ip zoek naar het kwaad in onszelf
BOEKEN
Een noodlottige ontknoping
IJdele diplomaat van het Derde Rijk
De oorlog tikt onder het zand
Aanstekelijk kookboek
Nieuwe Tartt is een ideale combinatie van spanning en diepgang
HOC 144
VRIJDAG 20 SEPTEMBER 2002
Het moet voor elke ouder een heerlijk moment zijn.
Jij zit onderuitgezakt bij de kachel rustig de krant te
lezen en zoon- of dochterlief presenteert een mand
je nog warme zelfgebakken, knapperige brioches.
Zal het ooit zover komen? Ja, het is simpelweg een
kwestie van juist investeren. De Brabantse Angela
Prins publiceerde eerder deze maand 'Patatje
zwaardvis' (Lemniscaat, €17,95) een aanstekelijk
uitgegeven kookboek voor kinderen vanaf zeven
jaar. Met nu eens niet standaardrecepten als pan
nenkoek en grootmoeders boerencake, maar iets
écht lekkers: siciliaanse plaatpizza, gevulde flensjes
met prei- en kaassaus, lavendelmeringue met la
vendel-ijs. Het ideale boek om van culinair minder
begaafd kroost alsnog waren keukenprinsen en -
prinsessen te maken. Als het met Prins niet lukt,
lukt het nooit meer.
Foto uit besproken boek
DE LEESTAFEL
door Martin Hendriksma
Wekelijks ligt een ander genre
boeken op de leestafel. Deze
week de recente oogst buiten
landse literatuur.
Het is een bijna terloopse mede
deling. 'De keizer heeft afstand
gedaan van de troon. De revolu
tie heeft in Berlijn gezegevierd.'
Een van de opmerkelijkste pe
riodes in de Duitse en Europese
geschiedenis is begonnen. Een
tijdsgewricht tussen twee cata
strofes, de Eerste en de Tweede
Wereldoorlog. De hier aange
haalde auteur is Harry graaf
Kessler, aristocratisch diplomaat
en bevlogen kunstkenner. Een
keuze uit zijn dagboeken is nu
in Nederlandse vertaling ver
schenen in de Privé-Domein-
reeks. De dans op de vulkaan
(De Arbeiderspers, €25,00) is
fascinerende lectuur.
Kessler verkeerde met kunste
naars als de architect Van de
Velde, de schilder George Grosz,
de schrijvers Rilke en Brecht,
met politici als Rathenau en
Stresemann, trok op met Albert
Einstein, zette zich in voor het
Nietzsche-archief en was diplo
maat in diverse Europese lan
den. Nog belangrijker: Kessler,
zoon van een Hamburgse ban
kier en een in India geboren
moeder van Ierse adel, is een
van de grootste kroniekschrij
vers van de Weimarrepubliek.
Vlijmscherp en trefzeker be
schrijft hij de tragische teloor
gang van het van begin af aan
gedoemde 'experiment'.
De dans op de vulkaan gaat
over de periode tussen 1918 en
1933, de tijd van
hyperinflatie en
crisis, maar ook
van ongebrei
deld consumen
tisme en deca
dentie. De 'do
dendans' begint
in 1918. Duits
land heeft de
oorlog verloren,
de keizer vlucht
naar Nederland,
de revolutie zit
in de lucht en
wordt in diverse
steden al in de
praktijk ge
bracht. Een jaar
later proclameren de sociaal-de
mocraten de republiek.
Dat die vervolgens veertien jaar
wankelend overeind blijft is te
danken aan twee staatslieden
van formaat: Walter Rathenau,
minister van Buitenlandse Za
ken tot hij in 1922 door een
rechtse extremist wordt ver
moord en Gustav Stresemann,
die het ambt tot zijn dood in
1929 bekleedt. Zij proberen
Duitsland met wisselend succes
met de rest van de wereld te ver
zoenen, maar ontmoeten in ei
gen land slechts vijandigheid en
onverschilligheid.
De ineenstorting van de wereld
economie in 1929 is voor Wei-
mar in feite al de doodsteek, al
zal het bestel de crash nog vier
jaar overleven. In 1933 geeft het
Duitse volk definitief toe aan
zijn Fiihrersehnsucht en brengt
het Hitier aan de macht. Kessler
blijft in het voetspoor van Ra
thenau en Stresemann en geïn
spireerd door de kunstkringen,
waarmee hij altijd contact
houdt, ijveren voor een 'Euro-
Mikael Niem
ropmuzieK uit
V
ittula
pees' Duitsland.
