'Levenden zijn doden in de maak'
BOEKENWEEK
Want wie rouwt denkt niet en wie denkt rouwt niet
Met denderende
het verdriet te lijf
HDC144
DINSDAG 11 MAART 2003
Leven en dood
111 de letteren
BOEKENWEEK 2003 - 12 T/M 22 MAART
Leven en dood is het thema van de Boekenweek die vanavond met
het traditionele Boekenbal van start gaat. En dat zullen we de ko
mende tien dagen weten! Geen boekwinkel of bibliotheek of er
komt wel een schrijver zijn laatste werk signeren.
Wat valt er voor de doorsnee lezer te halen? Veel. ledereen die in de
Boekenweek voor n,n euro aan Nederlandstalige boeken besteedt,
ontvangt gratis het in een recordoplage van 780.000 exemplaren
gedrukte Boekenweekgeschenk 'Gala' van Ronald Giphart. Met dit
geschenk in de hand kunt u komende zaterdag bovendien gratis
met de trein.
Daarnaast leverden de auteurs Kristien Hemmerechts, Bert Keizer,
Nico ter Linden en Boudewijn Büch een bijdrage aan het vierdelige
Boekenweekessay dat in één cassette van zes euro verkrijgbaar is.
Motto: vier visies op de dood.
Het thema van de Boekenweek resulteert elk voorjaar in vrachtla
dingen voor de gelegenheid gemaakte boeken. Verspreid over deze
pagina vindt u daar een kleine selectie uit. Om u verder op weg te
helpen start deze krant morgen een tiendelige serie waarin redac
teuren zich uitspreken over het boek uit de wereldliteratuur met de,
jawel, onsterfelijkste sterfscène.
Smullen van iemand anders dood - tot en met 22 maart hoeft u zich
er nou eens niet voor te generen.
Leren en dood
in de letteren
BOEKENWEEK 2003 - 12 T/M 22 MA
Requiemkunstenaar A.F.Th. van der Heijden over de dood
door Peter van Vlerken
Na de omvangrijke 'Movo Tapes' ver
schijnt rond de Boekenweek van A.F.Th,
van der Heijden 'Uitdorsten', een klein,
intiem requiem voor zijn in 1999 overle
den moeder. Het wordt samen met 'De
sandwich' en 'Asbestemming' opgeno
men in de bundel 'De requiems'.
Requiemkunstenaar. Mooi woord. Adri
van der Heijden - A.F.Th. voor zijn le
zers - heeft het niet eerder over hem
horen zeggen. Het bevalt hem. „Als je
het niet beperkt tot mijn boeken die de
ondertitel 'requiem' hebben, maar be
dekt op heel mijn werk. In het hoofd
stuk 'Onvolmaakte levenden, volmaak
te doden' van De Movo Tapes staan he
le bespiegelingen over de dood. De titel
zegt het al: levenden zijn doden in de
maak."
De plaats van de doden onder de le
venden heeft hem altijd gefascineerd,
zegt hij. „We hebben het steeds over de
wereldbevolking en dan bedoelen we
strikt de levenden. Net even dood en je
hoort er al niet meer bij. Dat ligt voor
mij anders. De wereldbevolking bestaat
uit de mensen die nu leven plus alles
wat ooit geleefd heeft. De doden zijn er
ooit geweest, dus zijn ze er op een of
andere manier nóg."
Ziet hij het als zijn opdracht de doden
te bezingen? Wil hij ze behouden door
over hen te schrijven? „Mensen die bij
leven iets hebben voorgesteld, krijgen
een standbeeld, al is het maar op een
groen uitgeslagen paard met duiven-
drek over zich heen. Maar gewone
mensen, die hun hele leven hun best
hebben gedaan, die ook bemind heb
ben en bemind zijn geweest, krijgen na
hun dood een grafsteen en dat is het
dan.
