KUNST CULTUUR
De Lakenhal slaat een zwarte bladzijde open
ONNEN
'Hoe beter je een mens kenthoe minder fascinerend hij
VAN INSPIRATIE
Joden in Leiden
R7
Expositie over het lot van de joden in Leiden en omgeving
In maart
bij Kooyker:
Kooyker
Hans Hof Ensemble blijft steken in karikatuur Irish Unplugged: voor liefhebbers met zitvlees
Thomas Rosenboom schreef psychologische roman over de obsessie van een scheepsbouwer
zaterdag 1 maart 2oo3
h Jones. Foto: AP
orah Jones
immer 1
isterdam - De verkoop van
t in maart 2002 verschenen
buutalbum 'Come away with
i' van Norah Jones is explo-
f gestegen na de prijzenregen
i vijf Grammy Awards vorig
ekend. In een week tijd gin-
1120.000 exemplaren over de
inbank. Het verkooprecord
tekent dat de Amerikaanse
ïgeres en pianiste volgende
ek op de eerste plaats van de
derlandse albumlijsten zal
te vinden. Dat geldt ook
or de Verenigde Staten waar
de afgelopen week ruim
0.000 exemplaren van haar
kroonde langspeler zijn ver-
cht.
(advertentie)
Frans Blom
geeft een lezing over zijn vertaling
van de autobiografie van
Constantijn Huygens
lijn leven verteld aan mijn kinderen'.
)o. 6 maart, aanvang: 19.30 uur.
vp. reserveren tel (071)5160510.
BOEKENWEEK 2003
Thomas
Rosenboom
wordt geïnterviewd door Onno Blom
v zijn nieuwe roman De nieuwe man
Ifo. 12 maart, aanvang: 20.00 uur.
Entree 5 euro
,v.p. reserveren tel. (071)5160503.
door Ad van Kaam
leiden - Midden in de tentoon
stelling hangt aan de muur een
print op doek met daarop een
lijst van 270 namen. Zo op het
eerste gezicht zijn dat willekeuri
ge namen, die van Esther Klein,
Arthur van Kam, Sientje Koots,
Harry Poons, Barend de Vries, Jet
je Bobbe, Lia Konijn en Mannes
Tromp. Ze hebben ogenschijnlijk
ook niets met elkaar van doen, ze
zijn hier niet geboren, ze zijn alle
maal van elders naar Leiden en
omgeving getrokken. Maar dan
valt het oog op de tijd en de
plaats van overlijden. Zonder uit
zondering is dat 1942 of 1943 en
als het Sobibor niet is dan is het
wel Auschwitz of Mauthausen.
Zwaar rust dan de doem op hun
gemeenschappelijke verleden - ze
zijn joods van afkomst, ze zijn al
lemaal vergast.
Op een totaal van 6 miljoen
slachtoffers die in de vernieti
gingskampen van de nazi's zijn
omgebracht, valt zo'n getal van
270 Leidse joden in het niet, al
gaat het hier natuurlijk wél stuk
voor stuk om unieke en onver
vangbare mensenlevens. Kijk
naar die volledige lijst van na
men, geprojecteerd op een bin
nenmuur van De Lakenhal,
denk aan de mensen daarachter
en je wordt weer eens hardhan
dig met je neus op de feiten ge
drukt over de afschuwelijke om
vang, impact en gevolgen van de
Holocaust. Ook al is de Tweede
Wereldoorlog intussen van een
andere eeuw en lijkt die soms zo
ver weg.
Toch is het, op 17 maart 2003,
pas zestig jaar geleden dat bij
razzia's in Leiden en omgeving
een grote groep van 165 joden
werd opgepakt en afgevoerd
naar bestemmingen waar ze
nooit meer van terugkeerden.
Vanaf vandaag tot en met 18
mei herdenkt De Lakenhal die
inwoners met een tentoonstel
ling getiteld Vervolging en be
scherming joden in Leiden en
omgeving van 1933 - 1945.
Want, dat is ook een aspect van
de tentoonstelling, niet iedereen
was dat vreselijke lot beschoren.
