Leven is
liegen
Aanwakkerende begeerte
De taal staat bol van de leugens
bijlage 2002
De taal staat bol van de
leugens. Mooie leugens
en gruwelijke leugens.
Volgens de filosoof
Nietzsche is elk
taalgebruik
fundamenteel een
loochening van de
werkelijkheid.
door Cees van Hoore
De leugen is de belang
rijkste peiler van onze
beschaving. We liegen
niet alleen met onze mond,
maar met ons hele gezicht, 's
Morgens, als we onze collega's
zien, produceren we een glim
lach en wensen hen een goede,
sterker nog: een bijzonder goede
morgen. Terwijl we sommigen
wel met een drietand naar de
onderste regionen van de hel
zouden willen stoten, hen ach
terna roepend: 'Branden, kreng!'
We liegen. We liegen erop los.
Om mensen niet tegen de haren
in te strijken, om ze niet te bele
digen, om ze niet verdrietig te
maken. Leven is liegen. Het hele
sociale circus draait om de leu
gen. Wie niet wil liegen, moet
zijn mond laten afplakken met
tape.
Zondig
In het Oude Testament, zo be
toogt Karei-Wilhelm Merks in de
essaybundel 'De moeilijke waar
heid', had het negende gebod
vooral een juridische betekenis.
Het betekende dat je voor de
rechtbank niet mocht verklaren
dat je buurman de os van een
ander had gestolen als je dat zelf
had gedaan.
Het is kerkvader Augustinus ge
weest die dit gebod heeft uitge
breid naar de leugen zoals die in
de sociale context wordt ge
bruikt. Augustinus hamerde op
het absoluut zondige van het lie
gen, ook daar waar door de
waarheid te spreken mensen
zouden worden geraakt. Het
ging hem om de reinheid van de
ziel die voorrang had op de soci
ale verantwoordelijkheid van
mensen. Het vermoeden dringt
zich op dat dit weer eens een
zeer listige en ook wrede manier
van de prelaten was om de gelo
vigen te laten gehoorzamen aan
het heersende gezag, ook al was
dit gezag abject.
Voorbeeld: 'Waarom heeft u de
Duitsers verteld dat er joden za
ten ondergedoken in het achter
huis?' 'De kerk zegt dat ik niet
mag liegen, edelachtbare'.
Leugens zijn op het moment dat
ze worden uitgesproken vaak
moeilijk te herkennen. Wat wel
meteen in het oog springt, is de
manier waarop mensen probe
ren de waarheid te verhullen.
Vooral politici hebben daar het
patent op. Toen Balkenende, na
zijn grote overwinning met het
CDA, werd gevraagd of hij mi
nister-president wilde worden
antwoordde hij met de frase: 'Ik
zal niet voor mijn verantwoorde
lijkheden weglopen'. Wat hij na
tuurlijk bedoelde, was: 'Ik wil
dolgraag een keer op dat pluche
zitten. Ik heb het er met mijn
vrouw over gehad en die zegt:
'Denk erom hoor, als je geen mi
nister-president wordt, hou ik
vanavond de slaapkamerdeur op
slot'.
Loochening
Volgens de filosoof Nietzsche is
elk taalgebruik fundamenteel
een loochening van de werke
lijkheid. Hoogleraar Groot van
de Erasmus Universiteit in Rot
terdam heeft een verhelderend
college over Nietzsche's ideeën
hieromtrent gegeven. Groot: 'We
noemen een boek een boek en
stellen het daarmee gelijk aan
andere boeken. We laten bij
voorbeeld ongenoemd dat het
een zwaar boek is, op grond
waarvan we het ook een 'last'
zouden kunnen noemen. De
naam boek zegt maar iets heel
beperkts over het wezen van een
Foto: Hans van Weel
boek, het is een uitgebleekt, ab
stract concept'.
Spreken is weglaten, dwaalspo
ren aanbrengen. Schrijven ook.
De geschreven taal kan een uit
stalkast zijn van veel schoons.
Vooral in de literatuur is dat het
geval. En het mooie is nu, dat
zowel de leugen als de waarheid
daarin opflakkeren met de
sereniteit van een kaars op het
altaar. De romanwereld is een
werkelijkheid op zich en daarin
maakt het niet uit of dingen
waar zijn of onwaar. De leugen
wordt gebruikt als verleider. Wat
goed en mooi geschreven is, is
waar. Een goede roman geeft
juist de werkelijkheid buiten het
boek iets leugenachtigs.
Het is net als het bekijken van
een mooie film tijdens een mid
dagvoorstelling. Als je naar
buiten komt, doet de dag
onwerkelijk aan. De wereld
is een beetje onwaar ge
worden. Dat doet goede li
teratuur ook.
Er zijn dikke boeken ge
schreven over leugenaars
en oplichters. In 'Hochsta-
pler Felix Krull' van Tho
mas Mann en in 'Het We
reldtijdschrift' van Willem
Elsschot, kom je twee van
die figuren tegen. Wie de
belevenissen van deze
schurken leest, vat meteen
sympathie voor hen op.
Misschien wel omdat zij zo
openlijk durven laten zien
wat wij doen in het verbor
gene.
