let onvermijdelijke ongeluk met de Koersk
BOEKEN
Alles van Vance gebundeld
Intelligent pleidooi
voor solidariteit
In de voetsporen van Nabokov en Zweig
Een rode lap windt geen enkele stier op
r>ert Moore reconstrueert ondergang Russische kernonderzeeër
HOC 144
ZATERDAG 7 DECEMBER 2002
is|pluk met de Koersk heeft
g^id inmiddels twee to
lken opgeleverd. Kenne-
stpkt de ramp zeer tot de
eijing. De Britse journalist
^ifloore reconstrueerde de
ng van de Russische
•erzeeër, een thriller die je
>s uitleest,
lil
in,
^Wfictie recensie
dj Aly Knol
Tsk. de dodelijke reis van een
rdlerzeeër' door Robert Moore.
i j: Jaap van der Wijk. Uitgeverij
LeBalans. Prijs: €17.90.
vil
;r|
it
sk was wat je noemt een
n zijn tijd. De plannen
1.1 bouwen van deze reus-
rekemonderzeeër, zo hoog
ogebouw van vier verdie
nen langer dan twee voet-
t m, werden gesmeed tij-
Isdt communisme. Tijdens
stistrojka van Gorbatsjov
erze goedgekeurd. Ten tij -
at het bewind van Jeltsin
teiar kiel gelegd. Toen ze
it lijk in de vaart werd ge-
laihad het land dat ze had
d verdedigen, de Sovjet-
?q>gehouden te bestaan,
eben de Koersk op zater-
nlugustus 2000 rond half
11 middags door twee ex-
gaan boord goeddeels
odmietigd, leek het alsof
egle Oorlog nog in volle
s.
sfoerikaanse onderzeeër
?i*nphis, die de oefening
of de Koersk deelnam in
oflitsz Zee bespioneerde,
dijzich ijlings uit de voe-
dè Russische admiraals
i,'ohet ongeluk aanvanke-
inler de pet', probeerden
igfolgens toe te schrijven
aan een aanvaring met een 'bui
tenlands' schip en weigerden
dagenlang hulp te aanvaarden
uit het Westen, uit angst dat de
vijand van vroeger achter de ge
heimen van de kemonderzeeër
zou komen.
In zijn boek De Koersk, de dode
lijke reis van een kernonderzeeër,
constateert de Britse journalist
Robert Moore bitter aan het slot:
'De Russische militaire leiders
waren vergeten dat hun kost
baarste bezit niet bestond uit de
geheime wapens aan boord van
de Koersk, maar uit de jonge op
varenden van het schip. Zij wa
ren het waard om voor te vech
ten, zij hadden gered moeten
worden.' Hoe het kon komen
dat dat laatste niet gebeurde, is
een thrillerachtig verhaal dat
zich ademloos laat lezen, ook al
ken je de afloop.
Moore, werkzaam bij de Britse
tv-zender ITN, zet de tragische
gebeurtenissen met de Koersk,
haar bemanning en hun nabe
staanden in een dusdanig per
spectief dat je het gevoel be
kruipt dat dit of een soortgelijk
ongeluk haast onvermijdelijk
was. De bemanning werd slecht
of soms helemaal niet betaald
('De gezagvoerder van een kem
onderzeeër van de Noordelijke
Vloot verdiende evenveel als een
trambestuurder in Moskou') en
al tien jaar lang werd er niets
meer geïnvesteerd in de red
dingsmiddelen van de marine.
Toen een deel van de beman
ning van de Koersk, dat zich in
het achterschip ophield, wel
licht nog gered had kunnen
worden, bleken de accu's van de
enige reddingsonderzeeër die
snel ter plekke kon komen wel
dra leeg. Het was voor dit schip
onmogelijk om zich aan het
ontsnappingsluik van de Koersk
te koppelen.
Ten slotte was de chemische
substantie met onder meer wa
terstofperoxide, die werd ge
bruikt voor het afschieten van
de torpedo's van de Koersk
maar tijdens de oefening op die
fatale zomerdag explodeerde, in
bijvoorbeeld Groot-Brittannië al
niet meer in gebruik sinds het
midden van de jaren vijftig van
de vorige eeuw. In 1955 deed
zich een eendere ontploffing als
op de Koersk voor aan boord
van de Britse onderzeeër Sidon
in de haven van Portland.
