WETENSCHAP
'Evolutie volgt wet van vraag en aanbod'
Onzekere toekomst
voor ruimtestation
Uitgestorven
aap ontdekt
Gat ozonlaag
wordt kleiner
Neanderthaler steeds beetje complel
Romeinse keizers goede werkgevd:
Lianen verstikken tropisch regenwoud
hoc 298
Maandag 23 september
Toen hij op de lagere school zat
nam zijn lerares tropische schel
pen mee naar school. Vanaf die
dag was zijn wetenschappelijke
interesse in zeeschelpen gebo
ren.
Foto: GPD/
Cord Otting Fotografie
men, die in staat is om stikstof
te maken via bacteriën op zijn
wortels. Dat is npttig voor om
ringende planten."
Verweij werkt aan een boek over
economie en evolutie. Dat ligt
pas in 2004 in de winkel. Op het
gebied van onderzoek is hij op
dit moment druk bezig het uit
stervingspatroon van soorten in
Florida en aangrenzend tropisch
Amerika in kaart te brengen. Hij
hanoi/anp-afp - Onderzoekers
hebben in het noorden van
Vietnam een apensoort gevon
den waarvan men dacht dat ze
al decennia geleden was uitge
storven. Om de Gibbon-apen
van de ondergang te redden zijn
snel maatregelen nodig, zo ver
klaarden dierenactivisten on
langs.
De zwartkuif Gibbon, Nomascus
nasutus nasutus, werd in de ja
ren zestig voor het laatst gezien.
Onderzoekers hebben echter af
gelopen maand een populatie
van 26 apen gezien in de berg
achtige Vietnamese provincie
Cao Bang in het noordoosten.
sydney/anp/dpa - Het gat in de
ozonlaag boven Antarctica, dat
inmiddels de grootte heeft van
driemaal de oppervlakte van
Australië, wordt kleiner. Dat is
de conclusie van het Australi
sche onderzoeksbureau CSIRO.
Volgens CSIRO sluit het gat zich
langzaam als gevolg van de ver
minderde uitstoot van ozon-
aantastende chloorfluorkoolwa
terstoffen (cfk's), waardoor de
de concentratie van deze scha
delijke stoffen afneemt Als deze
trend zich doorzet, zou het gat
in de ozonlaag volgens de we
tenschappers over vijftig jaar
hersteld kunnen zijn tot wat het
was in 1930 voor de uitvinding
van deze stoffen.
Vooral in de jaren zeventig van
de vorige eeuw gebruikte de in
dustrie op grote schaal cfk's in
onder meer spuitbussen, koel
kasten en vriesinstallaties. In
1987 sprak een groot aantal lan
den in het Protocol van Mon
treal af het gebruik van dergelij
ke schadelijke gassen drastisch
terug te dringen. De rijke landen
beloofden de productie en ge
bruik van cfk's vrijwel onmid
dellijk te stoppen, terwijl de ar
me landen beloofden voor 2007
de uitstoot met 85 procent te
verminderen.
Anaconda heeft
geen man nodig
Rio de ianeiro/anp - Een vijf
meter lange anacondaslang
heeft in een Braziliaans onder
zoeksinstituut 23 babyslangen
ter wereld gebracht zonder dat
het dier bevrucht is door een
mannelijke soortgenoot.
De anaconda is ondergebracht
in een instituut dat kuren ont
wikkelt tegen beten van giftige
dieren. Volgens aan de instelling
verbonden onderzoekers heeft
de slang door een bijzonder
zeldzaam verschijnsel eieren in
haar voortplatingsorgaan kun
nen ontwifdcelen zonder be
vrucht te zijn.
De biologen stellen dat ze dit
verschijnsel wel eerder hebben
waargenomen bij schorpioenen
en hagedissen in het instituut.
door Ben Apeldoorn
den haag - De activiteiten in het
ruimtestation ISS (International
Space Station) zijn op een laag
pitje gezet. Tegelijkertijd wordt
de uitbouw van het ISS vertraagd
en wordt hij niet zo uitgebreid als
aanvankelijk gepland. De kosten
zijn te hoog en de mondiale eco
nomie zit in een dip. Er is een
lichtpunt: de drie astronauten die
sinds enkele maanden in het ISS
werken, lagen op 25 augustus
met hun werkzaamheden ruim
vijf werkuren voor op het geplan
de schema.
