'Schrijven is geen huwelijk'
BOEKEN
De beste thriller in jaren
Atte Jongstra brengt je het water in de mond E
Het grote medelijden van een misantroop
Foer wil zich na droomdebuut nergens op vastleggen
Hommage aan het échte Italië
ZATERDAG 28 SEPTEMBER 2
In een Praagse hotelkamer
schreef Jonathan Safran Foer (25)
in tien weken tijd zijn verbijste
rende debuutroman 'Alles is ver
licht'. Sindsdien vecht Foer tegen
te hoge verwachtingen.
literatuur interview
Theo Hakkert
'Alles is verlicht' door Jonathan Safran
Foer. Vertaling: Peter Abelsen. Uitgeverij
Anthos/Manteau. Prijs: €19,90.
Hij wenst zich nergens op vast
te leggen. Wat Jonathan Safran
Foer betreft is de hele wereld
vloeibaar en voorlopig. „Mis
schien schrijf ik wel nooit een
boek meer." Hij kijkt er nog seri
eus bij ook, maar laat het in vre
desnaam niet waar zijn. Geluk
kig vertelt hij later zojuist een
eerste versie van een volgend
boek te hebben afgerond.
Jonathan Safran Foer is de 25-
jarige auteur van Alles is verlicht,
een van de mooiste debuutro
mans van een Amerikaan sinds,
pakweg, The Catcher in the Rye
(uit 1951) van J.D. Salinger, en
die werd vervolgens een zwij
gende kluizenaar.
„Ik weet nu nog niet of ik wel
een schrijver ben. En dat is geen
grapje. Ik weet het echt niet.
Schrijven is geen huwelijk waar
ik trouw aan moet zijn. Mensen
maken de fout te denken dat ze
een verantwoordelijkheid voor
het boek hebben, maar het is
juist andersom: de boeken heb
ben een verantwoordelijkheid
voor ons."
Dat mag hij uitleggen. „Op
school en universiteit werd ons
bijgebracht dat schrijvers knap
zijn en intelligent. Daar begint
het misverstand al. Schrijvers
schrijven boeken, maar dat wil
niet zeggen dat ze automatisch
iets wezenlijks te vertellen heb
ben of intelligenter zijn dan
doorsnee mensen. En ze zijn ze
ker niet slimmer dan hun lezers.
Mij werd voorgehouden dat ik
van boeken lezen een beter
mens zou worden. De conse
quentie daarvan is dat je lezen
als werk gaat zien, en als ik Mid-
dlemarch (roman van George
Eliot - red.) wel lees maar niet
begrijp, wil dat dus zeggen dat
ik als mens niet goed genoeg
ben. Geen wonder dat jongeren
dan niet meer lezen. Boeken
zijn er voor ons, niet anders
om."
In Alles is verlicht reist ene Jona
than Safran Foer, een jonge
Amerikaanse jood, naar Oekra-
ine. Hij draagt een vergeelde fo
to bij zich en zoekt de wortels
van zijn voorouders. Als gids
fungeert de tolk Alex Pertsjov.
Dat is het basisgegeven, maar in
deze meerstemmige roman le
zen we ook de - dolkomische -
brieven in steenkolenengels die
Alex later, na de reis, aan Foer
stuurt en de al dan niet gefanta
seerde geschiedenis van het
dorpje waar Foers voorouders
hebben geleefd, inclusief delen
uit Het Boek der Antecedenten,
waarin de geloofs- en leefregels
van het dorp werden opgete
kend.
De roman zit vol aangrijpende,
onvergetelijke beelden. Foers
taal wervelt en lonkt. Alinea's
kunnen diep triest beginnen en
eindigen in een gulle lach, en
omgekeerd. „Mijn boek is al ex
perimenteel genoemd. Het zou
'stylistisch ambitieus' zijn." Hij
kan en wil het niet ontkennen.
„Hoewel, het zit allemaal al in
Tristam Shandy, de roman van
Lawrence Steme uit 1760 onge
veer." Foer wil koste wat kost
voorkomen dat de lezer van een
eventueel volgend boek ver
wacht dat het Alles is verlicht,
deel 2 wordt. „Ik wil niets vast
leggen. Ik wil onverwachte din
gen blijven doen. Ik wil anders
blijven."
