LEIDENS ONTZET
Leiden zal altijd feesten op 3 oktober
Jan van Hout
Oproep
Recept 3
«6*
Volksvertier of
burgerijvermaak?
Leidse Gouden Koets in oude luister hersteld
Voor
ae vrouwen
is het ook
heet zwaar.
R1
;i< S8'2
WèèèViÜk wil er
net zo uitzien als
die modellen!
MAANDAG 30 SEPTEMBER 2002
et ur uw beste (digitale) foto's van 2 en 3
ober van dit jaar op naar het Leidsch
;blad. De mooiste inzendingen zullen
4 oktober in deze krant worden opge-
nen.
nail: redactie.ld@damiate.hdc.nl.
idingen dienen vóór 4 oktober 9.00
binnen te zijn.
Op 7 september 1898 aanvaardde de
jonge Koningin Wïlhelmina als inhul
digingsgeschenk van de Amsterdam
se burgerij een bijzondere staatsieka
ros: de Gouden Koets. „Ik denk dat er
hooguit vijf van dit soort koetsen we
reldwijd rondrijden", zegt André de
Jong van de 3 October Vereeniging.
Zo heeft het Britse koningshuis een
Gouden Koets. En de 3 October Ver
eeniging.
Het is dus niet vreemd dat de 3 Octo
ber Vereeniging in lichte paniek raak
te toen enkele jaren geleden bleek dat
de koets aan groot onderhoud toe
was. „Er zat houtworm in en er
moest van alles aan gebeuren. Dat is
een kostbare grap en wij hadden daar
het geld niet voor." Maar de Geuzen
van Boisot brachten redding. Deze
sponsorclub van grote, vermogende
bedrijven, legt elk jaar een aanzienlijk
bedrag neer om speciale projecten
van de Vereeniging te financieren.
Deze club was bereid om de kosten
van restauratie van de koets, zo'n
40.000, voor haar rekening te nemen.
De Leidse Gouden Koets kent een
lange geschiedenis. Hij moet eigens
aan het begin van de negentiende
eeuw gebouwd zijn, weet De Jong, in
opdracht van het Engelse Koninklijk
huis. „Tot 1904 heeft de koets, die
toen nog zwart was, in de stallen van
Buckingham Palace gestaan." In dat
jaar kreeg Londen echter bezoek van
een clubje Minervanen. Zij waren be
zig met de voorbereiding van de
Leidse Maskerade van 1905.
„Toen die heren hoorde dat er in de
Koninklijke stallen koetsen te koop
De 3 October Vereeniging raakte in lichte paniek toen enkele jaren geleden
bleek dat haar koets aan groot onderhoud toe was. Foto: 3 October Vereeniging
waren, zijn ze gaan kijken. Ze hebben
de koets uiteindelijk voor 60 pond ge
kocht. De koets werd verscheept naar
Nederland en vervolgens voor het ze
ker voor die dagen aanzienlijke be
drag van ongeveer 1500 gulden ver
bouwd. „Ze wilden de koets een
Louis XIV-achtige uitstraling geven.
Toen is de Koets ook goud gemaakt"
In 1909 besloot het Collegium van
Minerva om de koets te verkopen aan
het Groningse studentencorps, dat de
koets voor zijn maskerade van 1910
gebruikte. Na deze optocht werd de
koets wederom verkocht. De nieuwe
eigenaar schonk de koets uiteindelijk
aan de gemeente Leiden, die het rij
tuig een paar jaar in De Lakenhal zet
te.
„De 3 October Vereeniging heeft de
koets in de jaren twintig en dertig een
paar keer geleend van de Lakenhal
voor de Grote Optocht tijdens 3 okto
ber. In 1935 kreeg de Vereeniging de
koets in bezit. Al die jaren stond hij
gestald bij De Jong Stalhouderij aan
de Hogewoerd/ Utrechtse Veer. Dat
weet ik nog, want die stalhouderij
was van mijn vader. Hij reed de Koets
ook altijd. De Gouden Koets vormde
geen vast onderdeel van de optocht,
maar als het uitkwam, reed hij mee.
Dan werden er vier of zes schimmels
voor de koets gespannen. M'n vader
zat in zo'n fraai pakje op de bok en
de leidsels, rode, werden geleend uit
de Koninklijke Stallen in Den Haag."
