KUNST CULTUUR
'Romeinse munt was een soort krant'
Duivelse schoonheid in Groninger Musei
1
BRONNEN
VAN INSPIRATIE
O'Toole wil liever een gewone Oscar
'Soepeler gedrag inzake 'oorlogskunst'
donderdag 30 januari j
Boy Edgarprijs
voor Overwater
Amsterdam - Contrabassist,
componist en bandleider Tony
Overwater heeft gisteravond, in
het BIM-huis in Amsterdam, de
Boy Edgarprijs uitgereikt gekre
gen. De Boy Edgarprijs is de be
langrijkste prijs voor jazz en ge-
improviseerde muziek in Ne
derland. Overwater trad gister
avond op met zijn eigen kwar
tet. Orient Express. Joshua
Samson en popzangeres
Anouk.
Prijs voor
Iraanse cineaste
Rotterdam De Iraanse cineas
te Manijeh Hekmat heeft gister
avond tijdens het Internationa
le Film Festival in Rotterdam de
Amnesty International - DOEN
Award gekregen voor de film
Vrouwengevangenis'. De men-
senrechtenprijs is 5000 euro
groot. De rolprent toont het
harde leven in een vrouwenge
vangenis in Iran. maar wil met
een het leven in dit land in de
laatste twee decennia schetsen.
De 40-jarige Hekmat begon als
scriptgirl en was de afgelopen
tien jaar producente van vijf
Iraanse speelfilms. Vrouwen
gevangenis' is haar debuut als
regisseur. Hoewel haar films
soms verboden worden, werkt
en woont Hekmat gewoon in
Iran.
Nicci French
het best verkocht
Amsterdam - 'De bewoonde
wereld' van Nicci French was
met 218.249 exemplaren het
best verkochte boek over het af
gelopen jaar in ons land. Don
na Tartt volgt op de tweede
plaats met 'De kleine vriend'.
Pim Fortuyn staat op de derde
plaats met 'De puinhopen van
acht jaar Paars'. Beide boeken
werden tussen de 150.000 en
200.000 keer verkocht. Meer
dan 100.000 boeken verkochten
John Grisham, Jean M. Auel en
Youp van 't Hek (met 'Het plat
te land'). Ook J.K. Rowling ver
kocht van twee 'Harry Potters'
èlk meer dan 100.000 boeken
en Nicci French haalde er ook
meer dan 100.000 met 'Bezeten
van mij'. Goed verkopende Ne
derlandse auteurs waren verder
onder anderen Baantjer, De
Winter (meer dan 75.000) en in
iets mindere mate Haasse
(meer dan 50.000).
DJ Tiësto in
Gelredome
arnhem - DJ Tiësto heeft een
wereldprimeur. Hij is degene
die voor het eerst in de geschie
denis als dj een een solo-stadi-
onconcert geeft. De onlangs tot
werelds beste dj uitgeroepen
Tiësto geeft zijn concert zater
dag 10 mei in het Gelredome in
Arnhem. De acht uur durende
set gaat gepaard met een grote
Show waarbij de modernste
technieken op het gebied van
licht, geluid, laser en video ge
bruikt worden. Voor 'Tiësto in
Concert' zijn 25.000 kaarten be
schikbaar. De voorverkoop be
gint aanstaande zaterdag.
Penningkabinet exposeert geld uit de tijd van keizer Trajanus
door Rody van der Pols
leiden - Kort van stof waren ze
niet, die Romeinse keizers. 'Aan
imperator caesar Nerva Trajanus,
de beste, de verhevene, overwin
naar van de Germanen, Daders
en Parthen, opperpriester, met de
bevoegdheden van een volkstri
buun, voor de zesde maal consul,
vader des vaderlands'. En dat is
nog maar een van de vele loftui
tingen die te lezen valt op de
munten die in Het Koninklijk Pen
ningkabinet te zien zijn. Aurei,
denarii en sesterti, ze maken alle
maal deel uit van Voor tempel
en kroeg - Romeins geld uit de
keizertijd'.
Het is niet voor het eerst dat het
Penningkabinet aandacht be
steedt aan de Romeinse valuta.
