LEIDENS ONTZET
'De feesten zitten hoog in alle hoofden'
Valdez
Watermanagement verjoeg de Spanjaarden
Oproep
Recept 1
Burgemeester Wolter Lemstra viert 3 oktober eenmalig mee
Uitgekeken
gjj op uw
&C collega's?
Het beleg en ontzet van Leiden
door de ogen van tijdgenoten
www.autoheemskerk.com
Al bijna een
jpar wordt de
dappere etad
Leióen belegerd
door de Spanjaar
den. Gilles en
zijn vrienden
staan de burgers
bii
VBUDAG 27 SEPTEMBER 2002
J uw beste (digitale) foto's van 2 en 3
!so er van dit jaar op naar het Leidsch
.24 ad. De mooiste inzendingen zullen
ggtfctober in deze krant worden opge
sp. E-mait
B.ld@damiate.hdc.nl.
j2(Jingen dienen vóór 4 oktober 9.00
o!o5 nnen te zijn.
3,00
15,94
'43.00
73,50
>77,79
6.61
15,50
67,23
42,80
5,38
188,50
76,95
38,23
1,46
120,90
525,50
14,30
59,80
O,1"
529,1
16,17
67,1
568,00
12,4(
12,50
224,9!
339,r
102,00
Volgende week is het weer zover. De
dag waar heel Leiden naar uitkijkt: 3
oktober, de herdenking van Leidens
Ontzet Een dag die al sinds 1574 in
Leiden wordt gevierd. Na ruim vier
honderd jaar staat deze dag nog altijd
in het geheugen van elke rechtgeaar
de Leidenaar gegrift Wat gebeurde er
toen, dat we daar nu nog jaarlijks bij
stilstaan?
1573. De Tachtigjarige Oorlog is in
volle gang en de Spanjaarden doen
ijverig hun best om heel Nederland
stad voor stad onder de duim te krij
gen. Eind oktober van dat jaar slaan
de Spaanse legers onder aanvoering
van veldheer Valdez hun tenten op
rond de stad Leiden. Maar Leiden zag
de bui al hangen - Alkmaar en Haar
lem waren al eerder aan de beurt ge
weest - en ging goed voorbereid het
beleg in. Aan voedsel en munitie geen
gebrek.
In april 1574 - Leiden wordt dan al
ruim vijf maanden belegerd - hoort
Valdez dat Lodewijk van Nassau, de
broer van Willem van Oranje, met een
leger vanuit Duitsland naar Leiden wil
optrekken om de stad te bevrijden.
Valdez besluit niet af te wachten. Hij
heft het beleg op, trekt Lodewijk tege
moet en verslaat diens bevrijdingsle
ger op 14 april 1574 op de Mokerhei.
Ondertussen viert Leiden feest, in de
veronderstelling de Spanjaarden met
succes te hebben verjaagd. Maar Val
dez keert na de slag op de Mokerhei
onverwijld temg naar Leiden om het
karwei af te maken. En Leiden heeft in
alle euforie verzuimd om de voedsel-
Burgemeester Van der Werff biedt de hongerige bevolking zijn degen aan om
zijn arm af te hakken.
Schilderij van M.I. van Bree (1722-1839), te zien in De Lakenhal.
en munitievoorraden aan te vullen.
Als Valdez eind mei opnieuw met
6000 manschappen voor de poorten
verschijnt, is Leiden letterlijk in last
De Leidenaars hebben het zwaar te
verduren. Maar desondanks blijft het
moreel hoog. De Leidenaars doen af
en toe zelfs aanvallen op de Spaanse
schansen. Maar ondanks deze held
haftige acties blijft de stad hermetisch
afgesloten van de buitenwereld en
wordt voedsel met de dag schaarser.
Honden, katten en zelfs ongedierte,
het verdwijnt allemaal in de hongeri
ge magen van de inwoners. Het ver
haal wü zelfs dat burgemeester Van
der Werff de bevolking ter lediging
van hun honger zijn degen aanbiedt
met het aanbod om zijn arm af te
hakken en op te eten. Als dan ook nog
eens de pest uitbreekt, is de ramp
compleet.