Tegenwoordig rijdt de Gouden Koets
in elke 3 oktoberoptocht mee. En nu
dus volledig gerenoveerd. „De oude
bok is volledig vervangen, er zat een
zwarte barokachtige bak onder koets
die daar niet hoorde. Die is dus ver
wijderd. Verder is de kroon op het
dak gerepareerd, is het complete on
derstel gerestaureerd en ga zo maar
door. De koets is echt in oude luister
hersteld. Ook de ruiten zijn ver
nieuwd. Toen bleek dat er in de por
tieren van de koets nog losse panelen
zaten. Dat heeft nooit iemand gewe
ten. Die kunnen omhoog, waarmee
het een geblindeerde koets wordt"
Volledig gerestaureerd zal de Gouden
Koets dus donderdag weer meerijden
in de optocht. Nu niet meer met de
vader van De Jong op de bok, maar
met Rijnsburger Herman Haasnoot.
De Jong: „Toen mijn vader er in de
jaren zeventig mee stopte, is de koets
in bij Haasnoot in stalling gegaan.
Niet meer in Leiden dus. Maar het
aardige is wel, dat hij in Leiden als
klein ventje bij mijn vader het vak ge
leerd heeft."
Timoteus Waarsenburg
fniddelde feestvierder staat
schien niet eens bij stil.
:t jaarlijkse hoogtepunt
leiden, 3 oktober, ontstaat
pnzelf. Sinds 1886 zet de 3
»r Vereeniging zich - met
Ivan de gemeente en ruim
iden - elk jaar weer in om
it te organiseren. Dit jaar
Ie 109de keer.
On et. Niemand zou
leze stad nog zonder dit
feest kunnen voorstel-
laar dat is wel eens anders
it. Daarvoor moeten we
jg. Op zondag 28 septem-
23 liet de gemeenteraad
de kansel in de Leidse ker-
et besluit omroepen dat de
ionele dankzegging voort-
jiet meer tijdens een speci-
rdenkingsdienst op 3 ok-
zou plaatsvinden, maar op
ste zondag na 3 oktober
s de gewone kerkdiensten,
t was tegen het zere been
e lichting studenten die in
igen de stad bevolkten,
na dit wrede besluit plak-
e studenten de stad vol
indigingen van een door
eorganiseerde uitreiking
aring en wittebrood. In de
e ochtend van 3 oktober
eren vlaggen op alle ge
ren van de universiteit, de
ntensociëteit, de schouw
en het rijksmuseum. Het
studenteninitiatief sloeg aan.
Die middag staat de hele Bree-
straat vol met mensen die wel
een gratis haring willen hebben.
Dit onverwachte succes inspi
reert de heren studenten. In
1836 wordt de inmiddels tradi
tionele uitdeling van haring en
wittebrood al uitgebreid met al
lerlei feestelijke activiteiten zoals
mastklimmen en zaklopen op
het plein der Groote Ruïne. De
plek dus waar tot de ramp met
het kruitschip mooie huizen
stonden en waar tegenwoordig
het Kamerlingh Onnes Labora
torium staat. En in 1874 is het
helemaal bal. Precies 300 jaar na
het echte Ontzet, herdenkt Lei
den die dag met dagen feest.
Hoogtepunten zijn een bezoek
van Koning Willem III aan de
stad en een vijf uur durende op
tocht.
Een jaar of vijftig lang zorgden
de studenten dat er jaarlijks een
volksfeest was. De laatste jaren
kregen zij al hulp van de Com
missie voor de Volksbijeenkom
sten. En in 1886 werd de 3 Octo
ber Vereeniging in het leven ge
roepen om de organisatie van
de steeds omvangrijker worden
de viering over te nemen. Toch
bleef 3 oktober verbonden met
de Leidse studenten. Zo zocht
de burgemeester van Leiden
nog rond de eeuwwisseling de
Leidse corpsstudenten aan om
in rokkostuum toezicht te hou
den op de kermis. Het was hun
taak om Leidenaars die te diep
De 3 October Vereeniging werd in 1886 in het leven geroepen om de organisatie van de steeds omvangrijker wordende viering over te ne
men. Archieffoto
ens de overlevering vond de Leidse weesjongen Cornells Jop-
:.op 3 oktober in een verlaten Spaans kampement een ketel
uitspot. Of het verhaal helemaal klopt is de vraag. In elk geval
Ideze jongen een heel andere hutspot gevonden dan wij van-
de dag eten. Al was het maar omdat de aardappel ten tijde van
ntzet van Leiden nog geen gemeengoed was in deze contreien,
hoe het ook zij, op 3 oktober eet heel Leiden hutspot.
laag het recept voor hutspot
Een Zuid-Afrikaans tintje van
1 Vinegar uit de Haarlem-
1 Renate Vlasblom, de ei-
van Oil Vinegar, ma-
zij de ingrediënten uit
pgen
el deze
pot voor
,e tsonen:
d tam
srvlees,
;oof°
1 'Ppe-
b00
win-
ien, 500
uien,
JieilKnof-
ichili-
rt» l'olie
'braad-
,noi 1 eetle-
2; African
peper
ut, 425 gram Rooihaksk-
ies (gemarineerde uitjes)
een marinade van 1 dl olijfolie
met een eetlepel African Rub
(een kruidenmelange van ge
roosterde specerijen, komijn, pi
ment, koriander, knoflook en
chilipoeder) en laat het vlees
hierin een half uur marineren",
zegt Vlasblom. „Schil de aardap
pelen en snijd
de winterpeen
klein. Kook dit
in ongeveer 20
minuten gaar.