Deze zomer werden haar
scheurtjes ontdekt in de toe
voerleidingen naar de brand-
stofpompen van de complete
vloot space shuttles. Onderzoek
toonde aan dat dit 'waarschijn
lijk geen gevaren' tijdens lance
ringen zou opleveren, maar als
er iets is waar NASA niet op zit
te wachten, dan is dat wel een
herhaling van de ramp met het
ruimteveer Challenger op 28 ja
nuari 1986 die zeven astronau
ten het leven kostte. Daarom
worden de aangetaste leidingen
in alle vier beschikbare ruimte
veren, waarmee astronauten
van en naar het ISS worden ver
voerd, vervangen. Dat houdt de
shuttle-vloot naar verwachting
tot en met oktober aan de
grond.
Ondertussen zal er zo goed als
zeker niets terecht komen van
de plannen met het ruimtesta
tion. Dat moest honderden me
ters groot worden, maar dat
wordt komende jaren amper
half zo groot. De thans geplande
uitbreidingen worden boven
dien in een sterk vertraagd tem
po gerealiseerd, ook omdat het
aantal vluchten naar het ISS on
geveer gehalveerd is naar maxi-
Een van de bemanningsleden van het ISS. Hij en zijn twee medebewoners moeten voorlopig nog in de
krappe ruimte blijven. Foto: GPD
maal vier vluchten per jaar.
Dat heeft ook consequenties
voor de aantallen astronauten,
die het ISS gezamenlijk moeten
bemannen: geen 'tientallen',
maar 'liever drie'. Uiteraard is
dat ook van invloed op de aan
tallen experimenten die men
oorspronkelijk in het ISS had ge
pland, Minder ruimte betekent
immers minder toestellen - en
minder mensen minder han
den. Het huidige onderzoek in
het ISS spitst zich toe op de in
vloed van gewichtloosheid op
tal van (te maken) materialen en
op het menselijke lichaam.
Daarnaast zijn geautomatiseer
de camera's en gevoelige senso
ren continu op de aarde gericht,
om de vele processen te land,
ter zee en in de lucht te registre
ren. Dit in het kader van NASA's
Earthwatch-project, waarin vele
honderden wetenschappers en
instituten over de hele wereld
samenwerken, maar waarvoor
de noodzakelijke middelen van
af volgend jaar door de VS vrij
wel zeker nog verder worden ge
kort. Vorig jaar verordonneerde
het Witte Huis NASA te streven
naar een ruimtestation met een
permanente bemanning van
drie. Behalve in ruimtevaart-
kringen in de Verenigde Staten
zelf, staken ook stormen van kri
tiek en protest op bij weten
schappers over de gehele wereld
en bij de Europese ruimtevaart
organisatie ESA en de Japanse
NASDA, die ook meedoen aan
het ISS-project.
De belangrijkste klacht is dat
een driekoppige bemanning
niet in staat is al het werk aan
boord te verrichten. Veel experi
menten vinden weliswaar gro
tendeels automatisch plaats,
maar er zijn toch nogal wat ge
regelde, deels steekproefsgewij
ze controles nodig voor de
voortgang. Astronauten beste
den overigens maar een deel
van hun werktijd aan puur we
tenschappelijk onderzoek. De
hardware van het ISS vereist ook
geregelde, intensieve controles.
Soms zijn zeer tijdrovende
ruimtewandelingen nodig voor
het aanbrengen van toestellen
aan de buitenkant van het sta
tion. Bovendien moeten de as
tronauten veel lichaamsoefenin
gen doen om enigszins in con
ditie te blijven.
De ISS met op de voorgrond de Russische Zvezda-module en daarachter
koppelt de space shuttle Endeavour, die de bemanning naar het station
de twee grote Unity- en Destiny-verblijven. Op de achtergrond ont-
heeft gebracht, zich net los van het ISS. Foto: GPD/NASA
door Peter de Jaeger
wageningen - De evolutie ver
loopt volgens economische wet
ten van vraag en aanbod. Dat
idee komt van Geerat Vermeij, de
internationaal beroemde schel-
pendeskundige. Hij was onlangs
in Nederland om zijn ideeën toe
te lichten.
Geerat Vermeij (55)
woont sinds zijn ne
gende jaar in Ameri
ka. Toch spreekt hij
nog vloeiend Neder
lands. Al op vierjarige
leeftijd raakte hij het licht in
beide ogen kwijt, maar ondanks
- of misschien wel dankzij - deze
handicap is hij uitgegroeid tot
een wereldvermaarde bioloog.