'Euro van de Oudheid' heette de
tentoonstelling waarmee het
museum zo'n zeven jaar gele
den vooruitliep op de introduc
tie van de nieuwe Europese
munten en bankbiljetten. Toen
lag het zwaartepunt op de tijd
van Augustus (63 voor tot 14 na
Christus), de Romeinse keizer
die het nieuwe geldstelsel in zijn
rijk introduceerde. Dit keer
wordt de klok een eeuw vooruit
gezet, naar de tijd van Trajanus
(53 tot 117 na Christus).
„In die tijdsspanne heeft het
geldstelsel zich alleen nog maar
verder over Europa verbreid",
schetst Karin van den Berg, me
dewerker van het Penningkabi
net. „Niet alleen in de steden,
De Romeinse keizer Trajanus (links) gebruikte munten om zijn onderdanen op de hoogte te stellen van gebiedsuitbreiding en prestigieuze
bouwprojecten, zoals hier de bouw van het Forum van Trajanus in Rome (rechts). Publiciteitsfoto's
maar ook op het platteland wer
den de munten intensief ge
bruikt Ook in deze regio, zoals
blijkt uit allerlei muntvondsten.
Op de tentoonstelling laten we
bijvoorbeeld Romeins geld zien
dat aangetroffen is in Alphen
aan den Rijn, Voorburg en het
Europoort-gebied.
De titel van de tentoonstelling -
Voor tempel en kroeg' - heeft
een zeer letterlijke uitwerking
gekregen in de vormgeving. „In
de ene helft van de zaal hebben
we een marmeren vloer gelegd
en de muren van een fraaie
wandbekleding voorzien", legt
Van den Berg uit. „De andere
helft is wat sjofeler. Hier liggen
bijvoorbeeld simpele straatte
gels. Tegen deze sfeervolle ach
tergrond exposeren we niet al
leen de munten, maar ook ver
scheidene Romeinse voorwer
pen. Een 'polsbeurs' bijvoor
beeld, een soort metalen arm
band met daarin een opberg
ruimte voor de munten. Verder
zijn er allerlei speelse audiovisu
ele presentaties. Zo kan de be
zoeker bijvoorbeeld luisteren
naar een dialoog tussen een sol
daat en een kroegbaas."
Niet alleen in de kroeg werd er
met geld gesmeten. Ook in de
tempel, bij de geldwisselaar en
op de dorps- en jaarmarkten
gingen de munten van hand tot
hand. Evenals in de vele solda-
tenkampementen, die bij de op
komst van het muntgebruik een
centrale rol speelden. De solda
ten kregen hun soldij namelijk
in munten uitgekeerd, die ze bij
de lokale handelaar in het
kampdorp voor goederen kon
den omruilen. Dit was, in ande
re woorden, een gesloten sys
teem waaraan de lokale bevol
king niet te pas kwam.
Maar dat duurde niet lang. Het
muntgebruik verspreidde zich al
snel over de nabijgelegen ste
den. En vandaar naar het platte
land. En zo bestond er honderd
jaar na de introductie van de
munten door keizer Augustinus
naast de traditionele ruilhandel
al een levendige geldeconomie,
die zich uitstrekte over het hele
Romeinse rijk. Want de negen
Romeinse munten, in goud, zil
ver en koper uitgevoerd, waren
in het hele rijk bruikbaar van de
noordkust van Afrika tot aan de
oevers van de Rijn.
Met de opkomst van de geld
economie werd ook een nieuwe
criminele klasse geboren: de
valsemunter. Dat die op grote
schaal actief was, blijkt wel uit
vondst van de vele 'bedrieger
tjes'. Deze munten bestonden
bijvoorbeeld uit een ijzeren kern
met daaromheen een laagje zil
ver. Van den Berg: „Veel van de
ze bedriegertjes zijn temidden
van een berg echte munten aan
getroffen. Die zijn dus nooit
ontdekt. Zeker als ze langer in
de roulatie bleven, waren ze niet
meer van echt te onderschei
den. Het kleurverschil tussen de
valse en echte munten ver
dween dan langzaam.