Schrijvers moeten, vindt Foer,
blijven proberen het perspectief
van de lezer op de wereld te ver
anderen, of dat wereldbeeld op
z'n minst even flink aan te tik
ken. De wereld als ei. „Saul Bel
low en Philip Roth, de twee bes
te schrijvers van de laatste de
cennia, kunnen dat. Ze zijn lin
guïstisch zo creatief. Ik verkeer
in de redelijk luxe positie dat
een volgend boek zal worden
opgepikt. Dat is de gelegenheid
iets te doen. De lezer te prikke
len, de lezer even anders naai
de wereld laten kijken, de lezer
aan te raken. Ik wil iets loswoe
len."
De reis die hij in Alles is verlicht
beschrijft, heeft hij ook daad
werkelijk gemaakt. „Ik was in de
Oekraïne. Met een vergeelde fo
to. Maar zonder Alex, zonder de
grootvader, zonder Augustine,
zonder al die figuren die in het
boek voorkomen. Alleen de om
standigheden waren dezelfde.
Ter plekke wist ik nog niet dat
het de basis van een boek zou
worden."
Na drie dagen vertrok hij rich
ting Praag om daar in de tien
weken die volgden zijn roman
in één ruk op te schrijven. „God
mag weten waar het vandaan
kwam. Ik heb het gewoon opge
schreven. De reis had de bron
van mijn verbeelding opengezet.
Ik was nooit echt geïnteresseerd
in geschiedenis, in genealogie of
judaïsme. En nu heb ik een ro
man geschreven over juist deze
onderwerpen. Je hebt vaak een
heel ander beeld van jezelf dan
dat wat je bijvoorbeeld op een
foto ziet. Ik had de reis nodig
om me dat te realiseren."
Maar in tien weken? Foer is er
wel heel nuchter over. „Een pa
gina tikken kost je twee minu
ten. Een boek dus ongeveer tien
uur. Boeken schrijven heeft dus
Jonathan Safran Foer: „Boeken zijn er voor ons, niet andersom." Foto: GPD/Bas Beentjes
niet zo veel met schrijven te ma
ken, maar meer met de manier
waarop je je op die twee minu
ten t>pen voorbereidt. Vervol
gens heb ik er nog twee jaar aan
geschaafd. Dat wil zeggen: de
oude moppen eruit en nieuwe
moppen erin." Humor is inder
daad een wezenlijk onderdeel
van de roman. „Afgewisseld met
serieuze stukken. Zoals het le
ven is, denk ik."
Verwachtingen, ze blijven hem
bezighouden. Hij komt er steeds
op terug. „Mensen moeten van
alles van me kunnen verwach
ten. Ik was zo blij met een brief
van een lezer, die vond dat ik
zijn familie had beschreven. Hij
had er zo veel aan gehad. Bleek
ik toch universelere thema's te
hebben aangeboord daien_r
dacht. Het bleek een zjodö^
man van 35 uit Philadelphia nk
niet, wat ik verwacht hadjtsho
jonge jood uit New York." tde;
DE LEESTAFEL
door Arno Ruitenbeek
Wekelijks ligt een ander genre
boeken op de leestafel. Deze
week de recente oogst thrillers.
Nelson DeMille is er in geslaagd
de perfecte balans te vinden tus
sen een waarheidsgetrouwe in
trige over de zware, georgani
seerde misdaad in de Verenigde
Staten en een hoogstaande hila
rische en vlijmscherpe woor
denstrijd tussen twee absolute
tegenpolen: een arrogante Wall
Street-advocaat en zijn nieuwe
buurman, een maffiadon. Zijn
thriller Krachtmeting (The
House of Books, €15,00) is de
allerbeste en -leukste die ik in
jaren heb gelezen.
Verschillende keren biggelden
de tranen van het lachen me
over de wangen bij de ongeëve
naarde dialogen tussen raads
man John Sutter en de door jus
titie op de huid gezeten 'zaken
man' Frank Bellarosa.
Sutter is een niet onbemiddelde
vlerk van een advocaat gespeci
aliseerd in belastingontwijking.
Getrouwd met Susan Stanhope.
Zij is een beeldschone telg uit
een familie van (veel) oud geld
die het van oudsher te zeggen
heeft aan de Goudkust, zoals de
verzameling landgoederen op
Long Island, New York, heet.
Lange tijd een bolwerk voor ver
waande lui van Britse of Neder
landse afkomst zoals de Vander-
bilts, de Stanhopes en aange-
trouwden.
Nouveaux riches zouden niet
eens langs de ballotagecommis
sie van de countryclub komen.