Leiden probeert hulp te krijgen. Uit
eindelijk weet de stad dankzij de post-
lemei
Wit,
oq ring v
een paar maanden is
lend burgemeester,
ter Lemstra zegt al veel
van de Leidse volks-
10e deze zich verhoudt
van de Leidse fees-
hier altijd wel iets fees-
[5 instens een keer per
•32 jn opvolger moet dan
!oo wurgondisch hebben."
00
1° cheid die Lemstra sig-
tchrijft hij voor een
groot deel toe aan de bevol
kingssamenstelling. „Het we
melt van de studenten. Zoveel
jonge mensen, dat brengt vro
lijkheid met zich mee. Er wordt
al snel iets aangegrepen om een
feest te vieren. Maar dat is één
kant Leiden is ook een kanker-
stad. Men kankert altijd overal
over, ja, ook de krant waarin dit
staat afgedrukt Door dat con
trast met die vrolijkheid zindert
het in deze stad. En dat bevalt
me."
Lemstra merkt het in de contac
ten met de burgers. Ze hebben
altijd wat te klagen, maar 3 ok
tober is het eerste onderwerp
dat Leidenaars aankaarten als ze
met hem in gesprek raken, on
geacht hun rang of stand. „De
gewone man in de stad, de di
recteur, de taxichauffeur: de
feesten zitten heel hoog in hun
hoofden. Slechts een enkeling
Morgen vindt u de
baan die bij u past in
4137 Ie overlevering vond de Leidse weesjongen Cornelis Jop-
3®-jg 3 oktober in een verlaten Spaans kampement een ketel
36! 11 P°L Of het verhaal helemaal klopt is de vraag. Maar als het
33.88nd deze jongen in elk geval een heel andere hutspot dan wij
7! 95 de dag eten. Al was het maar omdat de aardappel ten tijde
50! 15 ntzet van Leiden nog geen gemeengoed was in deze con-
30.59 aar hoe het ook zij, op 3 oktober eet én maakt heel Leiden
70,95
37,9111
62,301
13,141
38.55
45.9C
2,501
recept voor hutspot
ir Risa aan het Leven-
24,
23,601
9.80
35,75[
17,10 ge-
13,6012
8,5ll
14,03p'
114,9
oi kilo
28,76b
5.25|
29,99"
22,301
39,20|
17,651"
46,25r
1054,0"
a de aardappelen
oegen de rest er later
it klapstuk wel een tijd
je nodig heeft voordat het gaar
is, beginnen we daarmee. Het
vlees wordt gekookt in ruim wa
ter met zes bouillonblokjes, pe
per en zout. Als
het vlees gaar,
halen we dat er
uit en koken
we de penen in
hetzelfde
vocht. Omdat
de uien minder
lang hoeven te
koken gaan die
er als laatste
bij. Als alles
gaar is, gieten
we de boel af
en worden de
peen en ui, het
fijn gesneden
vlees en de
aardappelen
door elkaar ge
stampt. Een
paar klontjes
boter erbij om
de hutspot smeuïg te maken,
een beetje jus en een gehaktbal
letje of rookworst erbij en smul
len maar."
geeft hoofdschuddend te ken
nen dat hij die dag Leiden ver
laat"
Hoewel deze editie van de Leid
se feesten pas zijn eerste is - en
in de hoedanigheid van burge
meester van Leiden meteen zijn
laatste - is hij zich volledig be
wust van de betekenis ervan
voor de stad. Ondanks dat hij
nog moet debuteren, heeft hij er
een uitgesproken mening oven
„Er zal nooit iets aan verande
ren. De reveille, de herdenkings
dienst in de Pieterskerk, de Gro
te Optocht, de koraalzang, de
Taptoe, de kermis en het vuur
werk, ze moeten allemaal blij
ven. En het feest moet in het
centrum worden gevierd en ner
gens anders. Het Leidse cen
trum, die compacte binnenstad,
met alle straten, stegen en kroe
gen leent zich daarvoor. Fees
ten", zegt Lemstra, „zijn een uit
laatklep en ze brengen schwung
in de stad. Een stad kan niet
zonder."