Tot de vaste onderdelen van el
ke munt. of hij nu in Rome of el
ders geslagen was. behoorde
een afbeelding van de keizer. Op
de keerzijde was vaak een alle
gorische figuur te vinden, die
een van de vele deugden van de
keizer verbeelde, zoals Auquitas
(rechtvaardigheid). Concordia
(eenheid), Fides (trouw) of Vir
tus (moed). „Daarnaast gebruik
te keizer Trajanus de munten
om bekendheid te geven aan ge
wonnen veldslagen en prestigi
euze bouwprojecten, zoals de
aanleg van het Forum van Traja
nus of de uitbreiding van de ha
ven van Ostia", zegt Van den
Berg. „In dat opzicht fungeerde
de Romeinse munt ook als een
soort krant"
'Voor tempel en kroeg', t/m 28
september 2003 in het Konink
lijk Penningkabinet, Rapen
burg 28 in Leiden.
den haag/gpd - De Ierse filmac
teur Peter O'Toole is weinig in
genomen met de ere-Oscar die
hij op 23 maart in Hollywood
zou krijgen overhandigd. De ac
teur, die zeven keer werd geno
mineerd maar nooit het beeldje
won, wil liever een Academy
Award op 'de normale manier'
winnen.
Volgens het blad Variety heeft
de nu 70-jarige acteur een brief
geschreven aan de Academy of
Motion Picture Arts and Scien
ces, waarin hij vraagt om de ere-
Oscar pas uit te reiken 'als ik
tachtig ben'. „Ik ben namelijk
nog steeds in de race om een
gewone Oscar te winnen."
Academy-president Frank Pier-
son zegt in een reactie dat met
de prijs O'Tooles jarenlange
werk en verdiensten voor de ci
nema worden gehuldigd. De
president benadrukt dat O'Too
le niet is afgeschreven als acteur.
„De ere-Oscar moet niet be
schouwd worden als prijs voor
een gepensioneerde."
Pierson hoopt nog steeds dat
O'Toole het beeldje in maart in
ontvangst wil nemen. Zo niet
„dan mag hij hem komen opha
len als hij tachtig is of zoveel
eerder als hij dat nodig acht."
zoetermeer/anp - De commissie-Ekkart, die
zich met de teruggave van door de nazi's ont
vreemde kunst bezighoudt, bepleit opnieuw
een soepeler gedrag op dit terrein. In een giste
ren uitgegeven advies gaat het over handelaren
die hun bezittingen naar Duitsland zagen
gaan, nadat hun bedrijven onder Duits beheer
kwamen.
In 2001 adviseerde de commissie al een men
selijker gedrag ten opzichte van particuliere ei
genaars van 'oorlogskunst' en hun erfgena
men. De commissie wijst er nu opnieuw op dat
juist ten gevolge van de oorlogsomstandighe
den sluitende bewijzen voor eigendom en on
vrijwillig verlies vaak niet voorhanden zijn.
Daarom moéten in sommige gevallen duidelij
ke aanwijzingen voldoende zijn voor terugga
ve. Net als bij kunst van particulieren vindt de
commissie bij kunst van handelaren wel dat
zaken als afgehandeld moeten worden be
schouwd als na de oorlog door bevoegden
vonnis is gewezen.
theater recensie I
Wijnand Zeilstra j
Voorstelling: 'Kijk mij', van
Thomas van Luyn. Gezien: 29/ri
Schouwburg.
'Ik zou mij ook niet moj
ik u was.' Typisch Thonj
Luyn, die koketteert
licht-hautaine houding, ji
begin van zijn progra:
dan ook niet voor niets st
gericht. Voorbeelden v
gen voortreffelijkheid
graag op. Interesse 1
ren kan hij slechts vein
hij in gesprekjes
duidelijk demonstreert
loop van het prograi
maakt de ik-gerichthei
voor belangstelling vo
der. Zo zegt hij een 1
op en stelt hij zich 1"
hankelijk op jegens
sproken vrouw.
Een mooi subtiel lijntji
de opbouw van zijn 1
Dat kun je ook wel
van Van Luyn die op f
van de inhoudelijke 5
ling altijd iets verrass
petto heeft. Maar toch ii
gramma 'Kijk mij' zeki
beste tot nu toe. Er 2
sterker dan voorheen j
grijpbaars in het gehei
muleert Van Luyn som
vaties van niks, waai
eens een associatieve 1
kan komen die toch
de nodige spanning
geldt bijvoorbeeld voor li
'Een goed jaar voor 1"
dat onverwachts de
trekt.