Fruit de uien
aan in 4 eetle
pels olijfolie.
Braad het vlees
aan in de pan,
voeg daarna de
knoflook-
braaisaus toe
en stoof het
vlees hierin
gaar. Stamp de
aardappelen,
peen en uien
door elkaar en
breng op
smaak met pe
per en zout.
Serveer hierbij het gestoofde
vlees en de Rooihakskeentjies.
in het glaasje hadden gekeken
huiswaarts te sturen. Tegen
woordig is dit natuurlijk on
denkbaar. Maar nog altijd heeft
de praeses collegii, de voorzitter
van Minerva, zitting in het be
stuur van de 3 October Vereeni
ging.
De feestelijke vieringen werden
vanaf dit moment steeds groot
ser. Tot 1914. In dat jaar is er he
lemaal geen feest. Drie jaar lang
zou de 3 October Vereeniging
het feest stilletjes voorbij laten
gaan. De Eerste Wereldoorlog
die heel Europa dan in zijn
greep heeft, maakt een uitbun
dig feest in Leiden ongepast.
Hetzelfde gebeurde van 1939 tot
en met 1944. In 1939 acht de 3
October Vereeniging het niet
comme il faut om in Leiden het
Ontzet te vieren terwijl de mobi
lisatie aan de gang is. In 1940
zouden de feestelijkheden wel
weer hervat worden. Op uitgere
kend 10 mei 1940 ontving de
toenmalige burgemeester Van
de Sande Bakhuyzen een briefje
van de 3 October Vereeniging
met de volgende tekst: „Hoewel
de tijden nog zeer ernstig zijn,
wil het bestuur van de 3 October
Vereeniging trachten dit jaar
weder de jaarlijkse herdenking
van Leidens Ontzet op feestelij
ke wijze vieren." Het mocht niet
zo zijn. De volgende viering zou
pas in 1945 zijn.
Vanaf de jaren zestig verandert
de viering van Leidens Ontzet
wederom. De historische op
tocht verdwijnt, de thematische
optocht verschijnt En muziek,
dans en kroegbezoek krijgen
een steeds prominentere plek.
„Het is grappig om te zien dat
de avond van 3 oktober jaren
lang dé avond was om op pad te
gaan. Daar is de laatste jaren
weer een enorme verschuiving
in opgetreden. Tegenwoordig
gebeurt het op 2 oktober", zegt
bestuurslid Lodewijk Kallenberg
van de 3 October Vereeniging.
„Als Vereeniging willen we een
feest voor de stad blijven organi
seren. Meegaan met veranderin
gen hoort daarbij. We zullen ons
de komende jaren meer richten
op de feestvierders van 15 tot 35
jaar. Nieuwe programmapunten
voor die groep zullen wel ten
koste gaan van andere onderde
len. Maar traditionele punten
als de reveille, de herdenkings
dienst in de Pieterskerk, de uit
deling van haring en wittebrood,
de optocht en de taptoe zullen
altijd blijven bestaan", verzekert
Kallenberg. „En de kermis zal
helemaal nooit verdwijnen.
Want dat is nog altijd de financi
ële kurk waar dit feest op drijft."
Timoteus Waarsenburg
„Burgemeester Van der Werf
heeft een bronzen standbeeld.
Jan van Hout zou een beeld
van goud moeten hebben."
Dat stelde ooit Karei Bostoen,
Leids Neerlandicus en Jan van
Hout-kenner.
De stadssecretaris is altijd in
de schaduw blijven staan van
burge
meester.
Toch den
ken histo
rici dat het
vooral aan
Van Hout
is te dan
ken dat
Leiden
zich tij
dens het
Spaanse
beleg niet
overgaf.
Van Hout
rechtlijni
ge man ge
weest zijn.
Hij was geen figuur van com
promis en poldermodel. Dat
bleek bijvoorbeeld toen hij het
tijdens het eerste beleg aan de
stok kreeg met een dominee.
Die maakte bezwaar tegen de
tekst die Van Hout's op het
perkamenten papiergeld liet
drukken: 'Dit ter wille van de
vrijheid'. De dominee meende
dat de godsdienst voorop
moest staan, niet de stedelijke
vrijheid. Van Hout zou toen
hebben gedreigd met een pis
tool de predikant te lijf te gaan.
