette Smabers e
tuigend in slaagt in die
schijnlijke, veilige maar g
zinnige kinderwereld alle
nimale signalen te gev
precies doel treffen. Van
ste alinea af, weet je dat
sen de regels door moe
Dat er niet staat, wat er
dat er zich trauma's sch
den in de verboden tuin
verleden.
Dit soort ontluisterende
geschiedenissen staat
met de kwaliteit van de
Een slecht stilist maakt
heim plat en banaal, een
structuur alles tot een
meer toevallig incident,
kig behoudt bij N
Smabers ook het ontrafel
leden van beide oude
sprookjesachtig en blijft
wirwar van wortels, van
ken en gevolgen veel te
Met name haar vermog
tails te verbijzonderen, z<
lezer voortdurend bezig
details te duiden, maakt
zen tot een avontuur v
de afloop lang ongewis is
Mensen zijn raadsels,
zijn raadsels voor hun kii
Wat zeker geldt voor de
tie die bewust de oorlo
meegemaakt. Mensen di
jaren dertig, veertig en vij
groeiden binnen de stral
tronen van hoe het hoc
die flink wat lef moesten 1
wilden ze hun eigen
kunnen maken. En die li
keuzes weer moesten
woorden aan hun kinde I
weinig begrepen van de
ligheden die ondanks all 1
nog altijd aan die keuzes
peld waren.
Met Stiefmoeder heeft N t
Smabers een mooie en i 1
roman geschreven die
seert en tegelijkertijd
vragen oproept. Een
waarin niemand veroi
wordt. Iedereen is tenslo
maar een mens met de b
heden van zijn tijd, zijn
ving en zijn mogelijkhede1
non-fictie recensie
Jacob Moerman
'Stupid white men' door Michael Moore.
Vertaling Willy Hemelrijk en Susan
Ridder. Uitgeverij De Arbeiderspers. Prijs-.
€16,95.
'Je bent, om kort te gaan, een
dronkelap, een dief, misschien
een misdadiger, een niet veroor
deelde deserteur, en een huile
balk.' Aan het woord is Oscar
winnaar Michael Moore. En het
slachtoffer luistert naar de naam
George W. Bush, een van de vele
'slachtoffers' met wie Moore ge
nadeloos afrekent. Het boek
Stupid white men verscheen de
ze week in een Nederlandse ver
taling.
De populariteit van Michael
Moore kent momenteel geen
grenzen. Niet alleen was hij we
reldnieuws tijdens de Oscar-uit
reiking (Moore kreeg de onder
scheiding voor zijn documentai
re Bowling for Colombine en
kon zijn afkeer van de oorlog -
Shame on you, mister Bush' -
niet voor zich houden), maar
ook werd zijn boek in de Ver
enigde Staten vorig jaar een
enorme hit. Stupid white men
was daar het meest gelezen
boek in de categorie non-fictie.
De bizarre voorgeschiedenis
heeft natuurlijk ook een succes
volle rol gespeeld. Het boek
werd geschreven na de verkie
zingsoverwinning van Bush en
rolde vlak voor 11 september
2001 van de persen. En toen
ontstonden de problemen pas
echt. Uitgeverij Harper Collins
wilde de 50.000 gedrukte exem
plaren vernietigen, stelde voor
dat Moore twee hoofdstukken
ging herschrijven en vroeg voor
het herdrukken ook nog eens
100.000 dollar van de royalty's
terug.
Maanden sleepte de zaak zich
voort, totdat Moore vanuit on
verwachte hoek (een bibliothe
caresse dreigde op internet een
rel te veroorzaken) steun kreeg
en het boek februari vo c
alsnog verscheen. In de
eens zeer succesvolle
editie (bekroond met de
Book Awards) beschrijft
in een toegevoegd voor
dat ook in de Nederlanc
taling is opgenomen, opj
sche wijze deze ontst; r
schiedenis van zijn eigen j
Stupid white men is nu vt
deel achterhaald. Maar
lender is dat Moore er oq
geslaagd de actualiteit te
gen. Net zoals in zijn do< 0
taire Bowling for Col
heeft hij geprobeerd de
plekken van de Amerikaa
menleving bloot te legge
maar al te vaak briljante
stukken als resultaat.
Hilarisch zijn de passage
in hij het opneemt voor
van de vrouw en hij de
kijk zet als een treurig we N
alleen maar bezig is zijl
ondergang tegemoet te 1
Verfrissend is het hoi 'I
waarin wordt afgerekerri'
het politiek correcte denk2
de jaren negentig. En conei
rend zijn de pagina's die
zijn aan de positie van de
Amerikanen, die voor hi
ste deel nog steeds ondi
moedegrens leven. En
dan tussen de regels doa
nog eens een flinke
zelfspot aan de dag legt,
hebben we te malken n 1'
schrijver die de polemiel,
het uiterste van zijn vin
pen beheerst.
Het enige probleem
Moore zo nu en dan te
merig is. Hij probeert t
zieltjes te winnen voor de
zaak'. Het verbaast dan 0
als tegen het einde bli
Moore zélf actief is gewee
de verkiezingen, uit naa
de Groenen. En de over
van zijn eigen gelijk ken
grenzen. Waardoor vo(
nuchtere Nederlandse (le
ropese) lezer zich uitei
vooral die ene conclusf0
dringt: rare jongens, die
kanen!