Maar de noodlot
tige ontknoping
nadert. Op 30 ja
nuari verneemt
hij met 'ontzet
ting' dat Hitier tot
kanselier is be
noemd.
Kessler vertrekt
naar Parijs waar
hij via diploma
tieke kanalen te
horen krijgt dat
het maar beter is
niet naar Duits
land terug te ke
ren. Harry graaf
Kessler sterft in
1937 in Lyon en wordt begraven
op het Parijse kerkhof Père La-
chaise. De echte uitbarsting van
de vulkaan heeft hij niet meer
meegemaakt, maar hij heeft
hem wel voorvoeld en de voor
geschiedenis prachtig beschre
ven. (bijdrage: Theo Hoeyma-
kers)
Dat er uit het hoge noorden
meer komt dan vuistdikke fami
lieromans rond Anna's en Jo
hanna's wordt weieens verge
ten. Neem bijvoorbeeld het deze
zomer verschenen Popmuziek
uit Vittula (De Geus, €22,50)
van Mikael Niemi. Een hilari
sche roman, waarin een jonge
man herinneringen ophaalt aan
zijn wilde jeugd in de jaren zes
tig (bandjes, vechtpartijen, de
eerste liefdes - tegen de achter
grond van een pittoresk Zweeds
decor). Werd in Zweden al ver
geleken met Roddy Doyle's
Commitments en leest als een
trein.
mie Palmen, Geheel de uwe.
jeus, 24,95
1 French, In naam van de vriendschap.
lof 22,50
ma Tartt, De kleine vriend.
Je Bij, €27,50
fci French, De bewoonde wereld.
Inthos, 18,90
|iaanvanDis, Familieziek,
joff, 18,50
)el Allende, De stad van de wilde goden,
fbliotheek, 17,90
rten 't Hart, Zonnewijzer.
|pers, 17,95
s Rippen, Een enkel woord.
l€ 18,90
[colö Ammaniti, Ik ben niet bang
pliotheek, 16,50
s van Beijnum, Oesters van Nam Kee.
1 Ditmar, 12,-
p kleine vriend van Donna Tartt net zo'n hype als haar vo-
werborgen geschiedenisHoewel pas luttele dagen in de
pels ligt, komt het nu al op drie binnen. De Bezige Bij, die
f druk in een record-oplage verspreidde, hoeft zich nog
Ren te maken. De andere nieuwe binnenkomer is Adriaan
■Ook al geen auteur die over zijn verkoopcijfers wakker
«liggen, al zijn de recensies dit keer niet allemaal onver-
litief.
intoptien wordt wekelijks samengesteld op basis van ver-
rs van Athenaeum Boekhandel en H. de Vries Boeken in
Boekhandel Kooyker in Leiden, Plantage Boekhandel
I in Hilversum, Boekhandel Los in Bussum en Boekhandel
lAlmere.
Hermann Göring als trotse militair. Archieffoto
biografie recensie
Bert van Nieuwenhuizen
'Hermann Coring, een politieke carrière'
door Werner Maser. Uitgeverij Aspekt.
Prijs: €42,98.
Kind aan huis bij de grootindu
striëlen en de hoge adel, liefheb
ber van mooie vrouwen die
liefst ook nog invloedrijk moes
ten zijn én een groot kunstver
zamelaar. Een man met oog
voor het goede des levens dus.
Zo rijst de man die jarenlang
Hitiers directe plaatsvervanger
in het Derde Rijk was op uit de
boeiende biografie die de Duitse
historicus Wemer Maser
schreef.
Zijn gevoel voor goede smaak en
grandeur werd Hermann Göring
met de paplepel ingegoten. Hij
groeide op het slot Veldenstein
bij Neurenberg op. Görings va
der - ooit minister onder de Ho-
henzollems - was toen al fysiek
afgetakeld en leefde in een klein
kamertje van het slot op de be
gane grond. Görings moeder
onderhield ondertussen een le
vendige seksuele relatie met
'huisheer' Ridder von Epenstein
en stelde zo de riante leefwijze
van haar gezin veilig. Hermann
Göring was petekind van deze
weldoener van de familie en zou
het landgoed later erven.
Na het gymnasium koos de jon
ge Hermann voor een militaire
loopbaan: hij werd uiteindelijk
piloot en maakte in de Eerste
Wereldoorlog een bliksemcar
rière. In mei 1918 verleende kei
zer Wilhelm de Tweede hem (na
zijn twintigste overwinning in
een luchtgevecht) de hoogste
orde van het Duitse keizerrijk
die piloten gewoonlijk pas na
hun vijfentwintigste overwin
ning om de nek werd gehangen.
