KUNST CULTUUR
Film van Menno Meyjes toont Hitier als mislukt kunstenaaii
Het botst, het klopt, het knettert en het ruikt
De duivel waart rond op het toneel
Tosca met
veel nuances
Poezie in
kamer, treil 5ai
en dierentu ra
dinsdag 28 januari 2oo3
Peter O'Toole. Foto: AP
Ere-Oscar voor
Peter O'Toole
ios angeles - De Ierse acteur
Peter O'Toole krijgt een ere-Os-
car voor al zijn werk. Het is de
eerste Oscar voor de nu 70-jari-
g.e acteur die wel zeven keer is
genomineerd voor beste hoofd
rol maar de onderscheiding
nooit kreeg. OToole werd voor
het eerst genomineerd voor zijn
rol van Britse officier in Law
rence of Arabia' in 1963. Ook
voor zijn spel in 'Becket' (1964),
The Lion in Winter' (1968),
Goodbye Mr Chips' (1969),
'The Riding Class' (1973) en
'The Stunt Man' (1981) kreeg
O'Toole een nominatie. Eerder
kregen onder meer Charlie
Chaplin, Bob Hope, Federico
Fellini en Sidney Poitier een
ere-Oscar. O'Toole krijgt het
beeldje overhandigd op de 75e
Oscar-ceremonie, 23 maart in
Hollywood.
Van Vliet haalt
700.000 euro op
scheveningen - Cabaretier Paul
van Vliet heeft 700.000 euro ten
bate van Unicef opgehaald met
zijn eerste theatertournee. Van
Vliet is al ruim tien jaar Unicef-
ambassadeur. Gisteravond
sloot hij zijn eerste tournee in
het kader van Unicef officieel af
in het Circustheater in Scheve
ningen. Hij heeft 48 pro-deo-
shows gedaan en toonde zich
na afloop blij verrast door de
opbrengst. „Ik had gehoopt dat
het een groot bedrag zou zijn,
maar dit had ik niet verwacht."
Al het geld gaat, na aftrek van
enkele kosten, naar een onder
wijsproject voor kinderen in
Bangladesh.
Eminem in
Amsterdam Arena
Amsterdam - De rapper Emi
nem treedt woensdag 18 juni
op in de Arena. De omstreden
zanger bezoekt Amsterdam in
het kader van zijn 'Anger Mana
gement Tour'. De kaartverkoop
voor het concert begint zater
dag 8 februari.
Jeugdkorps
voor Taptoe Delft
rijnsburg - DVS Katwijk, Flora
band RijnsburgAdesta Musica
Sassenheim en Excelsior Delft
hebben een tijdelijk jeugdkorps
gevormd dat gaat meedoen aan
de Taptoe Delft op 5 en 6 sep
tember. De afzonderlijke jeugd
afdelingen zijn de afgelopen
periode druk bezig geweest zich
het repertoire eigen te maken.
Afgelopen zaterdag vond de
eerste gezamenlijke repetitie
plaats. Het korps bestaat uit
meer dan honderd jongens en
meisjes in de leeftijd van acht
tot zestien jaar.
Foto- en
videowedstrijd
lisse - 'Het oog op de Kleurige
Kust', de foto- en videowed-
strijd die vier seizoenen beslaat,
gaat zijn laatste kwartaal in. In
zendingen met het thema "Win
ter in de Streek' kunnen nog tot
en met 31 maart worden inge
stuurd. De prijswinnaars voor
de herfstfoto's worden begin ja
nuari bekendgemaakt. De wed
strijd is een initiatief van de
stichting Duin- en Bollenstreek
Hou het Bloeiend, die wil bena
drukken dat de Duin- en Bol
lenstreek het hele jaar door
prachtig is. Deelname aan de
wedstrijd is open voor iedereen,
van amateur tot professional
Bij alle VW-kantoren in de
streek en via de website www-
.kleurige-kunst.nl zijn deelna
meformulieren te verkrijgen.
De prijs voor de beste inzen
ding is een digitale camera.
Pocketweek
krijgt vervolg
Amsterdam - De eerste Natio
nale Pocketweek krijgt zeker
een vervolg in 2004. De actie
was zo succesvol dat de oplage
met minimaal 50 procent werd
vergroot tot 375.000 pockets.