Mijn moeder was een eenvoudige
vrouw, die heel toegewijd in het leven
heeft gestaan en zichzelf heeft wegge
cijferd. Als ik het niet doe, krijgt ze
nooit haar requiem. Ik zie het niet als
mijn eerste taak als schrijver, maar ik
vind het wel een heel belangrijke taak."
Asbestemming kan, worden gelezen als
een verzoening met zijn vader. Hoe be
schrijft Van der Heijden de relatie met
zijn moeder? „Het requiem voor mijn
vader telde 300 bladzijden of daarom
trent. Met hem had ik een probleem uit
te vechten. Daar heb je papier voor no
dig. Mijn moeder was zo'n schat. Hoe
veel pagina's heb je nodig om weer te
geven dat iemand gewoon een lief
mens was?" Het worden er veertig, niet
meer. „Ik heb me beperkt tot dagboek
aantekeningen uit de tijd dat het slech
ter met haar ging en van de dag dat ze
stierf. Die heb ik aaneengeregen met
losse observaties en kleine impressies.
Toen had ik er alles over gezegd wat er
over te zeggen viel."
Is Van der Heijden als schrijver schat
plichtig aan zijn moeder? Hij vindt van
wel. „Ze heeft altijd aangemoedigd dat
ik schreef. Op school had ze een keer
de eerste prijs in een opstelwedstrijd
gewonnen, een tandenborstel en een
tube tandpasta, maar die moest ze van
haar vader meteen weggooien. Witte
tanden, dat vond hij iets voor homo's.
Na de eerste klas werd ze van de huis
houdschool gehaald. Ze moest thuis
het huishouden doen en haai- jongste
broertje opvoeden. Mijn grootmoeder
was gezond, maar kon zich goed ziek
houden."
In Uitdorsten rekent Van der Heijden
tevens af met zijn familie. „Een oom
en een tante hadden mijn moeder
aangevallen omdat zij familiegehei
men zou hebben prijsgegeven die ik
heb gebruikt in Asbestemming. Ze wa
ren te laf om naar mij te komen. Mijn
moeder, die altijd heel discreet is ge
weest, kon niets terugzeggen vanwege
haar ziekte. Familieleden hebben
nooit willen geloven dat mijn vader
een enorme gezinsterreur uitoefende.
Voor hen was hij de vriendelijke Pietje.
We zijn wel eens puur om het geweld -
hij stond met messen te zwaaien, had
de gaskraan opengedraaid en de ruiten
ingetrapt - halsoverkop naar mijn oom
en tante in Son en Breugel gefietst en
hebben daar een weekend overnacht
tot hij was afgekoeld. Maar die mensen
A.F.Th.: „Het valt me eerlijk gezegd
mee dat ik niet méér tob over de
dood." Foto: GPD/Klaas Koppe
hebben dat verdrongen. Zij zeggen: dat
zijn allemaal verzinsels van Adri. Die
wil het dramatischer doen overkomen
dan nodig is. Ik heb het allemaal opge
schreven. Dat doe je niet zomaar. Ik
heb het gedaan om zelf verder te kun
nen leven."
Hij heeft letterlijk zijn vader willen ver
moorden, vertelt hij. „De trap afduwen,
Boeken over de dood
- Verhalen en sprookjes op de grens van
leven en dood verzameld door Bert
Voorhoeve uit het werk van o.a. de ge
broeders Grimm en Hans Christan An
dersen. Uitgave Christofoor. Prijs: €24,90.
- Het lied van Orpheus, verschillende
schrijvers laten hun licht schijnen over
Orpheus die zijn geliefde Euridice terug
wilde halen uit de dood. Samenstelling
Rudi van der Paardt. Uitgave De Bezige
Bij. Prijs: €25,00.
- Het Tibetaanse dodenboek, klassieke
tekst in verschillende (nieuwe) vertalin
gen en met verschillende interpretaties
en inleidingen. Uitgave: o.a. Altamira.
Prijs: €17,50.