Het kost weinig moeite om je
voor te stellen hoe deze kouwe
kak collectief een hartverzakking
krijgt als Sutter zijn nieuwe
buurman Bellarosa meebrengt.
Dat moment in Krachtmeting is
om in te lijsten. Dat geldt ook
voor de scène waarin Sutter de
belastinginspecteur ontvangt,
die hem fijntjes laat merken dat
de fiscus het spelletje nu wel
eens wil winnen en de raads
man wegens belastingontdui
king zijn zomerhuis afneemt.
Met verwondering (en instem
ming) nemen we kennis van de
veranderende houding van Sut
ter. Hij verbrandt langzamer
hand alle schepen achter zich.
Hij wordt stilaan de consigliere
van Bellarosa, die hij lange tijd
met opperste sarcasme, ironie
en neerbuigendheid heeft be
handeld. De dandy don, zoals
de opzichtig duur geklede maf
fiabaas achter zijn rug wordt ge
noemd, daarentegen blijft wie
hij is. Zou hij echt van tevoren
hebben geweten hoe het af
loopt?
Haar boeken zijn superspan-
nend, goed gedocumenteerd en
vol intriges. Thrillers met origi
nele plots, maar tegelijkertijd
ook mooie romans, waarin veel
plaats is ingeruimd voor gewone
mensen die gewone dingen
doen. Misschien dat de mis
daadromans van de Zweedse
schrijfster Liza Marklund (1963)
daarom zo succesvol zijn. De
helden en heldinnen zijn men
sen, die als het ware bij je om de
hoek wonen.
Er zijn veel en grote overeen
komsten tussen Marklund en de
door haar gecreëerde heldin An-
nika Bengtzon. Beiden zijn jour
nalist, hebben een grondige he
kel aan macho-mannen en on
recht en zijn behept met dezelf-
de gebreken. Marklund schrijft
over vrouwen, met een gezin,
met kinderen, met als het zo uit
komt een slecht humeur en een
schuldgevoel, vooral als de za
ken uit de hand zijn gelopen. In
Paradijs (De Geus, €20,00)
wordt een Bosnische vrouw, die
meer weet van twee lijken in de
haven van Stockholm, achter
volgd door een Servische moor
denaar en doet een vrouw uit de
doeken waarom en hoe de orga
nisatie 'Paradijs' mishandelde
en bedreigde mensen helpt. Ge
weld tegen vrouwen is een the
ma dat in al haar boeken voor
komt. (bijdrage: Pieter-Jan Dek
kers)
Niks geen maatschappelijk en
gagement bij de Amerikaanse
successchrijver Dean Koontz.
Zijn nieuwste thriller Huiverin
gen (Luitingh-Sijthoff, €16,95)
is, schrijft Koontz in een voor
woord, 'voornamelijk bedoeld
als een lekker spannend boek'.
Zijn boek speelt zich af in een
Amerikaans gehucht waar de
bewoners zich onbewust zijn
van het feit dat ze worden ge
hersenspoeld in het kader van
een medisch experiment.Al
mijn boeken gaan over geweld,
omdat ik wil begrijpen waarom
mensen elkaar de vreselijkste
dingen aandoen", aldus de au
teur. Ook in Huiveringen weet
Koontz zijn fantasieën weer op
huiveringwekkende manier te
botvieren.
Bloem, water, zout. Als
er aan één oorspronke
lijk Zuid-Italiaans ge
recht grof wordt ver
diend dan is het wel de
pizza. Maar je moet niet
vragen wat sommige
Amerikaanse, Turkse en
tja ook Italiaanse pizza
bakkers in Nederland on
der de noemer van deze
ongekend populaire Na-
politaanse lekkernij dur
ven te presenteren. De
welig tierende pizzakoe
riers spannen daarbij in
negatieve zin de kroon.
Dat smeekt bijna om een
mooi documentair boek
waarin de oorsprong van
het deeggerecht nog
eens uit de doeken
wordt gedaan. Het boek
werk 'La Pizza' (Tirion,
27,20) van Nikko Aman-
donico doet dit op voor
beeldige wijze. Met
prachtige foto's van Na-
politanen, het bakpro-
ces, de oorspronkelijke
recepten van de klassiek
Napolitaanse pizza's Ma-
rinara en Margherita én
originele nieuwe recep
ten. Een absolute must
voor liefhebbers van de
Italiaanse keuken en van
het pure Italië.