Voor de wetenschapper zijn
schelpen een draagbaar muse
um: tastbare beeldhouwwerken
die de geheimen van het leven
ontsluieren. In zijn autobiogra
fie Privileged hands schrijft hij:
'Mijn belevingswereld werd niet
zwart of hopeloos. Die sprankel
de als nooit tevoren, maar nu
met geluiden, geuren, vormen
en texturen'.
Zijn fascinatie voor schelpen be
gon op de lagere school in het
plaatsje Dover, in de Ameri
kaanse staat New Jersey. Zijn juf
bracht schelpen mee uit Florida
en liet die door de klas gaan. „Ze
waren totaal anders dan de
schelpen die ik als kind langs de
machtsstrijd be
paalt het wankele
evenwicht in het
ecosysteem."
Volgens Vermeij is het
goed mogelijk dat evolu
tie tijdelijk stilstaat. Tijdelijk
retekent dan vele duizenden
jaren of zelfs enkele miljoenen
jaren. „Ik beschouw evolutie als
een episodisch proces, dus
met ingebouwde perio
den van rust waarin
er weinig gebeurt. In
die rustfase is de situ
atie niet perfect, inte
gendeel. Aanpassin
gen zijn nooit volmaakt,
maar soms kan een verbetering
in de ene richting een verlies be
tekenen op een ander teirein.
En als dat verlies te kostbaar is,
staat de evolutie voorlopig stil."
Een andere tegendraadse opvat
ting heeft Vermeij over invasies
van vreemde soorten. Meestal
worden die gezien als bedrei
gend voor de biodiversiteit, om
dat het ten koste zou gaan van
inheemse soorten. Maar Verweij
denkt dat dit vaak een emotio
nele mening is, die nergens op
is gebaseerd. „In sommige ge
vallen biedt invasie zelfs voorde
len. Zo is de fauna van het noor
delijke deel van de Atlantische
Oceaan veel rijker geworden
toen drie miljoen jaar geleden
honderden soorten emigreerden
vanuit de Grote Oceaan. Dat
kon na het wegvallen van de na
tuurlijke barrière bij de Bering-
straat. Op Hawaï is onbedoeld
een boomsoort terecht'geko-
Groningse kust had verza
meld. De tropische
schelpen waren een
esthetische ge
waarwording
die ik niet
eerder
had
beleefd", herin
nert hij zich. Vanaf die dag was
zijn wetenschappelijke interesse
in zeeschelpen geboren.
Nu werkt Vermeij als hoogleraar
biologie aan de universiteit van
Califomië in Davis. Hij is vooral
bekend om zijn theorie over de
miljoenen jaren durende wa
penwedloop tussen zeeschelp
dieren. Door onderlinge compe
titie passen roofdier en prooi
zich in de tijd voortdurend aan.
Aan de hand van fossielen van
maanslakken en mosselschel
pen, van zeventig miljoen tot
300.000 jaar oud, stuitten zijn
collega's op de eerste bewijzen.
De maanslak boort een gat in de
mossel om vervolgens het dode
weekdier te verorberen. Het gat
in het fossiel werd naar verloop
van tijd steeds groter, terwijl het
kalk-
deksel van de
mossel dikker werd. Zelf
heeft hij bewijzen van de wa
penwedloop gevonden bij mol-
lusken (weekdieren) en schelp-
brekende en indringende roof
dieren als vissen, krabben en
zeesterren. „De huidige week
dieren zijn beter gepantserd en
de belagers zijn uitgerust met
sterkere scharen en kaken."
Volgens de bioloog is die evolu
tionaire wapenwedloop in de
natuur alleen mogelijk bij eco
nomische groei. „Alle planten
en dieren ontwikkelen zich in
een wereld van vraag en aan
bod, mogelijkheden en risico's.
Als zij met elkaar concurreren
wint de ene partij meer of ver
liest minder dan de andere. De
winnaar verkrijgt op die manier
meer macht. Én die onderlinge
door Martijn Hover
den haag - De lianen waarmee
Tarzan, heer van de jungle, zich
door het oerwoud verplaatst zijn
in feite helemaal geen vervoer
middel, maar een onkruid dat in
toenemende mate de bomen
van tropische regenwouden be
dreigt. Dat melden onderzoe
kers in het tijdschrift Nature.