- Levend begraven. Jan Bondeson be
schrijft de gruwelijke geschiedenis van
een van onze diepste angsten. Uitgave:
Becht. Prijs: €25,90.
- De vergankelijkheid. Midas Dekkers
beschrijft de schoonheid van verval. Uit
gave Contact. Prijs: €18,11.
- Doodsberichten. Pauline de Bok be
zocht als vrijwilliger in de hulpverlening
vijf stervende mensen. Citaat: „Een
vreemdeling is de dood niet meer, maar
als vriend kan ik hem ook niet beschou
wen." Uitgave Meulenhoff. Prijs: €19,95.
- Het Boek Van Violet En Dood van Ge
rard Reve uit 1996, dat volgens de Volks
schrijver alle andere boeken overbodig
zou maken. Getuige de vele boeken over
de dood die daarna verschenen zijn,
heeft dat dat dus niet gedaan. Citaat:
„Lang leve de dood." Uitgave De Bezige
Bij. Prijs: €18,50.
of met een ijzeren staaf de hersens in
slaan. Fantasieën te over. Ik zou de
straf met opgeheven hoofd hebben ge
dragen. Als requiemschrijver neem ik
er geen genoegen mee iemand alleen
maar op een sokkel te hijsen en toe te
juichen. In een requiem zit ook woede.
Maar in 'Asbestemming' is er het con
trapunt dat ik mijn vader uiteindelijk
mijn liefde durf te verklaren, op een
verkapte manier weliswaar, maar
toch..."
Vreest Van der Heijden niet zijn eigen
voortijdige dood, bijvoorbeeld door
eet- of drankzucht of overmatige ar
beid? .Anders dan je op basis van mijn
postuur zou vermoeden, ben ik geen
grote eter. Drank is natuurlijk wel een
probleem. Het valt me eerlijk gezegd
mee dat ik niet méér tob over de dood.
Ik leid een zittend bestaan en ik wil
geen uur minder zitten schrijven dan ik
doe. Dat komt mij toe. Maar dat er niet
iets meer ambitie in mij is om daar wat
gezonds tegenover te stellen, baart mij
wel eens zorgen.
Dat ik de oogst aan pagina's na zeven
uur schrijven niet beloon met een frisse
wandeling in het Vondelpark, maar
denk de kunstmatige ontspanning van
een borrel nodig te hebben. Creatieve
opbouw moet bij mij blijkbaar gepaard
gaan met lichamelijke afbraak. Dat
neemt niet weg dat ik hoop dat mij ge
noeg tijd gegund is om mijn literaire
projecten af te maken."
Het graf van dichter J.C. Bloem in Paaslo. Foto: GPD/Frans Paalman
Giphart bedient publiek op
Bert Keizers opmerkelijke visies op de dood
novelle recensie
Jaap Goedegebuure
'Gala' door Ronald Giphart. Uitgave
Stichting Collectieve Propaganda voor
het Nederlandse Boek, Van 12 t/m 22
maart gratis bij aankoop van €11,11 aan
boeken.
Hoe feestelijk kan de dood zijn?
Bijzonder feestelijk, wanneer je
denkt aan de carnavaleske ma
nier waarop in Mexico Allerzie
len wordt gevierd. Ergerniswek
kend feestelijk zelfs, gelet op het
protserige vertoon waarmee
vandaag de dag politieke een
dagsvliegen, criminelen, zelfver
klaarde kunstenaars en uitbaters
van disco's onder luid applaus
naar begraafplaats of crematori
um worden vervoerd. Er is zelfs
al een 'uitvaartwinkel' die
clowns in dienst heeft om zo
nodig de stemming tijdens de
laatste gang op te peppen.
Het vieren van de dood heeft al
tijd iets dubbels. Aan de ene
kant voelen de naaste omstan
ders zich bijna moreel verplicht
de overledene nog eenmaal te
eren, wat nu eenmaal met enig
ritueel vertoon gepaard dient te
gaan. Aan de andere kant is er
de huiver voor de dood die zich
moet ontladen, is het niet in een
huilbui dan wel in een hilari
sche lach.