Foto uit besproken boek.
roman recensie
Wim Vogel
'De tak van Salzburg, autobiografie van een lezer"
door Atte Jongstra. Uitgeverij Querido.
Prijs: €29,95
Zeventien jaar heeft hij lopen schooieren
op boekenmarkten, antiquariaten uitge
spit en de laatste jaren wekenlang op 'het
net' gesurft. Die bibliomanie leverde hem
ruim vierhonderd titels op die vrijwel
niemand meer kent en meer dan veertig
bizarre sites die dit gemeen hebben: ze
staan bol van de feiten, vermeend of niet.
In De tak van Salzburg, een autobiografie
van een lezer doet Atte Jongstra geani
meerd, bevlogen en altijd inspirerend
verslag van zijn ronddolen in dat kabinet
vol wetenswaardigheden, van zijn bevin
dingen en ervaringen in dat vaak hilari
sche luilekkerland.
Nu weet ik natuurlijk wel dat er over alles
is geschreven en dat iedere menselijke
rariteit is vastgelegd in even zovele na
slagwerken, maar zie die maar eens te
vinden. Aan dat ongemak komt Jongstra
ruimhartig tegemoet. Dit standaardwerk
is veel meer als doe-boek dan als studie
boek bedoeld.
En het werkt! De sites waar hij naar ver
wijst kloppen, de informatie daarop dus
ook en voordat je het weet klik je verder
naar andere www's. En op die rommel
markt gisteren kon ik het Mierenboekje
van Ch.G.Salzmann niet laten liggen,
vooral niet door zijn intrigerende onder
titel: Aanleiding tot een verstandige op
voeding der opvoeders. En wat heerlijk
daarin op bladzij drie al te lezen dat op
voeders vaak zo jong blijven doordat zij
'jeugdige uitwasemingen' inademen,
'waardoor bij zulke mannen de verdik
king der bloedmassa zou worden tegen
gegaan.' Zo zit dat dus.
Jongstra verzamelt standaard- en naslag
werken, encyclopedieën, studies, disser
taties en lexicons met prachtige titels als
De speculaasplank door de eeuwen heen,
Lachen in de gouden eeuw, De kunst van
het liegen, Lexicon van het bijgeloof en
het Universalfachwörterbuch der Sauer-
krautwissenschaft uit 1903. Het aardige
van zijn schrijven daarover is dat het ner
gens echt specialistisch wordt maar dat
Jongstra je altijd en opnieuw 'lekker'
maakt zelf verder te zoeken. In een hoog
tempo leidt hij je langs tafels die door
buigen van de heerlijkste gerechten maar
waarvan je slechts de geur kunt opsnui
ven. En met het water in je mond spoed
je je naar de bibliotheek en naar het in
ternet.
Daarnaast heeft Jongstra de prettige ge
woonte in zijn voetnoten nieuwe verwij
zingen, boeken en sites te noemen waar
door die noten tezamen bijna een boek
in een boek vormen. Zo noemt hij in het
hoofdstuk 'Keukenseizoenen' vanzelf
sprekend de opvatting dat boerenkool
pas eetbaar is als de vorst er overheen ge
weest is maar ook de Encyclopedie voor
voedings- en genotsmiddelen.
Hij behandelt de geschiedenis van het in
maken, het inzouten, het roken, het in
vriezen en het doorstralen en komt via de
klok in de keuken, Griekse gezondheids
deskundigen, Werumeus Bunings Het
fornuis van Venus (een kookboek met
liefdesrecepten voor heren op leeftijd:
veel harde eieren en stevige porties Hon
gaarse paprika's), De keuken van de late
Middeleeuwen en Het nieuwe Mot
boek van Wim Oudshoom binnei
paar pagina's uit bij het kookboef
zijn voorkeur heeft: Leiths Seasonal
ble van Jackson en Belinda KassapiaL
Jongstra's voetnoten behandelen j
als braakmiddelen, de duurte vai
venmest, anorexia nervosa in hist4
perspectief, de gruwelijke gevolgeï
het stadsleven, de wereld van delf
jachtsport, de fundamentele eigens!
pen van de nacht en een bundel i
sche verhalen over melk, een vloeisf
door Ernst Wichmann ook wel 1
werd genoemd. Zo leer je nog eens f
In Sakburg gooiden de mensen
ters een kale boomtak in de
schachten van de zoutmijnen,
hem een paar maanden later naar
haalden, was hij bedekt met een
schitterende kristallen. Zo schitterel
die tak is Jongstra in al die jaren n£
hoopt geworden. Wat mij betreft 2
wel goed: deze autobiografie van e
zer fonkelt aan alle kanten. Een 1
boek!
novellen recensie
Nico de Boer
'Het grote medelijden' door Willem
Frederik Hermans. Uitgeverij De Bezige
Bij. Prijs: €35,00.