Op 25-jarige leeftijd was Her
mann Göring al een van de
meest besproken en bewonder
de Duitse militairen.
Na de Eerste Wereldoorlog ging
Göring aan het werk als verte
genwoordiger voor de Duitse
luchtvaartindustrie en als piloot
bij de nieuw opgerichte Zweed
se luchtvaart Bij zijn bezoeken
aan Zweden maakte hij kennis
met Graf van Rosen, die een
kasteel aan het Bavenmeer be
woonde. Göring viel al snel voor
de vrouw van de graaf, gravin
Carin von Kantzow. Zij scheidde
van haar man en trouwde in
1922 met de Duitse emigrant.
Gelukkig zou dit huwelijk echter
niet worden. Göring leed aan
chronische pijn die hij verdreef
met opium. Dit maakte hem
drugsverslaafd en dat had uit
eindelijk ook invloed op zijn
geestelijke gesteldheid. Hij werd
er in 1925 langdurig voor ver
pleegd in een Zweedse zenuw
inrichting, waar hij zelfs regel
matig in een dwangbuis werd
gezet. Toch werd hij uiteindelijk
weer genezen verklaard. Zijn
vrouw Carin had een uiterst
zwakke gezondheid, zij overleed
in 1931 aan een hartaanval.
Lang zou Göring niet om haar
treuren. Hij begon een relatie
met de mooie blonde Hamburg-
se actrice Emmy Sonnemann. In
1935 zou hij met haar trouwen,
vooral omdat hij vond dat hij
met zijn vele hoge functies
(voorzitter van de Rijksdag, mi
nister-president van Pruisen,
rijksmaarschalk, enzovoort, en
zovoort) getrouwd moest zijn
met een representatieve vrouw.
Hij trouwde met veel pracht en
praal. Rijksbisschop Müller vol
trok het huwelijk in de Berlijnse
Dom, Adolf Hitler was getuige.
Aan het bruiloftsdiner in het
Berlijnse hotel Kaiserhof zaten
vele Duitse grootindustriëlen en
leden van de adel aan. Daaron
der ook leden van het voormali
ge keizershuis Hohenzollern,
waar Göring nog steeds veel
achting voor had. In dat kader
bezocht hij in het geheim de
Duitse keizer in zijn ballings
oord Huis Doom in Nederland.
Bij die gelegenheid stelde hij
hem herstel van de monarchie
in het vooruitzicht. Het zou er
niet van komen.
De diplomatie van Göring
bracht de Britse regering voor
korte tijd op een dwaalspoor: in
Londen kreeg men de indruk
dat met Göring wel zaken te
doen waren, bijvoorbeeld van
wege het gematigde standpunt
van Göring inzake de joden. Zo
bepleitte hij subsidieverstrek
king aan arme joden, radat ook
zij in de gelegenhei<ftouden
zijn uit Duitsland te emigreren.
Intussen breidde hij overigens
wel zijn omvangrijke kunstcol
lectie uit met van de joden ge
stolen bezit.
Zijn ogenschijnlijk milde hou
ding ten opzichte van de joden
werd ook tot zijn verdediging
aangevoerd bij het proces in
Neurenberg. Het kon de gealli
eerde rechters niet vermurwen.
Hun eindoordeel luidde dat Gö
ring als het erop aankwam altijd
onvoorwaardelijk trouw aan
Hitier geweest was. Wat hij zelf
trouwens niet ontkende, hij was
daar als militair zeifis trots op
De gang naar de galg in Neuren
berg wachtte hij niet af. Op 15
september 1946 pleegde hij in
de gevangenis zelfmoord.
jorgen geschiedenis' van
[Tartt was tien jaar gele-
ji sensatie. Meer dan
p exemplaren zijn in Ne-
Ij verkocht van deze verras-
jjebuutroman. Tien jaar liet
Jrikaanse schrijfster wach-
[haar tweede, 'De kleine
1 maar ze maakt de hoog-
len verwachtingen meer
roman recensie
Mieske van Eek
vriend' door Donna Tartt.
Christien Jonkheer, Barbara de
én Babet Mossel. Uitgeverij De
Bezige Bij. Prijs: €27,50.
r mak
imakzuchtig voortkabbe-
haar eerste succes is geen
al grijpt Tartt deels terug
beproefd recept Ook De
Imend is een spannend
Hn opgebouwd verhaal dat
Bm moord en de manier
H mensen daarmee om
roman recensie
Nico de Boer
ieziek' door Adriaan van Dis.