Dit jaar staat de boekenweek in
het teken staat van de dood. Ter
gelegenheid daarvan mocht Ro
nald Giphart een novelle schrij
ven die niet toevallig Gala heet.
Hij laat daarin zien dat het ver
driet om een overledene de on
bedwingbare behoefte aan een
denderend feest kan oproepen.
Aan het woord is de jonge actri
ce Meija die treurt om het ver
lies van haar minnaar Pane.
Haar probleem is vooral dat ze
niet te opzichtig mag rouwen,
gegeven het feit dat de man niet
alleen haar impresario was,
maar ook nog gehuwd met een
andere vrouw. Zelf heeft ze
naast haar minnaar een vaste
vriend, Fraser geheten. Voor
waar een situatie die uit de hand
moet lopen. Aldus geschiedt.
Drie weken na de tragedie vindt
er een groots feest plaats in het
Utrechtse Tivoli. Het was oor
spronkelijk georganiseerd ter
gelegenheid van het 15-jarigebe-
staan van het door Pane geleide
bemiddelingsbureau, maar de
vreugde om dat derde lustrum
wordt verdrongen door de wens
de overleden directeur te eren.
Meija is van de partij, samen
met Fraser, dit in weerwil van de
omstandigheid dat hij zich die
ochtends op pijnlijke wijze heeft
laten steriliseren (eigenlijk een
overlijdensgeval in het klein).
Hoewel ze zich heeft voorgeno
men niets opvallends te doen of
te zeggen, valt ze meteen bij
binnenkomst door de mand en
uit haar rol. Panes weduwe laat
haar hardhandig blijken van het
overspel op de hoogte te zijn.
Dat Giphart aan zijn gala bij
voorbaat een literair tintje heeft
willen geven, kan blijken uit de
samenstelling van het gezel-
Ronald Giphart.
Foto: GPD/Phil Nijhuis
schap dat hij ten tonele
Naast allerlei figuren w I
hij ons bezweert dat ze
aan zijn verbeelding zi
sproten, treffen we ook
teerde feestgangers als Fi
Jonge, Jan Mulder en Jule
der aan. De laatste twee
zelfs een potje ruziemak!
jazzlegende Charlie Pari1
inzet.
Ronald Giphart is niet dii
auteur bij wie je terecl
voor diepe en verrassei!
richten aangaande lev
dood. Hij staat eerder
voort een smeuïg verhaal
die reden zal hij ook wel
CPNB rijn ingehuurd.
laatste betreft kunnen
rijn: hij levert zijn opdi
vers de waar die ze van h(
wachten.
Tussen al het feestgedruii
gekeuvel van het zorgelo
stenaarsvolkje valt er af
toch wel eens een ged: 1
over leven en dood op
gen. Zo is Meija van men
een tachtigjarige met ee
leven achter zich het ha
stuk rustiger en blijm 1
kan neerleggen dan een j 1
in de bloei van het leven 1
varing leert dat dit clic
beperkte geldigheid heeft j
ge grijsaard krijgt van li
staan nooit genoeg. Da i
gen tonen talloze dertij 1
veertigers dat ze de kui>
het sterven tot in de pi
beheersen. i
Voor Meija's opinie dat i
elk overlijden vooral i
hebben om onszelf vu
meer te zeggen. Rouw v
ziel aan, en daarom snal
chaam, gedreven door h
behoudsinstinct, emaa
parasiet zo gauw moge
zich af te schudden. VI
Gipharts hoofdpersoon j
vraagt waarom mense
met verbeten opgew
overgeven aan modieuze
teiten rondom dood, bi
en herdenken, past er m
antwoord: omdat hun 1
onbeschermde zielen er j
gen bestand zijn. Ze heb!
gala nodig om ervoor te
dat'hun gal niet overloo
mand verkiest bitter va
ook Meija en Giphart nie
essay interview
Ernst Jan Rozendaal
'Koud liggen' door Bert Keizer. Boekenweekessay.