Gij zult geen
valse getuigenis
spreken
tegen uw
naaste
De ondertoon van Al Bundy
Mag je mee doen aan de
Postcodeloterij of lap je dan het
Tiende Gebod aan je laars?
Waarom hebben we om onze
begeerte te vermommen dan
het alibi van de goede doelen
nodig? Een oproep anders te
kijken naar Al Bundy.
door John Oomkes
'Ik had vannacht last van een nare
droom. Een grote, roodharige mug in
legging boog zich over me heen en
zoog geld uit mijn broekzak'. Zelden
was het taalgebruik grover, de humor
platter, maar de metafoor treffender
dan bij Al Bundy, de geboren loser uit
Married... With Children - een van de
populairste sitcoms uit de historie van
de Amerikaanse, en ook onze televisie.
Al Bundy herkennen we allemaal. Zijn
huiskamer is die van de buren, maar
beslist niet van ons. We lachen ons slap
over zijn biografie. Die is weliswaar kort
en zakelijk, maar ze is zeker niet die van
u of mij: „Envy me. That's my wife.
Those are my kids and I sell woman's
shoes."
De opnamen voor de tv-serie zijn me
dio jaren negentig gestaakt, maar de
beelden worden regelmatig herhaald.
We zien dus nog altijd grijnzend toe
hoe moeder Peggy Bundy er altijd jon
ger uit wil zien dan haar stupide, hoeri
ge dochter Kelly. We stellen gretig vast
dat zoon Bud het hele sper doorziet,
maar dat ook deze zwakkeling zijn le
ven niet op orde kan brengen.
Married With Children gaat ondanks de
geruststellende warme stem van Frank
Sinatra ('Love and marriage') in de her
kenningstune niet uitsluitend over de
crisis die het gezin als hoeksteen van de
samenleving doormaakt. De ondertoon
van de scenario's reikt verder. Al Bundy
stelt onze normen en waarden ter dis
cussie.
Verbond
Een Amerikaans tv-programma dat het
over hebzucht heeft. Het was en is bijna
een daad van rebellie in een samenle
ving die zozeer is opgetrokken uit be
geerte, dat consumentenbestedingen
een belangrijke indicator zijn voor Wall
Street. Al Bundy gaat vooral over het
laatste gebod, dat het meest verstrek
kende van de tien is.
Er staat geschreven: 'Je zult niets bege
ren dat niet van jou is'. Centraal staat
het begrip begeren - dat is fundamen
teel iets anders dan verlangen, wensen
of hunkeren naar. Impliciet wil dat
tiende gebod zeggen dat je niet iets zal
begeren dat jou niet gegeven is. De
mens zelf is dus verantwoordelijk voor
zijn begeerte, het heimelijke, in het hart
opgesloten verbond van jaloezie en na
Married...With Children. Al Bundy stelt onze normen en waarden ter discussie. Publiciteitsfoto
ijver. Ons hele economische systeem is
opgebouwd uit het verleiden van de
consument. Reclame daagt je voortdu
rend uit tot het leiden van het leven dat
je tot dusverre nog ontging. Promotie
smeert je een behoefte aan waarvan je
niet eens wist dat je 'm had. En we le
ven er naar zonder ons af te vragen of
we die begeerten wel moeten voeden.
Je bent een zonderling als je niet durft
te 'dromen', durft te begeren.
In vrijwel elk westers land, en zeker in
Nederland bestaan groots opgezette lo
terijen waarbij een deel van de op
brengst naar een goed doel gaat en je
zelf ook met je neus in de boter kunt
vallen. De kleurrijke enveloppe die om
de paar weken in je brievenbus valt,
maakt zelfs duidelijk dat je buren bij
een gunstige loting wel kunnen profite
ren van 'het geluk' en jij niet. Boven
dien: als jij nu wint of niet, je doet er
hoe dan ook iets goeds mee. Of niet?
Wat zou er fout zijn aan die vorm van
begeerte? Je doet er immers geen naas
te schade mee?
De eigen verantwoordelijkheid van de
mens lijkt er hier niet meer toe te doen.
Het is alsof de mens die eigen verant
woordelijkheid niet meer kan dragen.
Begeerte is, in andere woorden, een
hartstocht geworden die je niet meer
onder controle hebt. Zo'n loterij wak
kert alleen maar die begeerte aan. Die
afweging dat anderen er ook van profi
teren, is goed beschouwd alleen een
smoesje. Begeerte laat zich vooral ver
talen in geldzucht. De filosofie daarach
ter heeft onze samenleving zo zeer
doortrokken, dat we vaak hard optre
den tegen onze naasten uit de Tien Ge
boden die niet over voldoende geld be
schikken.
Begeerte is bij Al Bundy vertaald in het
vruchteloze streven van een dubbeltje
om een kwartje te worden. Geldzucht,
gedoemd niks op te leveren. Vrouw en
kinderen gezegend met een gat in de
hand. Soms een waarschuwing van Al
Bundy tegen die begeerte, die niets ont
ziende en heilloze geldzucht. „Remem
ber our motto, folks: we ain't got it."
Gij zult niet begeren
uws naasten huis,
gij zult niet begeren
uws naasten vrouw,
noch zijn dienstknecht,
noch zijn dienstmaagd,
noch zijn rund,
noch zijn ezel,
noch iets dat
van uw naaste is