Tijdens de actieweek, die werd
gehouden van 11 tot en met 26
januari, konden consumenten
drie pockets voor de prijs van
twee kopen. Aan de actieweken
deden ongeveer achthonderd
boekhandels mee. Speciaal
voor de week verschenen drie
uitgaven in pocketvorm. 'Het
Jongensmeisje' van Joost Zwa
german, 'Hannibal' van Tho
mas Harris en "Vrienden voor
het Leven' van Maeve Binchy.
rotterdam/anp - Een film die Adolf
Hitler als onzeker, gefrustreerd man
netje toont. Het beeld stond de Ne
derlandse scenarist Menno Meyjes
steeds duidelijker voor ogen naarmate
hij meer las over het tamelijk onder
belichte kunstenaarsverleden van de
Duitse dictator. Het resulteerde in de
film 'Max', die een beeld schetst van
de tweestrijd waarin Hitier na de Eer
ste Wereldoorlog verkeerde: moest hij
proberen zijn middelmatige schilder
talent uit te buiten, of toch zijn gave
als demagoog? De film beleefde gister
avond op het Filmfestival Rotterdam
zijn Europese première.
De 48-jarige Menno Meyjes is, samen
met Paul Verhoeven en Jan de Bont,
een van de weinige Nederlanders die
heeft weten door te dringen tot het ge
sloten bolwerk Hollywood. Op zijn
negentiende vertrok Meyjes op goed
geluk naar Amerika, waar hij tien jaar
onder de armoedegrens leefde voor
dat een ontmoeting met Steven Spiel
berg zijn grote doorbraak betekende.
De regisseur vroeg hem een script te
schrijven voor zijn droomproject 'The
color purple': het leverde Meyjes met
een een Oscarnominatie op. Hiema
schreef de Nederlander nog de scena
rio's voor onder meer 'Indiana Jones
and the last crusade' en 'The siege'.
Max' is zijn regiedebuut.
De Duitse dictator was volgens de
filmmaker geen groot leider, hij wist
alleen hoe hij mensen kon overtuigen
met zijn woorden. „Hitier twijfelde
lange tijd tussen schilderen of politiek:
voor een carrière in de kunst moest hij
zichzelf echter blootgeven, iets dat hij
niet durfde en niet kon. Dus koos hij
voor de weg van de minste weerstand:
de weg van de demagogie.
De film toont ook hoe Hitier al in zijn
jonge jaren een uitgewerkte visie had
ontwikkeld op het Derde Rijk. Zo
toont de jonge schilder het titelperso-
nage Max, een joodse kunsthandelaar,
schetsen van uniformen, autobanen
en gebouwen die hij als Führer alle
maal zou verwezenlijken. „Hitier be
schouwde zijn leiderschap ook als een
kunstwerk", denkt Meyjes. „Net als
een schilder stelde hij zijn eigen we
reld samen en bepaalde wat er wel en
wat er niet in thuis hoorde."
Het onderliggende thema van de film
is volgens de regisseur angst, een on
derwerp dat de link naar de wereld
anno 2003 erg logisch maakt. „Je mag
het eigenlijk niet zeggen, maar het le
ven is zwaar: als het even tegen zit,
worden mensen eenvoudig door het
leven vermorzeld. Het is gemakkelijk
Rlen
fei
Openingstentoonstelling Van Abbe maakt gretig
om dan te vluchten in mythes- gjst
Duitse volk was toen heel bevatiijee
voor de mythe van de slechte jodei ron(
Dat vluchtgedrag is volgens Meyje ,0IT
afgelopen halve eeuw niet verand
„Natuurlijk is het voor meneer Bij jrh
meneer Bush nog steeds makkei .j^j,
om over het kwaad van Saddam 1 ,ecj(
sein te prediken dan over de bint ?etr;
landse problemen als gezondhi uni
zorg of veiligheid.strj
'Max' is vanaf 1 mei in de Nederl |en
se bioscopen te zien.
dee
door Rob Schoonen
eindhoven - De openingsten-
toonstelling 'Over Wij/About
We', in het vernieuwde Van Abbe
Museum, is meteen al drukbe
zocht. Dat is niet zo vreemd,
want het publiek heeft zeven jaar
moeten wachten op het tonen
van de collectie in eigen huis. Re
cente aankopen zijn nauwelijks
te zien geweest in Eindhoven en
voor presentaties van klassieke
topstukken moeten we nog ver
der terug in de tijd.