Dankzij de niet geringe inspan
ning van het plaatselijke verzet
bleef de helft van de gemeen
schap deportatie bespaard. Lan
delijk gezien sprong Leiden er,
samen met een vergelijkbare
grote stad als Enschede, wat dat
betreft nog goed uit Voor zover
je in deze over goed kunt spre
ken
Het is voor de eerste keer dat
het Stedelijk Museum de focus
richt op de oorlogsjaren en di
recteur Jetteke Bol ten spreekt
met recht over het invullen van
Kinderen voor het Centraal Israëlisch Wees- en Doorgangshuis aan
de RoodenburgerstraatFoto: De Lakenhal
BOEKENWEEK 2003
lans van Maanen
(auteur van de 'Encyclopedie van
Misvattingenvertelt over
misvattingen over de dood
)o. 20 maart, aanvang: 19.30 uur.
vp. reserveren: tel. (071)5160510.
Breestraat 93, Leiden
Guus en Mineke van der Wijk op de dag van huwelijk. Twaalf dagen
later werden ze gedeporteerd. Foto: De Lakenhal
een lacune. „Toen ik hier in
1990 in dit mooie museum
kwam en constateerde dat de
Tweede Wereldoorlog en dit on
derwerp van de joodse gemeen
schap in Leiden en omgeving
onderbelicht was gebleven, nam
ik me voor hier verandering in
te brengen. Ik vind het de taak
van een gemeentelijk museum
om ook de minder mooie aspec
ten van de stad onder de aan
dacht te brengen. Het is natuur
lijk een zwarte bladzijde in de
geschiedenis. Er waren collobo-
rateurs, verraders, NSB'ers. Ook
hier. Maar het is een periode die
je daarom niet zomaar kunt ver
donkeremanen."
Dat het desondanks nog dertien
jaar heeft geduurd eer het nu
eindelijk zover is, heeft volgens
Bolten verschillende redenen.
„De zorgvuldigheid waarmee je
dit onderwerp moet behande
len. De ingetogenheid waarmee
je het wilt brengen. Het onder
zoek. De politie-archieven uit
die tijd die sinds kort openbaar
zijn gemaakt. Het materiaal dat
je nodig hebt."
„Ik kwam in contact met Leo
nard Kasteleyn, kunsthistoricus
die al jaren werkt aan de ge
schiedenis van het Joodse Wees
huis aan de Roodenburger
straat. Met hem was ik er snel
uit. Het moet nu gebeuren, bij
de 60-jarige herdenking. Hij is
gastcurator. Werkt samen met
Ingrid Moerman van het muse
um. Het is haar afscheidsten-
toonstelling. Daarnaast is er een
projectgroep met mensen van
de synagoge, met vrijwilligers.
Die al die archieven hebben ge
licht. Er komt veel voor kijken,
geloof me. En dan de kosten.
Die zijn niet gering. Het is gelukt
dankzij de steun van de ge
meente en het project 'Verhalen
van zeven Hollandse steden'.
Als museum alleen kun je die
bedragen onmogelijk zelf op
hoesten."
De expositie bevat een aantal
elementen. De geschiedenis van
de joodse gemeenschap in Lei
den en omgeving, de synagoge,
het weeshuis, de begraafplaats,
de vervolging, de deporatie, de
bescherming en de wederop
bouw na de oorlog. Er zijn oude
prenten en stadsgezichten van
de hand van Jacob Timmerman
die onder meer de synagoge te
kende op het Levendaal, er is
een inleidende film en er zijn
veel foto's. Vertederende, maar
evengoed aangrijpende prenten.
Zoals het prille geluk van een
pas getrouwd stel. Dat twaalf
dagen na hun huwelijk werd af
gevoerd naar het vernietigings
kamp Auschwitz. Om nooit
meer terug te keren naar Leiden.
Behalve de lijst met namen en
de persoonlijke verhalen van zes
overlevenden daaromheen - te
beluisteren via audio - staat in
de tentoonstelling het 18-jarige
meisje Lotte Adler centraal. Ze
vluchtte voor de nazi's uit
Frankfurt am Main naar Leiden
en belandde daar in het Cen
traal Israëlitisch Wees- en Door
gangshuis. Bij de razzia in 1943
pakten de Duitsers haar, haar
zusje Henny Henriëtte en alle
andere 56 kinderen op. Via het
doorgangskamp Westerbork
eindigde dit jonge leven op 26
maart in Sobibor. Haar koffer is
als stille getuige in De Lakenhal.
„Naast een boekje met het ver
haal over de joodse gemeen
schap in Leiden is er, speciaal
voor het onderwijs, een apart
verhaal over Lotte Adler. Het is
misschien niet zo'n grote ten
toonstelling maar in de geschie
denis van het museum en in het
licht van de historie wél een hele
De omslag van het boekje 'Joden in Leiden en omgeving 1933-1945'.