In een vorig prograj
Thomas van Luyn in 2
den een veelheid aan j
tiestijlen zien. Dit 1
mij' is in dat opzicht e
minder muzikaal en x
opzet Lichtelijk provo
rookt hij tijdens vi"
hele programma. 1
zijn werk op toneel is 0
voor hem fiscaal aftrekbi
eens een onaardige ontk
maar geen echt
die al dat gerook rechtvi
Een dergelijk gebrek aai
tussen spanningsopbou»
zijds en de uiteindelijke dj
derzijds wreekt zich
mij' is goed, maar Van L
beter.
IM
door Mannus van der Laan
Groningen - Rond 1900 waren
veel kunstenaars in de ban van
de femme fatale, de vamp die
mannen in het ongeluk stort.
Werden ze gedreven door castra
tieangst, zoals Freud meende, of
zochten ze gewoon een aanlei
ding om naakte vrouwen te schil
deren. Het Groninger Museum
wijdt tot en met 4 mei een grote
expositie aan het fenomeen.
„De man is bezeten door de
vrouw", verkondigde de Belgi
sche kunstschilder Félicien Rops
in de negentiende eeuw. Om er
vervolgens in één adem aan toe
te voegen: „De vrouw is bezeten
door de duivel.
Rops had een uitgesproken me
ning over de andere sekse, kun
je wel zeggen. De vrouw was in
zijn ogen een sloerie die erop uit
was de man onder de duim te
krijgen. In zijn erotisch getinte
werk wist hij dat op vele wijzen
(advertentie)
PRONKSTUKKEN UIT HET OUDE SYRIË
1 NOV 2002 - 9 MRT 2003 RDK5MUSEUM VAN OUDHEDEN. LEIDEN
RESERVEER NU UW KAARTJES: 0900 - 6 600 600 0.10 P.M.) OF WWW.BRONNENVANINSPIRATIEJ4L
te verbeelden, zoals in 'La tenta-
tion de St. Antoine' (1878) waar
op de heilige Antonius wordt
verleid door een roodharige
schoonheid, die verlokkend aan
een kruis hangt.
De verbeelding van de verleide
lijke vrouw is van alle tijden,
maar kreeg in de tweede helft
van de negentiende eeuw vooral
bij 'symbolistische' en 'deca
dente' kunstenaars een gevaar
lijke lading. Ze nam de gedaante
aan van wat later de 'femme fa
tale' is gedoopt.
De opkomst van de femme fata
le in de beeldende kunst stond
niet op zichzelf. De vrouw
mocht zich in de tweede helft
van de negentiende eeuw so
wieso verheugen in veel belang
stelling. Voor het eerst sinds de
Grieks-Romeinse tijd trad de
vrouw in talrijke romans en to
neelstukken op de voorgrond.
Vooral tragische vrouwen als
Anna Karenina, Madame Bova-
ry, Hedda Gabler of Eline Vere,
die elk op hun eigen wijze
slachtoffer worden van de liefde.
Maar 'fataal' waren deze vrou
wen hooguit voor zichzelf.
Typerend voor een fatale vrouw
is dat ze van de ene man naar
de andere vlindert. Ze misbruikt
doelbewust haar seksuele aan
trekkingskracht. Ze bindt man
nen aan zich, zuigt hen leeg en
laat ze vervolgens aan hun lot
over. Veelzeggend in dit ver
band is het verwante woord
'vamp', dat is afgeleid van 'vam
pier'. Daarmee is ook de link ge
legd met achttiende-eeuwse En
gelse gothic novels (spookverha
len) waarin vrouwelijke vam
piers figureren.
Dat nogal wat kunstenaars in de
tweede helft van de negentiende
eeuw een fascinatie koesterden
voor zulke duivelse schoonhe
den, daarover kun je de geest
flink laten waaien. De belang
stelling voor het duistere en het
kwade zie je ook terug in de lite
ratuur, bij Baudelaire bijvoor
beeld. Het heeft er ongetwijfeld
mee te maken dat seksualiteit in
kringen van kunstenaars uit de
taboesfeer begon te raken. Des
tijds gingen ook wetenschap
pers zich voor seksualiteit inte
resseren. Freud verrichtte in
Wenen zijn eerste studies, onder
andere naar hysterie. Het idee
vatte post dat de vrouw seksueel
onverzadigbaar is.