Nergens schreef Willem Frede
rik Hermans (1921-1995) onver-
bloemder over zichzelf als in de
novelle Het grote medelijden, die
eindigt in een soort verantwoor
ding van zijn schrijverschap:
'Scheppend nihilisme, agressief
medelijden, totale misantropie'.
Het is deze drie-eenheid van
'verschrikkelijke waarheden'
waarop het schrijverschap van
Hermans dreef. En dat aanvan
kelijk zoveel weerstand opriep
en hem zoveel vijanden bezorg
de.
Naar dit verhaal is de bundeling
van de verzamelde novellen van
Hermans genoemd. Die geldt
als opwarmertje voor de uitgave
van het verzameld werk dat van
af 2004 moet verschijnen. Be
halve Het grote medelijden zijn
in het boek onder meer opgeno
men de novellen Het behouden
huis en Madeion in de mist van
het schimmenrijk, en veel vroe
ge verhalen, waaruit blijkt dat
Hermans al op zeer jonge leef
tijd gave verhalen kon schrijven.
De schrijver voelde een 'groot
medelijden' voor de personages
in zijn romans en verhalen,
waarin hij probeert orde te
scheppen in de chaos, in het
'sadistische universum' waarin
we gevangen zitten en waaruit
geen ontsnapping mogelijk is.
Het leven is immers een aan
eenschakeling van ongerijmd
heden en toevalligheden. Zeker
Hermans' vroege werk - tot on
geveer begin jaren zeventig -
kenmerkt zich door een groot
'agressief mededogen met de
mens die zichzelf niet kan ken
nen.
De mens ziet zichzelf altijd an
ders dan de anderen hem zien,
geen twee mensen zien ooit de
werkelijkheid hetzelfde, geen
mens ook die weet wie zijn
vriend is en wie zijn vijand,
W.F. Hermans in 1993 in het Amstelhotel bij de presentatie van zijn
Boekenweekgeschenk 'In de mist van het schimmenrijk'.
Archieffoto: ANP
want wie nu je vijand is kan het
volgende moment je vriend zijn
en andersom.
Onverstoorbaar, met een ijzeren
consequentie droeg Hermans
zijn zwarte visie uit, met als
hoogtepunten de romans Ik heb
altijd gelijk, De donkere kamer
van Damocles en Nooit meer
slapen, en de bundel Paranoia.
Uit dit laatste boek is de mees
terlijke novelle met de uitdagen
de titel Het behouden huis af
komstig, een beklemmend ver
haal dat speelt op de Balkan. De
hoofdpersoon, die strijdt aan de
kant van de partizanen, zoekt
zijn toevlucht in een onbe
woond huis, dat kort daarop als
nog verwoest wordt.
Maar nergens schreef Hermans
zo meedogenloos over zichzelf
als in de novelle Het grote mede
lijden, die oorspronkelijk te vin
den is in de bundel Een wonder
kind of een total loss (1967). Het
speelt in Parijs, ver voordat de
schrijver zich er voor langere tijd
zou vestigen. Hoofdpersoon is
Richard Simillion, het alter ego
van de schrijver. Richard over
denkt tijdens zijn zwerftocht
door Parijs zijn pijnlijke verle
genheid. zijn mensenschuw
heid, zijn schaamte en angsten,
zijn afkeer voor sociaal contact:
'Zoals sommige mensen met
één been door het leven moeten
gaan, zo andere met hun verle
genheid. Mijn verlegenheid
is onherstelbaar als een afgezet
been.'
Het grote medelijden eindigt met
een verantwoording van de
schrijver, zijn visie op de mens
en de wereld, die hij bijna vrolijk
samenvat met de woorden
scheppend nihilisme. Volgens
Hermans is namelijk alleen via
de kunst, de literatuur, aan dat
verstikkende nihilisme te ontko
men. In het Hermansiaanse
universum huizen wij immers
allen in een donkere kamer,
waarin alles berust op moedwil
of misverstand. Misschien
wordt Hermans' werk daarom
wel zo vaak koud en emotieloos
genoemd. Een misverstand,
moedwillig of niet. In zijn werk
is er enerzijds - onderhuids - al
tijd de ingehouden woede, maar
anderzijds getuigt zijn proza van
een enorme bedwongen emotie.