Het publiek toont zich dus gre
tig om zo'n driehonderd moder
ne en eigentijdse werken uit de
verzameling van het Van Abbe
te zien. De tentoonstelling 'Over
Wij/About We' is de eerste in
een reeks wisselende presenta
ties waarbij steeds andere as
pecten van die inmiddels uit
drieduizend werken bestaande
verzameling worden getoond.
Al lopend door de oudbouw
schieten beelden van weleer
zonder enige moeite door het
hoofd: werken van Stella, Byars,
Kounellis, Richter... Ze zijn vaak
onlosmakelijk met bepaalde
ruimtes verbonden. Maar waar
in de erezaal van de oudbouw
de geest van Jannis Kounellis
rondwaarde, daar druppelt nu
zwarte inkt in glazen trechters.
Het monumentale werk van Re
becca Hom, 'The moon, the
child and the river of anarchy',
is voor het eerst sinds tien jaar
weer te zien en heeft terecht een
bepalende plek gekregen in deze
presentatie. Hom heeft een nare
jeugdherinnering getransfor
meerd tot een kunstwerk dat
hoopvol stemt. De school
banken (ondersteboven) aan het
plafond zorgen al voor de nodi
ge spanning, maar er is bovenal
sprake van een gesloten systeem
waar de vloeistof steeds maar
weer wordt opgepompt en ver
volgens in de trechters druppelt;
kostbare energie - levensadem
zo je wilt - die nooit verloren
gaat.
Dat iets verderop, aan de ach
terkant van die zaalwand, Kou
nellis toch nog nadrukkelijk
aanwezig is met 'Senza titolo'
uit 1980, overigens in goed ge
zelschap van de 'Igloo Nero' van
Mario Merz, en vroege werken
van zowel Donald Judd en Carl
Andre, maakt deze as van de
oudbouw tot een entree waar je
even stil van wordt.
Langs de zeer recente aankoop
van Andre - een prachtige reeks
driehoekige blokken in alumini
um - die een gevecht aangaat
met het denderende lichtgeweld
van Dan Flavin, en via de mo
numentale trappenhal naar de
nieuwbouw waar je buitelt over
de stoelen en de tafel van Tony
Gragg, om tot stilstand te ko
men bij 'Painting on the bull
fight' van René Daniëls, van wie
op meer plekken werk te zien is.
De trap op, om te ontdekken dat
het daar gepresenteerde werk
van Cobra-schilders het best
kan worden bekeken vanaf de
andere trap - zo'n tien meter
verderop. De heerlijk piepende
en krakende machine van Jean
Tingely is een prima opmaat
voor een reeks zalen waarin een
deel van de fameuze El Lissitz-
ky-verzameling is onderge
bracht, tezamen met andere
constructivisten en werken van
De Stijl-aanhangers.
En dan is er die installatie van
Douglas Gordon. Hij heeft het
aangedurfd als eerste de Cahen-
toren aan te pakken en dat is
hem wonderwel gelukt. De ge
hele toren heeft hij op bepaalde
plekken voorzien van zinnen,
steeds met een nadrukkelijke
punt erachter. Het zijn stellin
gen, vragen of quasi achteloze
zinsneden die prikkelen, de
wenkbrauwen doen fronsen of
de lachspieren aan het werk zet
ten.
En dan verrast Cahen je weer
met een volgend, klein en sym
pathiek kabinet, waar de recente
kunstgeschiedenis je omarmt.
Een vroege Armando, broeder
lijk en in alle opzichten logisch
naast een Henk Peeters en een
fraaie Schoonhoven. Daar te
genover een evenzeer museale,
als vertrouwde omgeving met
Lucio Fontana en het immer in
drukwekkende blauw van Yves
Klein.
De trap af en naar de Dommel-
zijde van het museum, waar on-
'der meer Tombeaux' van Jan
Vercruysse, met die energieke,
blauwe stoeltjes aanwezig is,
naast de altijd frustrerende let-
tersculptuur van Harald Klingel-
höller en het niets ontziende
'Plaster surrogates' van Alan
McCollum - het botst en het
klopt, het knettert en het sluit
prachtig op elkaar aan.