Los verkrijgbaar voor €1,95. In een cassette met
de essays van Boudewijn Büch, Kristien
Hemmerechts en Nico ter Linden voor €6,00.
Bert Keizer begrijpt wel dat hem in het
kader van de Boekenweek is gevraagd
een essay te schrijven over de dood. Als
arts in een verpleeghuis heeft hij dage
lijks met sterfgevallen te maken en als
filosoof en schrijver weet hij daar be-
hartenswaardige dingen over te formu
leren. Lees Het refrein is Hein (1994) of
Alles wordt niets (2002). Koud liggen
heet het essay dat Keizer speciaal voor
de Boekenweek heeft geschreven. Met
essays van Boudewijn Büch, Kristien
Hemmerechts en Nico ter Linden is het
gebundeld onder de titel Vier visies op
de dood. Elk van de vier essays is ook
los verkrijgbaar.
In rijn uiterst helder geformuleerde op
stel ontzenuwt Keizer de ene na de an
dere fabel over de dood. Dat de mens
een ziel heeft die na de dood het li
chaam verlaat en doorleeft. „De ziel zit
in het lichaam als de stemming in het
feestje, en als de stemming eruit is gaat
u niet buiten kijken waar hij gebleven
is. Toch is dat precies wat mensen al
eeuwen doen, met die gedroomde li
chaamloze ziel, en ze komen nog terug
met verhalen ook."
Dat de mens zijn dood voelt aankomen
en een laatste teken achterlaat. ,Als ie
mand onrustig is, riet men een doods
strijd, terwijl de zieke voornamelijk heel
erg nodig moet plassen of niet goed
kan hoesten." Dat mensen elkaar na de
dood terugzien. ,Als je je een leven na
de dood in alle duidelijkheid gaat voor
stellen, raak je al gauw verstrikt in zulke
afschuwelijke of mallotige verwikkelin
gen, dat je je aardse leven ineens als
prettig overzichtelijk gaat ervaren."
De sleutelzin in Koud liggen is wellicht:
„Want wie rouwt denkt niet en wie
denkt rouwt niet." Het vraaggesprek is
nog niet begonnen of Keizer citeert de
ze zin. „Er zijn mensen die zeggen dat
de filosofie troostend werkt. Dan moet
je denken aan het werk van Levinas. Ik
heb daar niets mee. Veel mensen vin
den het woord rationeel een synoniem
van koud, emotieloos, of mentaal gede
priveerd. Ik beschouw het als een geu
zennaam. Het staat voor een bepaalde
vorm van geestelijke moed."
Er is inderdaad een zekere moed voor
nodig de redeneringen van Keizer in
Koud liggen te volgen. Wat hij beweert,
is niet wereldschokkend, het rijn alleen
Bert Keizer: Foto: Klaas Koppe
dingen die we liever niet horen. Keizer
stelt rijn lezers niet op hun gemak. „El
ke dag word ik geconfronteerd met ta
ferelen aan het sterfbed. Dan gaan dé
clichés je opvallen.
Uitspraken als: 'Ze zag het aankomen.'
Of een vrouw die ik op de hoogte stelde
van het overlijden van haar moeder en
die vertelde dat op dat moment het
verkeer helemaal stilstond. Met de toe
voeging: 'Er is toch meer tussen hemel
en aarde.' Dat zijn lulthema's. Ik vind
juist dat er rond een lijk veel minder
tussen hemel en aarde is dan ik toch al
vreesde. Dat komt door het aantal
sterfbedden dat ik meemaak. Een
vroedvrouw zal heel wat standaardver
halen over geboortes kunnen doorprik
ken."