«rij Augustus. Prijs: €17,50.
ie het werk van Van Dis
het milieu dat hij in Fa
it beschrijft zeer ver-
Zijn nieuwe roman
fat stroef op gang, maar
weg trekt de schrijver je
laai binnen en zit je mid-
de wereld die Van Dis
ot leven wekte in de no-
ithan Sid (1983) en de
Indische duinen (1994).
latiek is dezelfde: oorlog
kunnen jarenlang
mens en een gezin blij-
irzeuren en een familie
es later nóg ontwrich-
die eerdere boeken de
op de afkeer van de do-
vader, in Familieziek
jongen wel degelijk ge-
eid voor hem. Het ver-
rdt nu weliswaar veel af-
jker beschreven, het lukt
jver paradoxaal genoeg
ihet dichterbij te halen,
fdpersoon van Familie-
en jongen, een kind nog.
;t geen naam mee, hij
iangeduid met 'jochie,
jongen, of naar het kar-
hij moet verrichten:
stoffer, veger'. Hij is een
hypergevoelige en we-
mde knaap, het alter
de schrijver, zonder dat
ph maar een moment
je opdringt. Hij
ior zijn vader, meneer
largestoomd voor de
wereld,
bestaat uit twee
ilokken'. Meneer Java
;en tegenover de moe-
lar drie dochters (eer-
iddelzus, derdezus),
[meisjes, allen in Indië
|(hun vader, een officier,
oorlog in Indië omge-
bespotten met soms
gende kijk op wat er aan de
hand is met de samenleving.
Het boek schudt daarmee aan
de fundamenten van ons geloof
in vaste waarden als vader,
moeder, gezin, familie. Het
biedt ons een blik op een lege,
platte wereld, een wereld zonder
houvast, waarin liefde en
vriendschap ons niet of maar
ten dele kunnen behoeden voor
het kwaad dat niet alleen buiten
ons bestaat, maar ook in ons is.
Tartt is daarbij een volbloed ver
telster die mythen, dromen, fan
tasieën en sprookjes zo door
haar roman weeft dat een ont
hutsende blik op de werkelijk
heid van alledag ontstaat Haar
personages zijn zelden sympa
thiek, toch leef je met ze mee en
wil je ze net zo graag laten ont
snappen aan de gerechtigheid
als dat zij dat zelf willen. Want
verontrustend zijn niet zozeer
de misdaden die de karakters
van Tartt bijna argeloos begaan,
maar hun gebrek aan schuldbe
sef. Verder dan een vaag onbe
hagen en een groot verlangen
om te ontsnappen komen ze
niet. Met De kleine vriend heeft
Tartt de belofte van tien jaar ge
leden meer dan waargemaakt.
In Familieziek is de oorlog
voortdurend tastbaar aanwezig.
Wanneer in de duinen een niet
ontplofte bom onschadelijk
moet worden gemaakt, schrijft
Van Dis ergens terloops: „De
oorlog tikt onder het zand." Het
is een mooie metafoor voor dit
familiezieke gezin. Op de ach
tergrond woedt de Koude Oor
log: „Elke avond kijven ftieneer
Java en moeder over de bom.
De A-bom en de H-bom. De we
reld is in tweeën gedeeld, de zit
kamer ook. En de jongen weet
niet bij wie hij moet schuilen."
De roman is opgebouwd uit
korte hoofdstukjes. Van Dis zelf
noemt ze taferelen, die tegelijk
miniaturen zijn. Het naoorlogse
Nederland wordt er mooi in op
geroepen in rake observaties en
korte zinnetjes met vaak verras
sende wendingen en beeld
spraak. En dat is meteen ook het
verschil met zijn vorige boek
Dubbelliefde, dat tomeloze re
laas van een jongeman aan de
zelfkant. Hierin komt de stilist
Van Dis veel minder goed uit de
verf dan in zijn verhalen over
zijn vroege jeugd. In Familieziek
houdt hij het aangenaam licht
en speels, óók in de aangrijpen
de en tragische scènes.
De taal is precies, sprankelt,
zingt, soms tegen poëzie aan. Je
proeft aan elke zin het plezier
waarmee hij geschreven is. Als
op het strand een bom onscha
delijk moet worden gemaakt,
treft de eigenaar van het zee
aquarium zijn voorbereidingen,
'want als-ie klapt, gaat het aqua
rium eraan. De haai zal naar
buiten slingeren. Zeepaardjes in
galop erachteraan. Stel je voor.
Zeeanemonen als vla op de ven
sterbank.' Van Dis schreef met
Familieziek een mooi tragiko
misch boek, zijn beste in jaren.