De femme fatale is het tegen
beeld van moeder de vrouw en
ook daarom een uitgelezen on
derwerp voor vrijgevochten, an
tiburgerlijke kunstenaars van
het fin de siècle. Ze represen-
Een schilderij van Sir Lawrence Alma-Tadema, uit 1873, te zien op de expositie 'Fatale Vrouwen'. Foto: ANP
teert het ultieme lustobject, dat
mannen zowel aantrekt als af
stoot uit angst door haar te wor
den verslonden. Je kunt ook
stellen dat mannen bang zijn
dat ze haar toegedichte onverza
digbare verlangens niet kunnen
inwilligen. Freud zelf verbond
de mannelijke obsessie voor de
femme fatale met castratieangst.
Maar voor Rops was het gewoon
een voorwendsel om blote vrou
wen te schilderen, zo bekende
hij.
Gustave Moreau, Femand Kh-
nopff, Aubrey Beardsley, Jan
Toorop en vele andere kunste
naars die werkten in een 'deca
dente' stijl - overwegend realis
tisch met een romantische on
dertoon, soms sterk gestileerd -
waren gericht op het verleden
en het exotische. Op zoek naar
thema's vonden ze in de ge
schiedenis, de mythologie en de
bijbel talloze gevaarlijke vrou
wen, die ze weergaven als ico
nen van de femme fatale. Van
de historische personages was
Cleopatra populair, die Julius
Cesar en Marcus Antonius had
geslachtofferd.
Maar het was vooral de Griekse
mythologie die de kunstenaars
tot inspiratie diende. Op 'Odys
seus en Sirenen' (1910) heeft
Herbert Draper Odysseus in de
klassieke verleidingsscène afge
beeld, vastgeketend aan de mast
van zijn boot. Aan de scheeps
wand rijzen drie wulpse, lelie
blanke schoonheden uit het wa
ter. Odysseus kijkt wanhopig
naar de hemel, met ogen die zo
wel verlangen als vrees verra
den. Tegen zoveel verleidings
kunst is hij niet bestand. Hij
weet dat hij er uit lijfsbehoud
niet aan mag toegeven, dus
heeft hij zich door zijn beman
ning laten vastbinden.
Ook in de bijbel komen vrou
wen voor, van wie je kunt den
ken dat ze fataal zijn. Is het niet
Eva zelf die Adam in het onge
luk stort? Is zij niet de oorsprong
van de duivel in de vrouw waar
over Rops zo nadrukkelijk rept?
Maar er waren ook anderen, zo
als de wraakzuchtige Salomé die
met een wellustige dans haar
stiefvader Herodus verleidt en
later op verzoek van haar moe
der het hoofd van Johannes de
Doper opeist.
De femme fatale maakte haar
glorieuze rentree op het witte
doek, vooral in de Amerikaanse
film noir. Gedenkwaardig is
Double Indemnity (1944) van
Billy Wilder. De sexy Barbara
Stanwyck, met enkelketting, ver
leidt daarin een verzekerings
agent. Ze haalt hem vervolgens
over haar echtgenoot te ver
moorden, opdat ze de overlij-
denspremie kan opstrijken.
Tegenwoordig staan mannen en
vrouwen om tal van redenen
dichterbij elkaar. Veel mannen
zijn nog steeds bang voor
mooie, kokette vrouwen. Maar
de angst wordt niet langer tot
mythologische proporties opge
blazen. Nog meer heel af en toe
duikt er in de kunsten nog een
femme fatale op, zoals Sharon
Stone die in Basic Instinct van
Paul Verhoeven de aandacht
trekt als een ijskoude furie.
Schaamteloos zet ze haar seksu
ele aantrekkingskracht in als
machtswapen. Tijdens een on
dervraging intimideert ze haar
tegenspeler Michael Douglas
door hem een blik te gunnen
tussen haar benen, ta
geen slip draagt. De ze<
losser geworden - Stone rtaa
biseksueel! -, maar hie
ook humor naar binnen, naa
beeld van de femme fat
kracht.
„Wat is een femme
schrijft Tom Lanoye in 'I
delijke monster' (1997), y
ste deel van zijn driede m
mancyclus waarin hij d<
schone en boosaardige
Deschryver opvoert. Z
woord is ontdaan van i 5^
mantisering: „Kommer nten'
met de juiste boezem en lnje
'Fatale Vrouwen, 186
t/m 4 mei in het Gi
Museum. Meer inform;
de tentoonstelling en Ver^
venactiviteiten: 0900-
of www.groninger-ïtiusj|eyer