Foto: De Lakenhal
belangrijke. Ook voor de jeugd.
Dit hoofdstuk in de geschiede
nis mogen we nimmer vergeten.
Dit mag nooit meer gebeuren."
Vervolging en bescherming jo
den in Leiden en omgeving
1933 - 1945 - t/m 18 mei. De
Lakenhal, Oude Singel, Leiden.
Lezingen en synagogebezoek
op 16/03,27/04 en 4 mei.
leiden - Vanaf het begin van de 18e eeuw wo
nen er joden in Leiden. In 1723 wordt een huis
ingericht als synagoge en er komt een begraaf
plaats. De joodse gemeenschap, voornamelijk
afkomstig uit landen als Portugal en Spanje,
groeit sneL De gemeente probeert zonder echt
streng daarin te zijn, de toevloed aan banden
te leggen, voornamelijk uit concurrentie-over-
wegingen voor de middenstand. De begraaf
plaats verhuist naar Katwijk. Een nieuwe syna
goge komt op de Garenmarkt.
In de 19e eeuw wonen er enige honderden jo
den in Leiden én omgeving. Meer dan 600 zijn
het er nooit geweest. Het Centraal Israëlitisch
Wees- en Doorgangshuis wordt in 1890 ge
sticht Vanaf 1929 is het gevestigd in de Roo
denburgerstraat. Het pand kan maximaal 58
kinderen herbergen.
Als de nazi's aan de macht komen, biedt Lei
den onderdak aan enkele honderden joden, In
maart 1943 pakken de Duitsers en NSB-recher-
cheurs van de Leidse politie 165 joden op bij
razzia's. In Sobibor komen voor zover bekend
in totaal 177 joden uit Leiden en omgeving om,
in Auschwitz 79, in Theresienstadt 2, in Mau
thausen 1 en in Neuengamme 1. Tien anderen
komen om in Nederlandse kampen.
Na de oorlog blijken slechts 113 van de 264 le
den van de joodse gemeenschap in leven. In
1977 ondergaat de synagoge een grote opknap
beurt. In 1984 gaat het Joods Studiecentrum
van start.
theater recensie
Maarten Baanders
foorstelling: 'Bureau' door Hans Hof
Ensemble. Gezien: 28/2 LAKtheater
Leiden. Aldaar nog te zien: 1/3.
t toneel staat vol bureaus en
ten met een massa ordners,
nters en faxen doen onafge-
iken hun werk en er is altijd
leen telefoon te horen,
oral die ordners moeten een
ite paniek veroorzaken bij de
kantoorwerkers onder het pu
bliek. Een voorstelling van het
Hans Hof Ensemble over het
sleurrijke leven op kantoor wekt
grote verwachtingen. Het thema
leent zich prachtig voor de spit
se dansstijl en absurde humor
van de groep.
Toch blijft 'Bureau' achter bij
eerder werk van het Hans Hof
Ensemble. Natuurlijk zitten er
veel komische elementen in en
kan de hectische Hans-Hof-pa-
niek hoog oplopen in scènes
waarin wild gewerkt, gegooid,
gesjouwd, gezwaaid en gevoch
ten wordt met ordners.
De intriges tussen slaapverwek
kende werkers, manipulerende
secretaresses en de autoritaire
directeur zijn herkenbaar. Maar
de voorstelling komt niet verder
dan een karikaturale weergave
van het kantoorleven.
Wat ontbreekt is een inkijk in de
persoonlijke tragiek die achter
de rituelen van een kantoor
schuil kan gaan. Juist dit ele
ment maakte eerder werk van
het Hans Hof Ensemble zo sterk
en gaf er een ziel, een mysterie
aan. Er bleef iets te raden over.
De razende drukte, het eten, ge
wichtig doen, sjans zoeken en
de wedijver in het kantoor blij
ven allemaal binnen de grenzen
van wat je van zo'n karikatuur
kunt verwachten. De manipula
ties met de ordners en het ge-
klim langs de wanden en op ver
diepingen blijven niet boeien,
vooral niet omdat de bewegin
gen de scherpte, timing en
spanningsboog missen waarin
de groep vaak zo meesterlijk
naar voren komt.