En ook al blijft enigszins de in
druk hangen van een herha
lingsoefening, van oud materi
aal dat is gerecycled, het spran
kelende proza en de intrigeren
de figuur van meneer Java ver
goeden veel, heel veel.
gaan. En Tartt
snijdt opnieuw
thema's aan als
schuld en boete,
eenzaamheid, ver
veling, misver
stand en noodlot.
Maar er zijn ook
verschillen.
Anders dan in haar
debuut leunt Tartt
dit keer niet op de
(Griekse) klassie
ken en op de filo
sofie en ze doet
haar verhaal ook
op een andere ma
nier. In De verbor
gen geschiedenis treedt een ik-fi-
guur als verteller op; in De klei
ne vriend kijkt de lezer door ver
schillende ogen. Het verhaal
wordt in de derde persoon ver
teld aan de hand van de bele
ving van wisselende personen.
In een stadje in Mississippi,
wordt de negenjarige Robin
hangend aan een boom gevon
den, vlakbij zijn huis waar op
dat moment moederdag gevierd
wordt. Of het moord is, zelf
moord of een tragisch ongeluk
wordt nooit opgehelderd. Maar
deze gebeurtenis draagt de kiem
in zich voor een
drama dat zich
twaalf jaar later
zal ontrollen, als
gevolg van on
wetendheid,
misverstand en
noodlot. Tartt
bekommert zich
niet om het op
lossen van de
moord, maar
houdt zich voor
al bezig met het
waarom van de
menselijke da
den en de ma
nier waarop ze
zo uit de hand kunnen lopen.
De familie verwerkt het verlies
slecht. De moeder is verlamd
door verdriet en verwaarloost
haar kinderen (twee dochters)
en haar huis. Haar man zoekt
elders troost en onderkomen.
Harriet Dusfresnes, de hoofd
persoon, is slechts enkele maan
den oud als Robin sterft. Zij
groeit deels eenzaam op en ge
niet deels de koesterende warm
te van haar oma en enkele oud
tantes. Ze leeft in een eigen fan
tasiewereld, die bevolkt wordt
door helden als Sherlock Holm
DE KLEINE
VRIEND
es, ontdekkingsreizigers en een
boeienkoning
Als ze twaalf jaar is, beseft Har
riet dat ze een doel nodig heeft
in het leven en besluit ze op
zoek te gaan naar de moorde
naar van haar broertje. Ze pro
beert op allerlei manieren aan
de weet te komen wat toen ge
beurd is. En dat valt niet mee in
een familie met zo'n beperkt
blikveld als dé Cleves. Deze fa
milie van moeders kant vege
teert op vergane glorie en leeft
van de restanten van een vroe
ger fortuin. Schitterend be
schrijft Tartt het kleinsteedse le
ven in een tamelijk arme streek
in het zuiden van de Verenigde
Staten. Ze schetst bijna terloops
maar toch indringend hoe ge
voelig de verhoudingen daar
tussen blanken en zwarten lig
gen.
Ondanks het moord- en mis
daadgehalte is De kleine vriend
eerder een psychologische ro
man dan een thriller. Het boek
is een ideale combinatie van
spanning en diepgang en de
schrijfster hindert nergens met
simpele boodschappen over
normvervaging. Toch is het
doortrokken van een beangsti
Adriaan van Dis sprankelend op herhaling
Adriaan van Dis in de duinen. Foto:
vilein genoegen het buitenissige
gedrag van hun stiefvader. De
jongen, geboren in Nederland,
is in alles afhankelijk van me
neer Java, die hem steeds verder
zijn waanwereld intrekt.
Meneer Java is een excentriek fi
guur. Hij is een dwaze, maffe
man, een dandy-achtige figuur
ook, die het voorname heertje
uithangt en Paardman wordt
GPD/Klaas Koppe
genoemd vanwege zijn passie
voor paarden. Diens gramschap
en gekte zijn alle te herleiden tot
zijn oorlogsverleden. Hij is ge
traumatiseerd door zijn interne
ring in een Jappenkamp. Het
heeft zijn gedrag en denkvermo
gen grondig misvormd en ver
wrongen.
Hij koestert daarnaast een grote
weerzin tegen de vijandelijke
buitenwereld, in het bijzonder
tegen de bemoeizuchtige Ne
derlandse overheid die de repa
trianten betuttelt. Hij lijdt aan
wanen en nachtmerries, waar
van het gezin uitvoerig mag
'meegenieten'. Want, zegt de
moeder: „Zijn dromen moeten
eruit - doktersadvies. Kwaaie
stoffen zijn het, net als een plas
of een hoop."