Ook van zijn standpunt 'niet
overgeven' was hij niet makke
lijk af te brengen. De later zo
gevierde held Van der Werf
voelde zijn maag knorren en
speelde met de gedachte om
de Spanjaarden dan maar bin
nen te laten.
Van Hout
moest hem
telkens weer
in het gareel
houden.
Een protest
demonstra
tie van Lei
denaars die
vóór de
overgave
waren, liet
de secretaris
door de
schutterij
uiteen ran
selen.
Vriendelijk
in de om
gang of niet,
er bestaat
weinig twij
fel aan dat Van Hout een be
langrijker figuur was dan de
burgemeester. Hij kende ieder
een en had als secretaris met
talloze connecties de beste
toegang tot allerlei informatie.
Terwijl na het beleg Van der
Werf door de prins van Oranje
uit zijn functie werd gezet, leg
de Van Hout samen met Janus
Dousa de basis voor de toe
komst van Leiden: de Univer
siteit
Op 10 maart 1886 schreef on
derwijzer en lid van de Commis
sie voor Volksfeesten N. Brou
wer een brief aan zijn medebe
stuurders waarin hij voorstelde
om een speciale vereniging op
te richten voor 'alle rangen en
standen der bevolking (exept de
totaal onbeschaafden)' met als
doel 'de 3den October levendig
te houden en de les der historie
luide te blijven prediken dat een
volk, dat in zichzelf verdeeld is,
ten gronde moet gaan'.
De 3 October-lezing wordt elk
jaar verzorgd door de vakgroep
Geschiedenis van de Universi
teit Leiden en vormt inmiddels
een vast ingrediënt van de acti
viteiten in de aanloop naar de
viering van Leidens Ontzet Gis
termiddag verzorgde historica
Boudien de Vries de lezing in De
Lakenhal. De eerste 3 Oktober
feesten: volksvertier of vermaak
voor de burgerij?
De doelstelling was een vereni
ging voor het hele volk. En de
contributie van slechts een gul
den per jaar, voor iedereen te
betalen, sloot daar redelijk op
aan. Maar nieuwe leden moes
ten zich schriftelijk bij de pen
ningmeester aanmelden. En
schrijven was in die dagen een
vaardigheid die het overgrote
deel der ongeschoolde arbeiders
niet bezat. In de praktijk kon
dus niet iedereen lid worden. En
daar was de 3 October Vereeni
ging eigenlijk helemaal niet rou
wig om.
Om het verschil tussen leden en
niet-leden te benadrukken,
splitste de vereniging de eerste
jaren het feestterrein, het Schut
tersveld, in twee helften op. Het
deel voor leden was alleen toe
gankelijk op vertoon van een
lidmaatschapskaart Uiteraard
had het feestterrein voor leden
ook iets meer te bieden dan het
terrein voor het gewone volk. Zo
konden de leden in 1888 op het
Schutterveld genieten van heuse
'Negerzangers uit het Congo-ge-
bied'.
In die dagen was er van een echt
volksfeest nog geen sprake. De
houding van de 3 October Ver
eeniging leek vooral gericht op
het 'opvoeden' van het lagere
volk in een traditie van be
schaafd feestvieren. De angst
voor dronken, ongemanierde
Leidenaars die het feest zouden
verstieren leefde erg bij het be
stuur van de 3 October Vereeni
ging. In 1888 stelde een aantal
leden dat het Schuttersveld te
drassig vond, voor om in elk ge
val het middagprogramma van
de feestelijkheden naar de toen
al kroegrijke Beestenmarkt te
verplaatsen. Met het argument
dat 'de ondervinding heeft ge
leerd dat de nabijheid van her
bergen demoraliserend werkt op
het volk' veegde het bestuur van
de 3 October Vereeniging dit
voorstel van tafel.
Tijdens de viering van Leidens
Ontzet in 1892 was het Schut
tersveld zo drassig dat de 3 Oc
tober Vereeniging geen schei
ding had aangebracht tussen
het ledenveld en het niet-leden-
veld omdat zij van mening was
dat de leden nooit in die mod
derpoel zouden gaan lopen. Een
misrekening. Toen bleek dat de
leden ondanks de zompige bo
dem toch graag een kijkje wil
den nemen bij de poffertjes
kraam en de schiettent, moest
het bestuur te elfder ure iets re
gelen om haar leden 'het mis
schien minder aangename sa
menzijn met niet-leden' te be
sparen.
„Pas in de twintigste eeuw wer
den de idealen van het bescha
vingsoffensief sleetse begrippen
en verdween de betuttelende
houding. Toen werd '3 oktober'
daadwerkelijk een feest voor alle
Leidenaars aldus De Vries.
Timoteus Waarsenburg
Gilles de Geus
door Hanco Kolk