Vermakelijke vondsten zijn er
zeker, maar dat is niet genoeg
om je mee te slepen in de ab
surde wereld die het kantoor ei
genlijk is.
muziek recensie
Susanne Lammers
Concert: Irish Unplugged. Met Kieran
Goss, Frances Black en Dave Munnelly
and friends. Gehoord: 28/2,
Stadsgehoorzaal, Leiden.
Wat zitvlees kan geen kwaad:
Irish Unplugged is een lange,
lange avond.
Als Kieran Goss begint, zijn we
nog fris en zijn sympathieke
luisterliedjes gaan er dan ook in
als koek. Hij beschikt over een
warme stem die de simpele,
maar aansprekende liedjes recht
doet.
Het aardigst zijn 'Hand upon
my heart' en 'Out of my head',
waarvan hij vertelt dat, toen hij
het op de bruiloft van vrienden
zong, de gitarist van de feest
band vond dat hij dat zelfs beter
deed dan Kieran Goss. Maar ook
de Motown-meezinger Til be
there' weet hij in zijn eentje tot
een overtuigend einde te bren
gen. Het wordt een stoer num
mer bij hem, het klinkt ge
meend, zoals al zijn songs.
Frances Black, zusje van Mary,
die de fakkel van hem over
neemt, boeit minder. Haar stem
snijdt, lijkt gemaakt voor coun
try western, maar ze zingt
nogal langdradige ballads, waar
van de inhoud door overmatig
vibrato verloren gaat. Haar be
kendste nummer is 'When you
say nothing at all', en het is te
kenend dat het vooral beroemd
is in de versie die Ronan Keating
opnam. Verder zingt ze vooral
smartlappen, zoals All the lies',
een a-capella-liedje over on
recht en een tamelijk steriele
versie van 'Over the rainbow".
Dave Munnelly and friends bla
zen dan, rijkelijk laat, eindelijk
de wat gezapige sfeer aan flar
den met een jolige 'American
Polka'. Een accordeon, een vi
ool, een handdrum en een gi
taar volstaan om de vrolijke
feeststemming te maken waar
iedereen op zat te wachten.
Munnelly maakt fusion. De ba
sis vormen de Ierse dansen,
maar zijn oriëntatie is breed. Hij
laat de jazzy, de zigeuner- en de
klezmer-invloeden er aan alle
kanten uitpuilen. Na het wel
zeer overdadige voorprogram
ma is zijn enthousiaste musice
ren balsem voor de ziel.
lor Theo Hakkert
Msterdam - Verrassend snel na
Jblieke werken' komt Thomas
isenboom (1956) met een nieu-
roman. De voormalige
heepswerf van Arend Apol in
irdum, aan het Groningse
imsterdiep vormt het decor
jor een psychologische roman
Ier de obsessie van scheepsbou-
tr Berend Bepol voor zijn
lecht.
|theb wel eens ideeën voor ro-
lans, maar als ze me niet echt
Inspreken, dan vergeet ik ze
Inzelf weer. Ik heb niks in re-
ïve. Ik heb of geen ideeën of
leen dat ene idee en dat houdt
Ie dan voortdurend bezig. Ik
niet het gevoel dat ik kan
tzen. Ik ben niet iemand die
leen paar blonde vriendinnen
sluit maar eens een brunette
I zoeken. Ik ben gewoon blij
P ieder idee dat mij over-
te."
P vader van Thomas Rosen-
nom was in zijn jonge jaren
Bchtwagenchauffeur bij een
»d familiebedrijf. Op een dag
ïrd hij door de eigenaar apart
Inomen. De man had een
torstel. Als Rosenboom bereid
Bs met de dochter des huizes
trouwen, kon hij later het be-
tijf overnemen. Hij wees het
tobod af.
p familieanekdote vormt de
Pis voor de nieuwe roman van
Thomas Rosenboom: 'De nieu
we man'. „Stel je voor dat men
sen wel op die basis trouwen,
wat kan er dan allemaal gebeu
ren?" Het begon te werken, het
idee rijpte. De schrijver zocht er
een geschikte tak van industrie
voor. Niet een transportbedrijf,
het werd een scheepswerf. Die
van Berend Bepol, een kleine
werf bij het gehucht Wirdum,
waar Bepol de enige notabel is.