Terug naar beneden, naar de
Mar
tv rste
>rst
den haag Bekende diC,
trakteren treinreizigers doi i.
dag op gedichten. Bezoi0
van Diergaarde Blijdorp kui m,se
nauwelijks om fabels hee: 1 1
Vlaanderen klinkt zelfs poë
de supermarkt. Gedichte
2003.
Tweede Kamervoorzitter
Weisglas opent donderda ?Pe
zitting van de Tweede K
met een gedicht. Een traditi
voortvloeit uit de Gedichte:1
die donderdag voor de
maal in Nederland en Vlaj D
ren wordt gehouden. De t
gemodelleerd naar de Nat Vc
Poetry Day in Engeland.
De officiële opening van dt J
derlandse Gedichtendag !k
donderdag plaats in Dierg; an!
Blijdorp in Rotterdam. Va ccj
locatie is gekozen omdat 'F
en andere diergedichten' 'P
thema is van de editie 2O0if
Gedichtendag. In Blijdorp
de Gedichtendagbundel
ligt het' gepresenteerd. Ain
van de bundel is Eva Gei ï1?
De dichters die de mooist
dichten van 2002 hebber
schreven, ontvangen daapfi3
Gedichtendagprijzen. En
dierentuinpubliek kan in
dorp de 'fabelroute' lopen.
In het kader van Gedichte
laat de NS een speciale tre |j[
den. Vier compartimenter
die trein zijn ingericht als U
terscoupés'. Daarin trak
dichters de reizigers op j j?1;
sche voordrachten. De nif_
dende dichters zijn Gerrit
rij (sinds de eerste Gedicf"3
d. 1
Jan
Werk van Mondriaan (Compositie no. 11) en andere Stijl-aanhangers heeft weer een prominente plek gekregen in het vernieuwde Van Abbe
Museum. Foto: GPD
studio, waar de Amerikaanse
kunstenaar Jason Rhoades let
terlijk een omgevingskunstwerk
heeft samengesteld dat beweegt,
ruikt, speelt, werkt, dat kortom
sterk appelleert aan het beeld
dat de eigentijdse wereldburger
pleegt te hebben van zijn omge
ving. Het is een bijzonder com
plex kunstwerk, dat de voorma
lige ondernemer in de uienin-
dustrie van een aantal inhoude
lijke lagen heeft voorzien die
verder reiken dan het jun-ele-
ment welke in eerste instantie
bij je opkomt.
En als je dan vervolgens besluit
dat het tijd worht voor zoiets als
koffie, dan passeer je als vanzelf
het neonwerk van 'wereldverbe
teraar' John Körmeling. Zijn
knipperende 'Hi, Ha'-letters be
sluiten op gepaste, want con
fronterende wijze een rondgang
langs deze eerste presentatie in
het nieuwe Van Abbemuseum.
'Over Wij/About We'. Van Ab
bemuseum, Bilderdijklaan 10,
Eindhoven, di t/m zo van 11-17
uur. Tot september 2003.
dag in 2000 'Dichter des V
lands'), Ruben van Gogh,
no Wigman, Hagar P<
Mustafa Stitou en Alfred
fer. De reizigers ontvanger
fabel van Ruben van Gogh.
Cinema De Balie in Amste aas
preludeert al sinds dond iaa
op Gedichtendag. Da; 1
draait daar de film De G
Dei, een 'dicht/vorm-filmf
projectie is op een
scherm, zodat het hele 1*0
plein kan meekijken. In de
op de Gedichtendag zelf
films vertoond van vijftien
animatiefilmers die zich
inspireren door werk van
tijdse dichters als Ingmar
ze, Mustafa Stitou, Hagarjf.
ters en Ruben van Gogh. 1
er in De Balie een talkshow[r°
Voorts zijn er tal van uit
bibliotheken, scholen en .-.
re cafés die aanhaken. Zite
www.gedichtendag.nl
v#rl
)ri«
ind
oej
Exorcisme en bezetenheid in het Engelse theater
door Rody van der Pols
leiden - Met tollende ogen,
schuimbekkend en wartaal sla
kend. Mensen die bezeten zijn
door de duivel vormen een ge
liefd onderwerp van makers van
sensationele televisieprogram
ma's en horrorfilms. Dat daar
niets nieuw aan is, blijkt uit het
proefschrift waarop Jan Frans
van Dijkhuizen onlangs promo
veerde aan de Leidse universi
teit. 'Devil Theatre' luidt de on
heilspellende titel van het boek
werk waarin hij de rol van beze
tenheid en exorcisme in het En
gelse theater van de zestiende
en zeventiende eeuw onder
zoekt.