De Royal Navy verordonneerde
naar aanleiding van dat ongeluk
dat waterstofperoxide veel te ge
vaarlijk was op een kwetsbaar
vaartuig als een onderzeeër.
Moores dodelijk droge vaststel-
ling:
'Een dergelijke verordening was
echter niet uitgegeven door de
Russische Noordelijke Vloot.'
Hartverscheurend zijn de passa
ges waarin de Britse journalist
beschrijft hoe de nabestaanden
van de Koersk (maar uiteindelijk
ook president Poetin, zo blijkt)
onbeschoft werden voorgelo
gen: over de oorzaak van de
ramp, over de dag waarop de
explosies zich voordeden en
over de kansen op redding van
de bemanning. Er was zelfs da
genlang onduidelijkheid over
het aantal opvarenden van de
duikboot en hun identiteit
(soms wisselden bemanningsle
den op het laatste moment voor
afvaart nog van schip), totdat
een Russische krant voor de
somma van 18.000 roebel (on
geveer 600 euro) de namenlijst
opkocht van een marine-officier
en publiceerde.
Ronduit stuitend wordt het ge
drag van de machthebbers tij
dens een emotionele bijeen
komst met de vrouwen en moe
ders van de Koersk-bemanning.
Eén van die moeders wordt het
verder spreken op een gegeven
moment onmogelijk gemaakt
door haar - publiekelijk - plat te
spuiten, een welbekende me
thode uit de oude Sovjet-psychi-
atrie.
Robert Moore heeft van het we
De Koersk In 1999, nog In vol bedrijf.Foto: ANP
reldnieuws, dat de Koersk was,
de menselijke maat genomen,
compleet met bureaucratische
stompzinnigheid en regelrechte
heroïek- Het boek kent vele
schrijnende passages, onder
meer als Moore - op basis van
thans beschikbaar forensisch
onderzoek - speculeert hoe het
de 23 duikbootgasten in het
achterschip moet zijn vergaan
in de paar dagen dat ze nog ge
leefd hebben voordat de Koersk
ook hun doodskist werd.
Je zou je als lezer soms willen
vastklampen aan dat briefje, dat
één van die ongelukkigen in het
aardedonker van de gezonken
onderzeeër aan zijn vrouw
schreef en dat bewaard is geble
ven: 'De groeten aan iedereen, u
hoeft niet wanhopig te zijn. Ko-
lesnikov.'
:ou
hl
roman recensie
Wim Vogel
'Begin' door Loes Wouterson. Uitgeverij
De Bezige Bij. Prijs: €17,50
Midden dertig is Femmy Man
del als ze de balans van haar le
ven opmaakt en tot de slotsom
komt dat het mooi is geweest.
Nog een week geeft ze zichzelf.
Daarna zal ze een eind maken
aan dat 'schandelijk lamentabe
le bestaan' waaraan perspectief
en zin ontbreken. Maar drie jaar
later leeft zij nog steeds en heeft
ze een zoontje van bijna twee.
Wat maakt dat leven plotseling
het leven waard? Wat is belang
rijk en wat niet? Wat moeten we
aan met die modieuze 'zelfver
werkelijking' en die zogenaam
de uniciteit van de mens? In Be
gin, haar tweede roman, houdt
Loes Wouterson grote schoon
maak onder dit soort modieuze
opvattingen, gaat ze op zoek
naar zuiverheid om ten slotte
haar visie op het leven nadruk
kelijk te herzien.
In een paar opzichten doet deze
roman sterk denken aan De
Wetten van Connie Palmen. Ook
in dat boek probeert een jonge
vrouw zin te geven aan haar le
ven en raadpleegt ze diverse
mannen die elk iets van haar
existentiële zoektocht vertegen
woordigen: de filosofie, de reli
gie, de seksualiteit, de rechtvaar
digheid, de lafheid, de eigen
dunk, de ongebondenheid en
niet te vergeten de vriendschap.
In de zeven dagen die Femmy
Mandel zich nog geeft, deelt ze
iedere dag met een ander soort
man het bed, onderzoekt zij als
het ware alles en behoudt ze uit
eindelijk het goede: een kind.
Zoals God in zeven dagen zijn
wereld schiep, zo herschept Fe
mmy zichzelf, en mogen we ho
pen, ook de lezer.
