WETENSCHAP
'Heelal is drie miljard jaar ouder dan gedacht'
Westerschelde geliefd woongebied zeehonden
Bureau herroept od
over kweken embi;
Australische testvl
met 'scramjet' gesl
Anorexia-gen
aangetroffen
Hormoon helpt
bij vraatzucht
Duidelijkheid
over uitzaaien
Rivier stroomt
onder Sahara
Onderzoek naar
herkomst maan
Einsteins E=mc2
op losse schroeven
Nieuwe waarneming brengt theorie over ontstaan universum verder aan het wankelen
Opgegraven Romeinse hond Idéfix nog puntgaaf
Recente tellingen wijzen op nieuw Zeeuws populatierecord
Stotteren door stor
linker hersenhelr
Sydney - Australische weten
schappers hebben een gen ge
vonden dat verband houdt met
anorexia nervosa, de ziekte
waarbij mensen niet meer eten
uit een obsessieve angst om
aan te komen. Het gevonden
gen regelt een chemische stof
in de hersenen. Van deze stof,
norepinefrine, was al bekend
dat het een rol speelt bij het
ontstaan van angsten en ge
dragsstoornissen. De onderzoe
kers van het Sydney's Child
ren's Hospital denken dat de
volgorde van het DNA in het
gen aantoont waarom anorexia
soms erfelijk lijkt te zijn.Onder-
zoeker Ruth Urwin zei dat de
ontdekking over de erfelijkheid
iets kan doen aan het schuldge
voel dat veel anorexiapatiënten
en hun families voelen.
denver - Wetenschappers in
Groot-Brittannië en de Verenig
de Staten denken het hormoon
te hebben geïsoleerd dat het
menselijk lichaam het signaal
geeft dat het voldoende voedsel
tot zich heeft genomen. Dit
schrijven de onderzoekers in
het tijdschrift Nature. Bij een
klein experiment in Londen
kregen sommige proefpersonen
voor de lunch het hormoon
'PYY3-36' toegediend, anderen
een placebo. Degenen die het
hormoon hadden gekregen
aten een derde minder en zei
den dat ze zich twaalf uur lang
niet hongerig voelden en geen
neiging hadden de 'gemiste' ca
lorieën tussendoor aan te vul
len.
londen - Wetenschappers in
Glasgow hebben ontdekt hoe
een bepaald eiwit kankercellen
helpt zich door het lichaam te
verspreiden. Het eiwitmolecuul
SRC maakt de structuur van het
weefsel rond een kankergezwel
minder stevig. Daardoor kan
een kankercel makkelijker 'uit
breken'. Het was al bekend dat
het eiwit een rol speelt bij het
ontstaan van kanker, maar wat
die rol nu precies inhield, was
niet duidelijk.
moskou - Russische weten
schappers hebben een onder
grondse rivier ontdekt in de Sa
hara in Mauretanië. Dat heeft
het Russische persbureau Itar-
Tass gemeld. Uit waarnemin
gen met een satelliet blijkt dat
er genoeg water stroomt om de
50.000 inwoners van de nabij
gelegen stad Atar van drinkwa
ter te voorzien. Volgens de Rus
sen is de vondst van zo'n bassin
zeer uitzonderlijk, een mirakel
zelfs.
parus - De Europese ruimte
vaartorganisatie ESA heeft een
nieuw meetinstrument gepre
senteerd dat informatie moet
geven over het ontstaan van de
maan. De ESA treedt hiermee
in het domein van de Russen
en de Amerikanen die tot dus
ver het maanonderzoek domi
neerden. Het apparaat, D-CEXS,
komt in een satelliet die in fe
bruari de ruimte in gaat. 'Dee-
Kicks', zo groot als een brood
rooster en drie kilo zwaar,
brengt in een hoge resolutie
voor het eerst de volledige
maanoppervlakte en de samen
stelling ervan in kaart. De we
tenschappers hopen er onder
meer achter te komen hoe de
maan is ontstaan. Daarover
doen twee theorieën de ronde;
óf de maan is een stuk aarde
dat door een meteoriet-inslag is
afgebroken, of de maan is een
hemellichaam dat door de aan
trekkingskracht van de aarde
werd 'gegrepen'.
sydney - Australische weten
schappers beweren dat de snel
heid van het licht mogelijk niet
constant is. Als dat waar is
komt de bijna honderd jaar ou
de relativiteitstheorie van Albert
Einstein op losse'schroeven te
staan. Einstein ging ervan uit
dat licht zich altijd verplaatst
met een snelheid van 300.000
km per seconde, uitgangspunt
voor zijn vergelijking E=mc2.