Het idee voor zijn proefschrift
kreeg Van Dijkhuizen heel toe
passelijk in het theater. „Een
aantal jaren terug bracht ik een
bezoek aan Stratford, de ge
boorteplaats van Shakespeare,
waar ik een stuk zag van Ben
Johnson uit het begin van de ze
ventiende eeuw, 'The Devil Is an
Ass'. In dat stuk zit een hele
grappige scène waarin iemand
voorgeeft door de duivel beze
ten te zijn. Op dat moment rea
liseerde ik me dat het heel inte
ressant zou zijn om te onder
zoeken of bezetenheid in meer
theaterstukken uit die periode
een rol speelt. En zo ja, wat die
rol dan is."
Na enig speurwerk bleken er
tussen 1558 en 1642 ruim dertig
toneelstukken te zijn versche
nen waarin bezetenheid en
exorcisme een nadrukkelijke rol
spelen. „Voldoende om te zeg
gen: hé, hier is iets aan de
hand", zegt Van Dijkhuizen. Dat
'iets aan de hand' staat duidelijk
in relatie tot het jaartal dat de
onderzoeker als begmdatum
voor zijn inventarisatie koos,
1558. „In dat jaar bestijgt Eliza
beth I de troon. Tijdens haar re
geerperiode groeien bezeten
heid en duiveluitdrijvingen uit
tot veelbesproken en controver
siële onderwerpen."
Het is de tijd van godsdienstige
twisten, legt Van Dijkhuizen uit
„In die periode wordt het pro
testantisme de officiële leer.
Maar het katholicisme heeft op
dat moment nog hele diepe
wortels in de samenleving. Er
breekt dus een overgangsperio
de aan. En zo'n periode is altijd
interessant: op zo'n moment
gaat het rommelen en schuiven.
En dat geldt zeker voor de rol
van bezetenheid en het exorcis-
meritueel."
Het uitdrijvingsritueel speelt
vanaf de middeleeuwen een we
zenlijke rol in de katholieke ge
loofsbeleving. „Het is een ritueel
met een enorm prestige: het laat
zien dat de macht van Jezus
Chrisms zo groot is dat hij de
duivel kan verjagen. Het is ook
een heel erg 'ingeburgerd' ritu
eel. Zo komt aan iedere doop
ook een duiveluitdrijving te pas.
Want, zo gelooft men, ieder kind
komt met iets van de duivel in
zich ter wereld. Wordt die niet
uitgedreven, dan is je kans op
een plekje in de hemel verke
ken."
De protestantse kerk wil echter
juist de rol van de kerk als be
middelaar tussen god en de
mens temgbrengen. En daarin
passen geen aanspraken van ka
tholieke priesters op het exorcis-
meritueel. „Je hebt dus ener
zijds de protestanten die dit ri
tueel willen terugdringen en an
derzijds de katholieken die het
als een propagandamiddel voor
hun geloof aanwenden. Het is
immers een diepgeworteld ge
bruik, dat bovendien erg specta
culair is. Dat levert een span
ningsveld op, waarop theater
makers feilloos inspringen."
William Shakespeare bijvoor
beeld, die het bezetenheidsmo
tief onder meer verwerkte in
'King Lear'. Dat stuk verhaalt
van koning Lear die zijn konink
rijk aan twee van zijn dochters
wegschenkt. De twee krengen
keren zich echter al snel tegen
hem. Beroofd van alles wat hem
lief is, verlaat de oude vorst het
paleis om halfnaakt en krank
zinnig over de hei te zwerven.
Hier loopt hij een zwerver tegen
het lijf, die van de duivel beze
ten is. De koning herkent zich in
de man, die in werkelijkheid een
opgejaagde edelman is die zijn
nieuwe identiteit uit lijfbehoud
en als vermomming heeft aan
genomen.