De inwijding begon dan ook di
rect nadat hij aantrad in Leiden,
enkele maanden geleden. Zo is
hij in de tussentijd bijgepraat
door onder anderen Piet van
Sterkenburg, voorzitter van de 3
October Vereeniging. En van ka
binetschef Van Woerden kreeg
hij vijf volgeschreven A4'tjes aïs
antwoord op de vraag: „Wat ge
beurt er die dag, Hein?" Voor
zijn studie van de Leidse historie
had hij veel aan oud-wethouder
Jan Laurier (Groenlinks). Die
gaf hem dikke boeken over Lei
dens Ontzet en de textielindu
strie. „Je kent Jan. Ik weet nu
precies hoe de Leidse arbeiders
zich vroeger in het zweet moes
ten werken."
Maar het meest had Lemstra
nog aan de adviezen van oud-
burgemeester Cees Goekoop,
een gerenommeerde voorgan
ger van de Leidse feesten. „Niet
alles wat je krijgt naar binnen
werken, Wolter. Anders blijf je
niet overeind." Lemstra heeft
het in zijn oren geknoopt. Voor
noodgevallen, weet hij nu ook,
is er een emmer aanwezig in de
open koets, die voorop gaat in
de Grote Optocht en Taptoe.
Maar Lemstra verwacht niet dat
hij er gebruik van zal maken. Ui
teraard hebben Lemstra en zijn
vrouw zich ook als lid laten in
schrijven van de 3 October Ver
eeniging. Lid blijven ze, ook als
Lemstra's klus in Leiden erop
zit.
Waar Lemstra geen advies over
nodig had, is corenwijn. De bur
gemeester gaat er dezer dagen
prat op dat hij deze versnape
ring als secretaris-generaal op
twee ministeries heeft geïntro
duceerd. Toen hij vertrok, liet hij
de corenwijn achter. Later is
hem de laatste fles thuisge
stuurd met een briefje met een
weemoedige tekst Nu was niet
alleen Lemstra, maar ook de co
renwijn weg. Van corenwijn,
weet Lemstra, krijg je tenminste
geen houten kop.
De waarnemend burgemeester
mag dan 3 oktober een van de
vele feestgangers zijn, hij is op
die dag, als enige, hoofd van de
politie. Bang dat hij in actie
moet komen als bewaker van de
openbare orde is hij niet. „Met
massale feesten lost meestal
veel zichzelf op. De burgerij
werkt zelf dempend op rotzooi-
schoppers, hoewel ik er niet
voor zal terugdeinzen om op te
treden tegen lieden die het feest
verstieren. Maar door de jaren
heen is het allemaal redelijk
Wolter Lemstra is
helemaal klaar
voor zijn eerste -
en in de hoedanig
heid van burge
meester van Leiden
meteen laatste-
viering van Leidens
Ontzet.
Foto: Hielco
Kuipers
meegevallen. Men leeft er ook
zo sterk naartoe, spaart er zelfs
voor, heb ik begrepen."
Wel weet Lemstra nu al dat na
het feestgedruis zijn bureau 'vol
zal liggen met klachten over ge
luidsoverlast'. Ook dat is een
traditie. Hij zal de brieven niet
met één armveeg in de prullen
mand laten belanden maar bij
het lezen zal hij goed voor ogen
houden 'dat bij een feest altijd
geluid is' en 'dat het maar één
keer per jaar 3 oktober is.'
Wim Koevoet
duiven van muzikant en duivenmel
ker Willem Comelisz Speelman de lei
der van het Hollands verzet in Delft te
bereiken: Prins Willem van Oranje.