De onderzoekers, onder leiding
van Oliver Phillips van de uni
versiteit van Leeds, constateren
dat in het regenwoud van het
westelijk Amazonegebied van
Peru, Bolivia en Ecuador het
aantal lianen de afgelopen twin
tig jaar is verdubbeld. De lianen
- kfimplanten die de omvang
van een regenpijp kunnen krij
gen - zijn zwaar genoeg om
door hun gewicht alleen al tak
ken van bomen te doen afbre
ken. Ook houden ze het zonlicht
tegen, waardoor de groei van de
bomen wordt gehinderd.
Al met al, aldus de wetenschap
pers, zorgt dat ervoor dat bo
men afsterven, waardoor sneller
groeiend loof met minder bla
deren de kans krijgt om wortel
te schieten. „De totale hoeveel
heid biomassa in een bos met li
anen is een stuk minder dan een
in een bos zonder", aldus Phil
lips. Doordat ze bomen afbre
ken die het broeikasgas C02
kunnen absorberen, zouden de
lianen ook nog eens kunnen bij
dragen aan de opwarming van
de aardatmosfeer die mede ver
antwoordelijk wordt gehi ÏÏC
voor de overstromingsral «y
die Centraal- en Oost-Eiu
deze zomer hebben getrc 17
De oorzaak van de toenai esti\
het aantal lianen in tropi
genwouden is volgens on
zoekers tweeërlei. Enerzij 30
het kappen van bomen ii rzak
regenwoud voor tropisch
hout meer zonlicht in de
toelaten. Dat bevordert d
van lianen.
Anderzijds blijkt uit ondej*9®
van botanicus Christian I Du"
van de universiteit van B< 119
het toegenomen C02-geh ie:
van de dampkring sinds
gin van de industriële ra
ervoor zorgt dat lianen si 1 Fli
groeien dan voorheen.
.301
para
bordeaux/gpd - Geen vóórlo
pers van de moderne mens,
maar eerder neefjes ervan. Dat
is de eigentijdse visie op de Ne
anderthalers, die ruim 25.000
jaar geleden zijn uitgestorven.
Nu de Franse antropoloog Bru
no Maureille een bijna compleet
skelet van een Neanderthalbaby
heeft teruggevonden hoopt de
wetenschap via DNA-onderzoek
meer duidelijkheid te krijgen
over de plaats van deze mens
achtige soort in de evolutie.
Bruno Maureille van de univer
siteit van Bordeaux herontdekte
zes jaar geleden in het Nationale
Museum voor Prehistorie in Les
Eyzies-de-Tayac-Sireuil de ver
loren gewaande fossiele resten.
Ze vormen het meest complete
skelet dat ooit werd gevonden.
Alleen de schouderbladen en
een deel van het schaambeen
ontbreken. Inmiddels heeft
Maureille in het de meest recen
te uitgave van het gezaghebben
de blad Nature verslag gedaan
van de herontdekking en de
avonturen die erop volgden.
De resten zijn van een baby van
hooguit vier maanden, die
40.300 jaar geledenmoet zijn
gestorven. In 1914 werd het ske
let gevonden onder een over
hangende rots langs de rivier) de
Vézère in het zuidwesten van
Betresten afkomstig
van oermensen
De botresten die archeologen
in 2000 in het Neanderthal
vonden, zijn afkomstig van
twee oermensen. Dat blijkt
uit uitvoerig onderzoek. In dit
gebied ten oosten van Düs-
seldorf werden in 1856 de
botten van een oermens ont
dekt en deze werd naar het
dal vernoemd. De gevonden
resten komen overeen met
die van de eerste 'Neander
thaler'. Archeologen hebben
in 2000 vijf stukjes van een
armbot en een melktand van
een Neanderthal-kind gevon
den. Uitgebreid onderzoek
heeft nu bepaald dat ze, net
als de 'Neanderthaler' 42.000
jaar oud zijn. Dat maakte
deskundige Ralf W. Schmitz
van de universiteit van Tü-
bingen onlangs bekend. Ove
rigens zouden de drie gevon
den oermensen geen familie
van elkaar zijn.
Frankrijk. Het gebied staat be
kend om zijn prehistorische 1
vindplaatsen.