„Op het eerste gezicht lijkt het
alsof Shakespeare hier zegt: de
protestantse kerk heeft gelijk,
kijk maar, die man doet maar
alsof hij bezeten is. Bezetenheid
bestaat helemaal niet. Die man
'lijdt' aan het katholieke geloof',
analyseert Van Dijkhuizen. „In
dat opzicht praat hij netjes de
officiële ideologie na. Aan de
andere kant roept deze zwerver
wel het medelijden van de toe
schouwer op. Ook de koning
top
et)
Jan Frans van Dijkhuizen: „Het uitdrijvingsritueel laat zien dat de
macht van Jezus Christus zo groot is dat hij de duivel kan verjagen."
Foto: Hielco Kuipers
herkent zich in deze figuur. In
andere woorden: hij wordt een
symbool van de lijdende mens.
Kortom, Shakespeare praat de
officiële ideologie na, maar tege
lijkertijd is hij heel subversief."
Meer informatie over 'Devil
Theatre - Demonie Possession
and Exorcism in English Dra
ma 1558-1642' is te verkrijgen
via j.f.van.dijkhuizen
@let.leidenuniv.nl
theater recensie
Aad van der Ven
Voorstelling: 'Tosca' door Nationale
Reisopera. Muzikale leiding: Oliver von
Dohnanyi. Regie: Carlos Wagner.
Kinderkoor Multiple Voices, Koor van de
Nationale Reisopera en Gelders Orkest.
Gezien: 24/1, Stadsschouwburg Utrecht.
Nog te zien o.a 31/1 Den Haag, 22/2
Rotterdam.
Er gebeurt niets extravagants in
de nieuwe productie van Pucci
ni's 'Tosca' bij de Nationale
Reisopera. De regisseur heeft
van de titelheldin geen verpleeg
ster of een stewardess gemaakt.
Ook is de Romeinse politiechef
Scarpia geen in leer gehulde
SM-beoefenaar, zoals onlangs
bij de Nederlandse Opera.
Toch wijkt deze enscenering op
een essentieel punt af van het
stereotiepe beeld dat van dit
werk bestaat Dan praten we
over de persoon van Floria Tos
ca, zoals zij wordt uitgebeeld
door Miranda van Kralingen, ge
regisseerd door Carlos Wagner.
Zij is genuanceerder en geloof
waardiger dan we gewend zijn.
De traditie wil dat Tosca in de
eerste acte een lichtelijk hysteri
sche, verwende diva is. In de
tweede acte, wanneer zij Scarpia
- hij foltert haar minnaar Cava-
radossi - vermoordt, wordt zij
heroïsch. Waarna zij in de laat
ste acte, aanvankelijk doortas
tend, later overmand door wan
hoop, werkelijk 'mens' wordt.
Mede dankzij haar kwaliteiten
als actrice is Miranda van Kra
lingen in staat eerder een gevoe
lige, liefhebbende jonge
dan een over het paard
hysterica uit te beelden,
onzekerheid is hartroereni T
volgens is de moord op S
werkelijk een wanhoopsda jjjl
niet de vergelding van een ;aa]
digde prima donna. Zo 01 yn
kelt Tosca zich op een g e e
waardige manier, totdat zi 10c
moord pleegt door - een s on
culair effect - dwars dotfe
groot kerkraam te spring
Klonk Miranda van Kr;
Tosca maar zo overtuig
zij acteert. Het lijkt er op 'ay
sopraan tegen deze partij ]S{
heel niet opgewassen is. Bi aa|
dat zij zich in de hoogtejq,
forceren, mist de stem oetj
voor deze muziek vereiste
Met haar uitbeelding van
compenseert zij echter vee
De Scarpia van de bas-b
Nanco de Vries kom je
niet in een donker steegje
Zijn typering is mooi vil<
gewerkt. Maar ook hij ko
vocaal niet uit. Het kos
vaak moeite boven het
Orkest uit te komen, dat
leiding van Oliver von Dol
met gevoel voor passie e
ma de onderste steen
haalt en eigenlijk een
grootste attracties van dez
ducties is.
De tenor Frank van Aken
radossi) heeft als enige ge n
kele moeite met het forse
me van het orkest. Zijn
aria, 'Recondita armonia',
tijdens de première ruw
verschillig, maar naarm; sr
voorstelling vorderde we
overtuigender.
h
iev
it\
ïfo