Hij is vastbesloten om het zwaar bele
gerde Leiden te hulp te komen. Maar
hoe? Na alle mogelijkheden op een
rijtje te hebben gezet, komt Willem
van Oranje tot de conclusie dat er
maar één oplossing is: watermanage
ment. Begin augustus laat hij de dij
ken in de omgeving van Rotterdam
doorsteken. Maar het duurt twee
maanden voordat het water tussen
Rotterdam en Leiden zo hoog staat
dat de Spanjaarden hun beleg opge
ven en de geuzen met hun boten over
de ondergelopen polders kunnen.
Op 3 oktober 1574 willen de wanho
pige Leidenaars nogmaals een aanval
doen op de Spanjaarden. Dit keer
hebben ze de schans Lammen op het
oog. Als verkenner sturen ze Comelis
Joppensz vooruit Tot zijn grote ver
rassing treft hij de schans onbemand
aan. De Spanjaarden zijn 'm ge
smeerd. Volgens de overlevering vindt
deze Leidse weesjongen in een van de
overhaast verlaten kampementen een
vuurtje met daarboven een pruttelen
de ketel met hutspot.. Diezelfde dag
varen de geuzen over de Vliet Leiden
binnen. Ze hebben kaas, haring en
witbrood bij zich. Leiden is ontzet,
maar tegen een hoge prijs. Door hon
ger en pest is een derde deel van de
Leidse bevolking, zo'n zesduizend
mensen, gestorven.
Timoteus Waarsenburg
Drie oktober is meer dan een
feest Het is de dag dat Leide
naars, door honger en de zwar
te dood uitgedund, het Spaanse
beleg van hun stad doorbraken.
Met hulp van de watergeuzen
en de prins van Oranje. Deze se
rie Echt de hoofdrolspelers uit
Weekhartig waren ze niet de
Spanjaarden. Waarom bracht
bevelhebber Don Francisco de
Valdez dan niet de genadeslag
toe aan het uitgehongerde Lei
den? Het antwoord: hij was
verliefd.
Dat wil aft hans een hardnekki
ge mythe over de Spaanse le
gerleider. Magdalena Moons,
de dame in kwestie, kwam uit
Den Haag. Zij en Valdez had
den een stormachtige affaire,
maar trouwen zat er nog niet
in. Daarmee wilde Valdez
wachten tot na de val van Lei
den. Een stormloop moest die
forceren, want de Leidenaars
bleven maar stand houden ter
wijl het voedsel allang op was
en de Zwarte Dood door de
straten doolde.
Magdalena stak een stokje
voor de bliksemactie. Het ver
haal wü dat ze vrienden in Lei
den had wonen, en daarom
aankondigde dat Valdez het
huwelijk op zip buik kon
schrijven als hij de troepen zou
laten uitrukken.
Helaas is van bovenstaande le
gende geen woord waar. De
Haagse Magdalena heeft wd
bestaan, maar ze trouwde in
werkelijkheid met ene Jan
Cues. Er bestaat ook nog een
versie van het verhaal waarbij
Magdalena niet alleen bet liefje
van Valdez is, maar tevens
nicht én huisgenote van bur
gemeester Van der Werff. Ze
ontmoet Valdez zelfs bij Van
der Werff thuis, als de legerlei
der vermomd als bode de bur
gemeesterswoning binnen
dringt.
Over de figuur van Valdez is
verder weinig bekend. Toneel
stukken schilderen hem soms
af als vals en leugenachtig, dan
weer als moedig en oprecht
Het beleg en ontzet van Leiden.
Over deze passage zijn al kasten
vol met boeken geschreven. Het
is dan ook niet makkelijk nog
een nieuwe invalshoek te vin
den voor dit oude verhaaL Toch
lukt het zo nu en dan iemand.
Johan Koppenol, bijvoorbeeld.
Deze hoogleraar Oudere Neder
landse Letterkunde aan de Vrije
Universiteit schreef het boek Het
Leids ontzet 3 oktober 1574 door
de ogen van tijdgenoten.