In 1921 werd de vondst'
skelet beschreven en hi
bedoeling dat het naar
zou verhuizen. Slechts
ten blijken daar ook w<
zijn aangekomen. De r<
achter in het museum,
deel nog gevat in het g<
waarin het gevonden
Maureille ontdekte het
1996 bij het catalogiseri
archieven. Er zat geen li
maar hij identificeerde hL"*
steenresten te vergelijke ort
die van de vindplaats in Eurc
Moustier. Later spoorde
eille in Parijs de twee bo
die eerder van het skelet
verwijderd. Deze stonde |m
boek als onderdeel van 1
bekende dubbele Neant "ES
graf. Ze bleken echter p< w
passen bij het skelet uit p ve€
Moustier. bor 1
Iets soortgelijks gebeurt
jaar geleden, toen wet»
pers de vindplaats van «9 00
Neanderthaler terugvon »3.ot
hun verbazing gaf de aa»>o tc
de Neanderthal Vallei biess
seldorf na meer dan 140 4
nog een brokstuk van di n Sw
van het oorspronkelijke 1.20
prijs. Dat was voor de d -22.
gen 'net zoiets als het te 0
den van de armen van dFLE\
van Milo'.
;tei '°C
"«Mo
Volgens Vermeij heerste er een miljoenen jaren durende wapenwedloop tussen zeeschelpdieren.
Foto's schelpen: Hans van Weel
heeft onder meer vastgesteld dat
de Atlantische Oceaan in de
loop der tijd steeds minder
voedsel bevat, terwijl de Grote
Oceaan juist rijker is geworden
aan plankton en algen. Wellicht
is dat onderscheid te verklaren
door het ontstaan van de land
engte bij Panama.
„Opvallend is dat de soorten die
het hebben overleefd kleiner
zijn, omdat ze minder te eten
hebben. Dat is duidelijk een
aanpassing ingegeven door de
economie."
leicester/rtr-anp - De Romein
se keizers wisten hoe ze hun ge
schoolde werknemers moesten
behandelen. Ze betaalden hoge
lonen en voorzagen hen van
voedsel dat in moderne topklas
se restaurants niet zou mis
staan.
„We komen steeds meer tot het
besef dat de Romeinen niet al
leen slaven en gevangenen het
werk lieten doen. Ze waren ook
aangewezen op geschoolde ar
beid en daarvoor betaalden ze
goed", zegt archeologe Marijke
van der Veen van de Universiteit
van Leicester.
Haar bijdragen aan de Britse As
sociatie ter Bevordering van We
tenschappen volgen op twee
opgravingen bij de belangrijkste
steengroeven van het oude Ro
meinse Rijk in de woestijn ten
zuiden van de Egyptische
hoofdstad Caïro.
De groeve van Mons Claudia-
nus, 500 kilometer ten zuiden
van Caïro en 120 kilometer ten
oosten van de Nijl, leverde de
steen waarvan onder meer de
zuilen van het Pantheon, de
tempel op de Acropolis in Athe
ne, is gemaakt. In het nabijgele
gen Mons Porphyrites werd por
fier of purpersteen gewonnen.
Het gebruik van de speciale
paarse kleur was voorbehouden
aan de adel. Volgens Van der
Veen moet het vijf tot acht da
gen hebben gekost om per ka
meel en met ezels van de Nijl
naar de steengroeven te reizen.
„Omdat ze zo afgelegen liggen,
veronderstelden we dat de men
sen er leefden op slechts enkele
producten", zei ze. Onderzoek
van het afval, dat door de droog
te goed bewaard is gebleven, be
wees echter het tegendeel.
Van der Veen en haar teamge
noten vonden de resten van
meer dan vijftig soorten eetbare
laai
planten en de botten van
diersoorten. Gebleken is l,e
Romeinen konden besch J1® h
over olijven, druiven, arti jte
ken, brood, olijfolie, uien al: 1
look, slakken, oesters, bij
kippen, eieren, vis, kolen e
meloenen, perziken en v ute r
soorten noten. Het trans (soa
van vis en oesters uit de3^
Zee nam zeker twee dagi 2.20
beslag. 0 pf
In en rond een steengroe
moeten soms wel duizerf
sen hebben gewerkt om
steen te winnen en klaar W ai
ken voor transport naar:
voor verscheping naar R
nog verder. Steeds op ee
reizen van elkaar, lagen 1
route tussen de steengro
de Nijl kampen, waar de
moeide reizigers en lasti
konden uitrusten en ete i
zoals in een modem wej
rant', aldus de archeoloj