Het gevaar dat dit soort romans
bedreigt, is een teveel aan be
schouwing, is het gevaar dat de
uitwerking van de ideeën zo veel
plaats opeist dat er nauwelijks
LEESTAFEL
ruimte is om van de personages
mensen te maken van vlees en
bloed. Begin lijdt daar enigszins
aan: er wórdt wat af gefiloso
feerd. Het actuele debat over
normen en waarden wordt ste
vig gevoerd. Ook de functie en
het wezen van de kunst, de
plaats van ouders in ons leven
zijn goed voor menige discussie.
Belangrijk voor Femmy Mandel
zijn haar joodse ouders die vrij
wel nooit over het verleden pra
ten maar wel een levenshouding
hebben ontwikkeld waar meni
ge modieuze tobber een puntje
aan kan zuigen. Bepalend is
vooral haar vader. 'Wat de ander
je ook flikt: vreet je er maar
doorheen en zorg dat je het zelf
beter doet' is een van zijn talloze
wijsheden. Ze worden je in snel
le en geestige dialogen voorge
schoteld waarin vrijwel altijd
meer wordt gezegd dan je
denkt. Uiteindelijk voeden en
bepalen ze ook Femmy's vitalis
me. De prettige gestoordheid
die haar ouders demonstreren
werkt heel wat zuiverder dan de
door angst, schuld en chagrijn
verpieterde ouders van haar
vrienden.
Daarnaast slaagt Wouterson er
in door een uitgekiende struc
tuur haar hoofdpersonage, en
dus ook de lezer, in spanning te
houden wie van de zeven man
nen de vader van haar zoon is.
Een regelrecht vatersuch-motief
dus, maar wel vanuit een origi
nele hoek. Ook wordt Begin re
gelmatig onderbroken door hi
larische herinneringen aan de
vergeefse pogingen van Femmy
toegelaten te worden tot een
van onze Toneelscholen, begin
jaren tachtig. En ten slotte rela
tiveert de auteur het intellectue
le spel, dat Begin ook is, met
voldoende humor en alle
daagsheid om de lezer niet weg
te jagen.
Begin is een intelligente vertel
ling over een moderne jonge
vrouw op zoek naar perspectief.
Een vertelling die ik met groei
ende bewondering en met ple
zier heb gelezen.
i
dl
k
roman recensie
Nico de Boer
öaknovelle' door Gerrit Krol.
/orerij Ouerido. Prijs: €13.50.
?rtk
Ut
Gerrit Krols Schaaknovelle is een aangenaam verhaal
boek van Gerrit
J.^ens oeuvre vorig jaar
;JpC- Hooftprijs werd be-
rieet Een schaaknovelle.
lurfde titel, die recht-
s ontleend aan de klas-
=4chachnovelle uit 1941
I Oostenrijker Stefan
(rol verwijst ook welbe-
ar Zweig. In beide boe-
IJbeert een schaker het
I bieden aan de werke-
door volkomen op te
j de wereld van het
pel. Beide schakers den-
1-louter in schaakzetten,
densprongen en in de
gen van lopers en to-
kJ-10 FICTIE
i
ejlla Haasse, Sleuteloog.
v6 16,95
°'lnna Tartt, De kleine
n>
laje Bij, 27,50
°lith Koelemeijer, Het
.van Maria Zachea.
17,50
l0driaan van Dis,
kpek.
jk?off, 18,50
teïiejet van der Zijl,
iefct leven van Annie
viimidt.
g Van Ditmar, 29,90
jS'Voskuil, Requiem voor
iefechot, 27,50
jpp van 't Hek,
,4e land.
)eje Bij, 7,50
das Dekkers, De Larf.
id €24,90
t brd Schroder,
In Krols boek heet de hoofdper
soon Gijs Kaasschieter. Hij staat
in 1955 op het punt om rege
rend wereldkampioen schaken
Botwinnik te onttronen. Maar
bij zijn laatste belangrijke partij
komt hij niet opdagen. Hij lijkt
van de aardbodem te zijn ver
zwolgen. Vervolgens lezen we
over Kaasschieters loopbaan,
over zijn jeugd - in een mooi
hoofdstuk dat speelt op Ame
land - en over zijn ouders, en
zijn jeugdliefde die een grote rol
zal blijven spelen.