De Nederlandse opstand tegen
de Spanjaarden ging tussen pro
testanten en katholieken. Broe
der Wouter Jacobsz, een katho
liek, ziet de verrichtingen van de
geuzen dan ook met lede ogen
aan Als hoofd van een katholie
ke orde in Gouda moest hij in
1572, toen Gouda de zijde van
de protestantse en opstandige
Prins van Oranje koos, de wijk
nemen naar Amsterdam. Alle
gebeurtenissen in die dagen
heeft hij nauwgezet beschreven
in een dagboek.
Zo beschrijft hij dat in 1574 op
Sint Maarten, 11 november, het
stadsbestuur in Leiden gewis
seld is. „Als eerste burgemeester
werd de beruchtste oproerkraai
er aangesteld die men daar kon
vinden, te weten zeemleermaker
Pieter Adriaensz van der Werff,
wiens vader eertijds als weder
doper was onthoofd." Jacobsz
was overduidelijk geen fan van
de man die heden ten dage als
held in Leiden wordt vereerd.
Hij is dan ook alles behalve ver
heugd te vernemen dat de stad
uiteindelijk wordt bevrijd. „Op 3
oktober werd Leiden ontzet
door de geuzen. Dit stemde alle
katholieken, zowel daar als
overal elders, buitengewoon
droevig, want men zag wel in
dat dit de aanloop was tot meer
verwoestingen in het hele land."
Maar er zijn ook andere berich
ten overgeleverd. Vanuit Leiden
bijvoorbeeld. Een anonieme in
woner van de stad heeft even
eens van dag tot dag beschreven
wat er gebeurt. Vol trots ver
meldt deze Leidenaar een uitval
van zijn stadsgenoten in de
vroege ochtend van 29 juli 1574.
„Gezamenlijk hebben zij onver
schrokken en onverhoeds de vij
and overvallen in de schans op
de Boshuizer sluis, buiten de
Wittepoort. Ze wierpen ballen
gevuld met buskruit over de
schans en joegen zo de vijand
grote schrik aan. Ze hebben er
vele doodgeslagen en doodge
schoten; er werden talrijke
krijgsgevangenen gemaakt en
vele mantels, geweren en de
gens geroofd."
Vanzelfsprekend toont deze
ooggetuige zich ook een stuk
verheugder over de bevrijding
van de stad. „God Almachtig
moet hiervoor tot in de eeuwig
heid worden geloofd." De beste
man kon toen niet bevroeden
dat zijn wens daadwerkelijk in
vervulling zou gaan.
Koppenol heeft beschrijvingen
van deze roerige periode uit de
archieven gehaald, van stof ont
daan en in hedendaags Neder
lands opnieuw op schrift ge
steld. En daarmee heeft hij een
voor Leiden zeer belangrijk stuk
verre geschiedenis weer dichtbij
gebracht. Een aanrader voor ie
dereen die geïnteresseerd is in
de Leidse geschiedenis.
Het Leids ontzet 3 oktober 1574
door de ogen van tijdgenoten is
voor 12,95 te koop bij de er
kende boekhandels.
Timoteus Waarsenburg
(advertenties)
OP ZOEK NAAR EEN VERTROUWDE OCCASION?
EEN ZAAK VAN VERTROUWEN
A U T R K
L. (071J-5310811
R. (071 )-3312866
Gilles de Geus
door Hanco Kolk
September 1571
Ms Leiden zich niet
overgeeft, wordt de
stad geplunderd,
de vrouwen verbracht
en de mannen mis
handeld en ver
nederd.
LIEFTINK SCHUIFPUIEN
Met een schuifpui van Uefbnk geeft
u stijl en cachet aan uw woning.
Onze schuifpuien zijn er in talloze
uitvoeringen. In eigen fabriek
vervaardigd van hoogwaardig
aluminium of kunststof. Met begla
zing naar keuze en voorzien van
KOMO-keur. In onze showroom doet
u de mooiste ideeén op
Showroom. P'OduKtieweg 15*17
2404 CC Alphen a C R>jn
Tel 0172 46 96 '0 www liefttnk.r
Openingstijden showroom
maandag t/m vrijdag van 9 30 tot 16.30 uur
zaterdag van 10.00 tot 16.30 uur