Een dode mist ons niet, wij missen een
dode. Wij bestaan uit andere mensen,
aldus Keizer, en het verlies van een an
der ervaren we als een amputatie. We
rouwen niet om de ander, we rouwen
om onszelf. „Kijk hoe we de holocaust
slachtoffers herdenken. Eigenlijk vin
den we dat we het niet kunnen maken
niet meer aan hen te denken, maar wat
schiet Anne Frank daarmee op? We
voelen het als een verplichting aan hen
te denken, we voelen ons schuldig als
we het niet doen.
Als iemand uit je kennissenkring is
overleden en je realiseert je dat je vrij
wel nooit meer aan hem denkt, dan
voel je je schuldig. Op de eerste goede
dag na het overlijden van een familielid
of goede vriend voel je je een verrader.
'Zo douw ik hem nog dieper het graf
in', denk je dan. Dat komt omdat we al
leen maar bestaan in samenhang met
anderen."
Hij heeft niet bewust gekozen voor het
vak van arts in een verpleeghuis. Eigen
lijk wilde hij huisarts worden, maar dat
hij daarvoor geacht werd meer onder
nemer te zijn dan arts stuitte hem te
gen de borst. Een 'parkeerbaantje' in
een verpleeghuis werd zodoende zijn
definitieve bestemming. „Pas toen ik er
zat, werd het een bewuste keuze. Ik
bleek het ontzettend leuk te vinden."
Maar alles heeft een keerzijde. Zoals hij
vanuit zijn filosofische achtergrond de
dood genadeloos observeert, zo beziet
Keizer ook zijn eigen vak met het nodi
ge sarcasme. „Een sarcastische blik op
de geneeskunde, daar kan ik me wel in
vinden. Mensen verwijten mij wel eens
een cynicus te zijn. Dat vind ik vrese
lijk. Cynisme is liefdeloosheid. Ik koes
ter juist liefde voor mijn vak, maar ik
probeer er wel analytisch naar te kij
ken. En dan constateer ik dat er in de
geneeskunde veel meer geklooid wordt
dan de leek voor mogelijk houdt.
De reacties die ik van collega's krijg op
mijn verhalen zijn positief. Dat komt
natuurlijk omdat alleen degenen reage
ren die het leuk vinden wat ik schrijf.
Degenen die niet reageren vinden mij
ongetwijfeld een vervelende klootzak.
Want ik neem natuurlijk wel een rönt
genfoto van dat vak."
Boeken over de dood
- Hoe wordt je halfopen mond gedicht, verscheideD
teurs herdenken de in 1997 overleden dichter Herma
Coninck. Uitgave De Arbeiderspers. Prijs: €12,-.
- Taal zonder mij, ook over de dood van Herman de
ninck, maar nu door rijn weduwe Kristien Hemmere
Citaat bij de presentatie van haar Boekenweek-essay
Terminus^. „Ik denk dat het een vrolijke Boekenweek
worden, want het thema is zo zwaar dat je er alleen n
om kunt lachen." Uitgave Atlas. Prijs: €18,50.
- Graag veel bloemen, Puck Kooij over overlijdensad
tenties. Citaat: „Soms denk ik erover mijn abonneme
de krant op te zeggen. Wat me weerhoudt rijn de fan
berichten." Uitgave Thomas Rap. Prijs: €10,-
- Het laatste gedicht, onsterfelijke poëzie uit Nederl
en Vlaanderen door diverse auteurs als Ida Gerhard
Jean Pierre Rawie, met een voorwoord van Elsbeth I
Uitgave Podium. Prijs: €12,50.
- Versteend verdriet, symbolen en gedichten op gr<
nen, door J. Veld en L. van der Vliet. Citaat: „De blos
pronkt schoon en valt dan af. Zoo bloeit de mensch
zinkt in 't graf." Uitgave Aspekt. Prijs; €17,00.
- Lexicon van laatste woorden, van Alexander de G
tot Malcolm X, samenstelling Werner Fuld. Citaat v
Humphrey Bogart: „Ik had na die whisky nooit op fl
ni's moeten overgaan." Uitgave Bert Bakker. Prijs:i
17,50.