Uit zijn boeken blijkt dat Krol
gefascineerd is door de werking
van de menselijke geest. Hij
houdt van gedachte-experimen
ten. En daarbij richt de schrijver,
die jarenlang bij de Koninklijke
Shell werkzaam was als compu
terprogrammeur, zich op de te
genstelling tussen hart en
hoofd, tussen gevoel en exact
heid.
In Een schaaknovelle drijft hij dit
op de spits. Kaasschieter speelt
als een machine. Zijn ideaal is
dé perfecte en onsterfelijke par
tij te spelen, die 'schoonheid
plus waarheid' combineert. Bij
zijn tegenstanders komt hij
evenwel over als een koud en
gevoelloos schaker, een kleur
loos genie, terwijl hij toch liefst
zo 'mooi' mogelijk wil spelen.
Was bij Krol eerder, in de roman
De man achter het raam, sprake
van een computer die langzaam
mens wordt, in Een schaakno
velle zijn de rollen omgedraaid.
Hier lijkt het erop dat de mens
gaandeweg een machine wordt.
Pas als Kaasschieter uit de
schaakwereld treedt en zijn rust
zoekt op een Caribisch eiland,
lijkt de machine weer langzaam
mens te worden.
In Een schaaknovelle hangt de
schrijver als de alleswetende
verteller boven de stof. Krol
munt uit in wat wel het 'objec
tieve' proza wordt genoemd. Hij
vertelt de geschiedenis van
Kaasschieter afstandelijk, in
zorgvuldige formuleringen. De
beeldspraak is soms mooi, zij
het zelden verrassend. Al mag
deze overpeinzing van Kaas
schieter, als hij gevraagd wordt
wat hij voelt als hij speelt, er we
zen: 'Ik vlieg voorwaarts terwijl
ik stilsta. Ik zit aan het stuur en
de weg raast met een hoge snel
heid onder mij door.' Maar de
sleutelzin van de novelle staat in
het hoofdstuk waarin de jonge
Kaasschieter aan zee bivakkeert
'Het gaat er niet om of je de
kortste weg loopt, maar of je de
mooiste weg loopt. Als je de
kortste weg wilt, kun je beter
thuisblijven, dat is het kortst.'
Krol verwijst in zijn novelle niet
alleen naar Zweig. Hij refereert
ook aan de schaakroman De
verdediging van Vladimir Nabo
kov, een boek over een gepas
sioneerd schaker voor wie de
buitenwereld niet meer dan een
droom is. Hoe het zij, het is be
ter om de twee meesters te ver
geten en Krols boek op zijn ei
gen kwaliteiten te beoordelen.
En dan vertelt Een schaaknovelle
een aangenaam verhaal, on
danks het wat onbevredigende
slot. Alsof Krol er lukraak een
punt achter gezet heeft. Krol
weet vakkundig verwarring te
zaaien, maar wel zodanig dat je
daardoor als vanzelf begint te
rug te bladeren en te herlezen,
en de novelle steeds meer be
gint te waarderen.
Krol heeft wel eens verklaard dat
geloofwaardig voor hem syno
niem is met mooi. Als we die
definitie hanteren voor zijn
jongste werk, ja, dan is Een
schaaknovelle domweg een
mooi boekje, en niet alleen voor
schaakliefhebbers.
Hans van Maanen prikt allerhande mythes door
je Bij, 18,50
APnne van der Meer,
'jieizoen.
;g€ 15,80
?ei
e^ntoptien wordt weke-
lengesteld op basis van
eipijfers van Athenaeum
n^del en H. de Vries Boe-
blaarlem, Boekhandel
(j in Leiden, Plantage
k IJdel Harkema in Hilver-
bPkhandel Los in Bus-
Boekhandel De Ark in
non-fictie recensie
Hans Toonen
'Encyclopedie van misvattingen' door
Hans van Maanen. Uitgeverij Boom.
Prijs: €24,50.
Steevast op vrijdag pelde ooit
Jan Soldaat gretig liefst twee
hardgekookte eieren. Want met
wat 'neukpatronen' beleefde el
ke ouwe stomp het weekend als
één lang wipfestijn. Die mok
met thee liet je zo veel mogelijk
staan. Daar zat kamfer in, abso
luut een sekskiller. En als je je
liefje meetroonde naar afgele
gen weilanden kon alleen een
rood truitje de intimiteit versto
ren. Allemaal waar, of niet
soms?