Opvallend is dat Hermans al
vroeg zijn toon te pakken had
en de thematiek uitwerkte die
later zou terugkeren in zijn grote
romans. In deze verzamelbun
del staan surrealistische, associ
atief geschreven verhalen als
Atonale en absurde, fantastische
als De kat Kilo en Ezelsoren,
naast realistische als Elektrothe
rapie. Curieus is Inferno (1943),
een verhaal in de geest van Ed
gar Allen Poe, waarin een vrouw
via een medium contact pro
beert te krijgen met haar omge
komen geliefde.
In het verhaal zit In de mist van
het schimmenrijk verstopt, de ti
tel van het boekenweekge
schenk dat een halve eeuw later
zou verschijnen, en uit fragmen
ten bestaat van het oorlogsdag
boek van de student Karei R..
Hermans zou dit later herzien
en omdopen in Madeion in de
mist van het schimmenrijk.
Prachtig is ook Een wonderkind
of een total loss, waarin Her
mans een kritische noot kraakt
over het burgerlijk huwelijk.
De thematiek in de latere novel
len Philip's sonatine, Homme's
hoest, Geyerstein's dynamiek en
De zegelring blijft dezelfde, maar
deze miniaturen missen toch de
overweldigende kracht van het
eerdere werk. Zo beschouwd is
Het grote medelijden een won
derlijk ratjetoe geworden. Dat is
mede te wijten aan de eigenge
reide Hermans zelf, die ener
zijds het etiketje novelle plakte
op verhalen die dat predikaat ei
genlijk niet of nauwelijks verdie
nen, en anderzijds novellen be
stempelde als verhalen die
moeiteloos als novelle kunnen
worden aangeduid. Zodoende
missen we in deze bundel ver
nuftige vertellingen als Paranoia
en Glas.
Hoe het zij, met Het grote mede
lijden is eens te meer het bewijs
geleverd dat W.F. Hermans in
onze naoorlogse letteren op
zeldzame hoogte stond. Zijn
werk is van internationale allure.
Daarom mag het een daad van
gerechtigheid worden genoemd
dat na Mulisch en Nooteboom
nu ook Hermans eindelijk, zij
het postuum, succes boekt in
Duitsland. Sinds de verschijning
van een nieuwe vertaling van
Die Dunkelkammer des
Damokles wordt hij hier onom
wonden gerekend tot de groot
ste Europese schrijvers van de
vorige eeuw.
„Abt
op
het
TOP TI E N*p<
FICTIE
tierd
rijke
1. (3) Donna Tartt, De Ifj^
vriend.
De Bezige Bij, 27,50
2. (5) Adriaan van Dis, F;
ziek.
Meulenhoff, 18,50
3. (1) Connie Palmen,
de uwe.
Prometheus, 24,95
4. (-) Donna Tartt, De vi
gen geschiedenis.
De Bezige Bij, 12,50
5. (-) Bernlef, Verbroken
gen.
Querido, 18,50
6. (-) Leon de Winter,
gym- lia
De Bezige Bij, 18,50
7. (6) Isabel Allende, De|
van de wilde goden.
Wereldbibliotheek, 17,!
8. (7) Maarten 't Hart,
wijzer.
Arbeiderspers, 17,95
9. (-) Dik van der Meulen,L^j
tatuli. Leven en werk v;
ard Douwes Dekker. u
Boom, €45,- tbta
10. (-) Midas Dekkers, De lte in
Contact, 24,90 [n c
;Het
aar
Donna Tartt regeert. Kenjv°01
zijn er in Nederland oolP166
mensen te vinden die haa^31^
buut De verborgen geselmi
niet in huis hebben, zielmee
entree op nummer vier. Bf de
publiceerde met Vertr/2*)
zwijgen misschien wel zijn*
te verhalenbundel. Dik
Meulen schreef een de$
biografie van Multatuli. Dip
ste nieuwe binnenkomer
das Dekkers, zet op volstr#
gen, en vaak dolkomischeF
de menselijke soort te kijk
De boekentoptien wordt 4
lijks samengesteld op basF
verkoopcijfers van Athenj'
Boekhandel en H. de Vriesje
ken in Haarlem, Boek]
Kooyker in Leiden, Plaf
Boekhandel Harkema in I
sum, Boekhandel Los inp
sum en Boekhandel De 1
Almere.