Hij woont bij de werf met zijn
vrouw Gaat en dochter Ilse. Of
schoon de ligging aan het smalle
en ondiepe Damsterdiep on
gunstig is, floreert het bedrijf
toch. De zaken gaan goed en
Bepol kan zich op liefdewerk
voor de dorpsgemeenschap
richten. En hij gaat op zoek naar
een echtgenoot voor Ilse. Hij is
al langer geobsedeerd door een
van zijn arbeiders, de zwijgzame
voorman Niesten. Als deze Nies
ten nu eens met Ilse huwt, dan
heeft Bepol meteen een goede
opvolger.
Dat huwelijk komt er, maar Be
pol krijgt maar geen vat op Nies
ten, die blijft zwijgen en ook
geen dankbaarheid toont. En
dan, juist wanneer de malaise in
de scheepsbouw alle Groningse
werven treft, weet Niesten een
grote, Duitse order binnen te
slepen, nota bene bij zijn eerste
poging tot acquisitie. Bepol ver
trouwt het niet en weigert Nies
ten een plek op zijn werven,
waarop zijn schoonzoon besluit
de boot in een weiland langs de
rivier te bouwen.
Het meest opvallend aan de ma
Thomas Rosenboom: „Ik ben niet iemand die na een paar blonde vriendinnen besluit maar eens een bru
nette te zoeken." Foto: GPD/Harmen de Jong
nier waarop Rosenboom dit ver
haal vertelt, is dat van alle per
sonages alleen Bepol aan het
woord komt. „De had een kleine
roman voor ogen. Weinig perso
nages. Eén locatie. Heel over
zichtelijk. Het moest gaan over
de obsessie van die oude
scheepsbouwer voor die jonge
knecht. Hoe meer hij naar hem
kijkt, hoe beter het is, en hoe
minder Niesten in beeld komt,
hoe geloofwaardiger die fascina
tie wordt. Als Niesten dingen
zou gaan zeggen, denk je als le
zer als snel: zo bijzonder is hij
ook weer niet." Rosenboom laat
Niesten hooguit een enkele
kreet slaken. „Niet iets wat hem
typeert. Hoe beter je een mens
kent, hoe minder fascinerend hij
wordt."
Een kalenderjaar lang werkte
Thomas Rosenboom aan deze
nieuwe roman, die voor zijn
doen met 316 pagina's vrij dun
is. Rosenboom groeide met zijn
lijvige romans 'Gewassen vlees'
(1994) en 'Publieke werken'
(1999), die beiden met de Iibris
Literatuurprijs werden be
kroond, uit tot een van de meest
gelezen auteurs van Nederland.
Heel 2002 ging op aan 'De nieu-,
we man'.
,-,Het boek hield me dag en
nacht bezig." Een probleem was
elke dag opnieuw de stijl van het
boek te hervinden, zegt hij. Dus
bleef hij lang in bed liggen.
Woelen en weer wegsluimeren.
Om twee uur dan toch maar op
staan. Een flinke wandeling. An
derhalf uur. „Uitstelgedrag."
Vervolgens koffie. En dan aan
het werk. Van een uur of vijf, zes
tot 's avonds elf uur. Voor die
ene pagina per dag. „Schrijf ik
meer, dan moet ik het de vol
gende dag bezuren. Onbewust
zal ik me dan wel realiseren dat
ik omdat ik meer gedaan heb nu
minder hoef te doen.
Thomas Rosenboom kan met
opmerkelijke distantie zijn eigen
roman analyseren. Alsof het een
boek van een ander is, alsof hij
niet heel 2002 er mee bezig is
geweest. De finale heeft ook Ro
senboom zelf verbaasd. Bepol
en Niesten blijven aan het eind
alleen achter, elk in hun eigen
huis bij de verlaten werf. Zonder
de details te verraden, kan wor
den gesteld dat Bepol zichzelf
vindt. „Zijn ware drijfveer in het
verhaal is uiteindelijk niet die
twee jonge mensen gelukkig te
maken en een leven te geven,
maar bij zichzelf uitkomen."
Dat had Rosenboom niet van te
voren bedacht, zegt hij. „Dat
eind is een ingeving, voortko
mend uit de logica en de psy
chologie."
Thomas Rosenboom - 'De
nieuwe man', 18,95 euro (pb)/
24,95 euro (geb.) Uitgeverij
Querido.
(advertentie)
PRONKSTUKKEN UIT HET OUDE SYRIË
1 NOV 2002 - 9 MRT 2003 RIKSMUSEUM VAN OUDHEDEN. LEIDEN
RESERVEER NU UW KAARTJES: 0900 - 6 600 600 0,10 P.M.) OF WWW.BRONNENVANINSPIRAT1E.NL