Allemaal kletskoek, zo blijkt uit
de bijdehante Encyclopedie van
Misvattingen, samengesteld
door Hans van Maanen, weten
schapsredacteur bij Het Parool.
Om met het fabeltje over van
rood razend rakende stieren te
beginnen; een stier is nagenoeg
kleurenblind. Het enige waar
een stier opgewonden van raakt,
is van het irritante gewapper en
de venijnige prikken van de to
rero. Want zo heet een stieren
vechter in Spanje. En niet torea
dor. Die aanduiding heeft Geor
ge Bizet in zijn opera Carmen
(1874) zelf verzonnen.
Over eieren en andere zoge-
Deze stieren kunt u gerust in uw knalrode boxershort benaderen.
Archieffoto: United Photos De Boer/Michel Schnater
noemde potentieverhogende
peppers zoals oesters, Spaanse
vlieg en fijngemalen neushoom-
hoom, meldt auteur Van Maan
en dat van geen enkele stof - uit
gezonderd de opiaten - is aan
getoond dat men er nog meer
wellust en/of een groter uithou
dingsvermogen van krijgt.
Wie zijn neus ophaalt voor deze
correcties op volkswijsheden en
liever vasthoudt aan halve waar
heden, opgeslagen overigens in
boeken van standing en for
maat, kan aardig dizzy raken
van Van Maanens encyclopedie.
Neem de bewering over Cleopa
tra, de eeuwig tot de verbeelding
sprekende Egyptische koninklij
ke schoonheid. Of leun op sta
pels standaardwerken om de fa
tale terugtocht van Napoleon te
wijten aan de onverwacht ex
treem strenge Russische winter.
Zonder meer twee slijtvaste op
vattingen, waar de Parool-jour
nalist toch met leesbaar genoe
gen diepe krassen in trekt. Cleo
patra was allesbehalve Egyp
tisch. Ze stamde uit een Mace-
donisch, Grieks geslacht. Ook de
meteorologische, mythische
waarheid rond Napoleons ne
derlaag smelt weg bij het nage
trokken gegeven dat de thermo
meter in Kiev anno november
1812 zeker twee graden boven
nul aangaf. De Franse keizer
liegt dan ook als hij in een van
zijn brieven noteert dat het in de
nacht van 14 op 15 november
zestien tot achttien graden
vriest.
Het massaal doodvallen van
paarden en manschappen
kwam omdat de terugtocht ge
schiedde in grote wanorde, met
weinig voer voor de paarden en
een volkomen gebrek aan disci
pline. Ook die overbekende
schoolplaat van een dichtgevro
ren Berezina waar de Grande
Armée overheen trok, is een ver
tekening van de waarheid.
Natuurlijk gaan er ook klassieke
waarheden aan diggelen in de
Encyclopedie van Misvattingen.
Beethoven heeft nooit een Elise
gekend. Vandaar dat hij ook
nooit dit befaamde klavierwerk
uit 1808 'für Elise' heeft gecom
poneerd. Wel 'für Therese', wat
ook boven aan het manuscript
heeft gestaan. Want Beethoven
was verliefd op Therese Malfatti,
nichtje van een beroemde arts
in Wenen. Omdat zijn hand
schrift nauwelijks te lezen was,
heeft de uitgeverij er Elise van
gemaakt.
Hans van Maanen past hulde
voor het gedegen spit- en speur
werk om vaststaande feiten om
te kiepen. Jammer alleen dat het
boek niet in zakformaat is ver
schenen. Nu moet ik het in de
hand houden om op verjaarda
gen die altijd en overal aanwezi
ge betweter, meteen de mond te
snoeren.
Elke week ligt er een ander soort
boeken op de leestafel. Deze
week een overzicht van de recent
verschenen stripboeken.
door Jan Kuys
Van wie het komt, is niet be
kend, maar het is een uitstekend
idee: het bundelen van al het
werk van tekenaar William Van
ce (William van Cutsem). Vance
(00k van Ringo, Bob Morane,
Blueberry en XIII) werkte oor
spronkelijk in de reclame, maar
werd overgehaald zijn heil te
zoeken in het beeldverhaal.
Daar ontplooide hij zich mede
dankzij de samenwerking met
scenarist Yves Duval tot een van
de toonaangevende tekenaars in
het historisch realistische genre.
Scenarioschrijver en wereldrei
ziger Yves Duval, die naam had
gemaakt met het bewerken van
'waar' gebeurde verhalen, liet
zich inspireren door Vance's
liefde voor grote zeilschepen.
Hij schreef tal van verhalen rond
luitenant Howard Flynn, die
zich inscheept op een vaartuig
van de Royal Navy en daar tal
van avonturen beleeft. Howard
Flynnn verscheen in 1964 voor
het eerst in het weekblad Kuifje
en had direct veel succes. Reden
voor de uitgever om de makers
te verzoeken een serie te maken
rond de marineman.
Die verhalen (drie lange en en
kele korte) zijn nu gebundeld in
een band met een harde kaft (Le
Lombard, 14,99). Dit boek is
deel zes in de reeks Alles van
Vance. Maar daarmee wordt het
voor de eenvoudige verzamelaar
niet eenvoudiger. Vorig jaar
verscheen namelijk deel 7 Rode-
rik als eerste uitgave in dezelfde
reeks. Echter niet bij Le Lom
bard, maar bij Dargaud. Nu is
dus deel 6 verschenen. Het vol
gende deel verschijnt januari
volgend jaar weer wél bij Le
Lombard. Maar nu gaat het in
eens over deel 1: Complete ver
halen 1962 - 1963. De delen 2,
3,4 en 5 verschijnen later. Bij
wie en in welke volgorde is nog
even afwachten.
De populariteit van de manga is
sinds de introductie in het Wes
ten begin jaren tachtig nog im
mer groeiende. Zo langzamer
hand zijn heel wat van deze Ja
panse strips op de markt ver
schenen, maar bovenal heeft de
Japanse tekenfilm (animé) het
genre ongekende successen ge
bracht. Europese uitgeverijen
hebben de Japanse strip voor
zichtig gepresenteerd: in de
vorm van maandelijkse afleve
ringen of in serieverband. Mede
daardoor groeide Dragon Ball
Illustratie uit het verhaal 'De tijgerklauw' van W. Vance.
Foto uit besproken boek
uit tot een van de populairste
manga's.
Merkwaardig is dat Akira, de
manga die in een Engelse verta
ling zorgde voor een doorbraak
van het genre in het Westen,
nooit in een Nederlandse versie
is verschenen. Uitgeverij Glénat
heeft daar nu verandering in ge
bracht. Het intrigerende actie-
verhaal van Katsuhiro Otomo is
nu verkrijgbaar in een goedkope
zwart-wit uitgave (prijs 13,25),
zoals de strip ook in Japan is uit
gebracht.
Manga's zijn er alleen voor de
liefhebbers. De Japanse strips
grossieren in nietsontziende ge
weldsscènes, onstuitbare acties
en bombastische scènes in een
science-fiction setting. Het ken
merk van Otomo is dat hij het
verhaal nauwgezet ontwildcelt
en invult met veel aan de werke
lijkheid ontleende details, die de
lezer geen seconde loslaten. Het
oorspronkelijke verhaal telt 2200
pagina's. De liefhebber kan dus
nog even vooruit.
Ook Willem (Bernard Holtrop)
wordt ouder, hetgeen niets wil
zeggen over zijn scherpe teken
stijl of zijn bijtende satire. Nog
dagelijks levert de Franse Hol
lander (hij woont al sinds 1968
in Parijs) een kritische cartoon
aan het linkse dagblad Libéra-
tion. Maar tegpiwoordig maakt
hij ook niet-controversiële pro
ducties. De laatste jaren vooral
verhaalstrips, waarin hij zijn
persoonlijke ervaringen in tekst
en tekeningen weergeeft.
Het net verschenen Op stap
met de razende reporter (De
Harmonie, 17,90) bevat elf
reisverslagen, waarvan sommi
gen een gedateerde indruk ma
ken. De verslagen zijn dan ook
gemaakt tussen 1993 en 2002.
Wïllems reisverslag over zijn
tocht door Bulgarije ademt bij
voorbeeld helemaal de geest van
begin jaren negentig, waar in
middels toch het een en ander
veranderd is. Desondanks slaagt
Willem erin door zijn persoon
lijke toets de lezer deelgenoot te
maken van heel bijzondere in
drukken. „Ik heb geprobeerd
zoveel mogelijk te vermijden
wat iedereen al op ansichtkaar
ten en in reisgidsen kan vin
den." Dat is hem gelukt.