Waarnemingen aan de rand
van het tot nu toe bekende
heelal hebben wetenschappers
aan het denken gezet. Astrono
men kunnen geen verklaring
vinden voor het gedrag van het
licht van 12 miljard jaar oude
quasars. Zij kunnen niet bewij
zen dat het licht van de quasars
zich volgens Einsteins wet ge
droeg. Dat zou betekenen dat
de snelheid van het licht kan
variëren. De wetenschappers
voegen er wel aan toe dat het
heel erg moeilijk is een wiskun
dig schema te vinden waarin
een verandering van de licht -
S' ^lheidpast.
dinsdag 20 AUGUST}
door Ben Apeldoorn
den haag - Registraties van een
quasar - een extreem helder, zeer
ververwijderd object - door de
om de aarde draaiende Europese
röntgentelescoop XMM, leren dat
het heelal ouder moet zijn dan
gedacht. Het gesternte blijkt na
melijk ongewoon veel ijzer te be
vatten. En waar kwam dat 13,5
miljard jaar geleden dan van
daan?
Duitse onderzoekers konden
hun ogen niet geloven toen ze
onlangs de registraties van de
XMM-telescoop (X staat voor
röntgen en MM voor Multiple
Mirror) van een heldere ster in
het heelal analyseerden. Ze
meenden daarin ijzer te hebben
ontdekt.
Het bestudeerde object staat
13,5 miljard lichtjaar van de aar
de vandaan. Dat het op die af
stand nog te zien is, komt om
dat het een quasar is: een quasi-
stellair - vrijwel puntvormig -
object dat een immense hoe
veelheid licht uitstraalt.
Sinds enkele tientallen jaren is
bekend dat quasars de bijzonder
heldere kernen vormen van
complete melkwegstelsels. Ze
ontlenen hun enorme energie
productie aan de aanwezigheid
van enorme zwarte gaten die de
melkwegkernen domineren.
Dergelijke 'monstergaten' zijn
miljarden malen zwaarder dan
onze zon, en slokken door hun
enorme kracht alle materie op:
stof, gas, soms zelfs complete
sterren. Bij dit proces wordt een
deel van de materie omgezet in
pure stralingsenergie, dat vrij
komt in de vorm van zichtbaar
licht.
De XMM registreerde het object
in het röntgengebied, en daaruit
bleek de aanwezigheid van ijzer.
En dat zou, als de ontstaansthe-
orie van het heelal tenminste
juist is, eigenlijk uitgesloten
moeten zijn. De afstand van de
quasar, 13,5 miljard lichtjaar,
betekent namelijk ook 13,5 mil
jard jaar terugkijken in de tijd.
Zo lang doet de straling van de
quasar er immers over om de
aarde te bereiken. We zien daar
die quasar dus zoals hij er 13,5
miljard jaar geleden uit zag.
Over het algemeen wordt voor
het heelal een leeftijd aangeno
men van 14,5 miljard jaar. Die
quasar is nu dus te zien in een
tijd toen het heelal zo'n een mil
jard jaar oud was. En in een zó
jong heelal kan er absoluut niet
zoveel ijzer zijn, als nu in die
quasar is gemeten.
Zwaardere elementen, zoals
metalen, worden namelijk ge
vormd in relatief zware sterren,
die aan het eind van hun be
staan als bommen uit elkaar
klappen: supernovae. Alleen op
die manier worden metalen in
de ruimte verspreid en komt het
elders terecht. Alle metalen op
aarde (en in de rest van ons
zonnestelsel) werden ooit ge
vormd in de kernen van derge
lijke sterren.
Dat er zoveel ijzer is in de bestu
deerde quasar, kan maar een
ding betekenen: het heelal is ou
der dan we denken. Dat bete
kent dat het ook groter is dan
we altijd dachten. Want de
oerexplosie, waarmee ruimte,
tijd en materie ontstonden,
heeft dan niet 14,5 miljard jaar
geleden plaatsgehad, maar min
stens drie, vier miljard jaar eer
der.
Sinds de Big Bang dijt het heelal
als een soort ondefinieerbare
luchtballon uit. Aan die uitdij
ende beweging nemen ook de
miljarden melkwegstelsels deel:
him onderlinge afstanden wor
den steeds groter. De eerste die
dat merkte, was de Amerikaanse
astronoom Edwin Hubble in
1928. Hubble, die in 1953 over
leed, en naar wie de al ruim tien
jaar om de aarde draaiende
Hubble Space Telescope (HST)
is genoemd, ontdekte een zeke
re relatie tussen de afstanden tot
en de vluchtsnelheden van
melkwegstelsels. Zijn 'Hubble-
Constante' werd de factor voor
evolutie en historie van het
heelal. Edwin Hubble zelf leidde
uit de vluchtsnelheden van en
kele honderden melkwegstel
sels, door deze als het ware om
te draaien, af dat het heelal on
geveer vijftien miljard jaar oud
moest zijn. Dat was ruim 70 jaar
geleden.
Tekening van de Europese röntgentelescoop XMM, waarmee de ontdekking van ijzer in een|
derde quasar werd gedaan. Het tien meter lange observatorium werd in 1999 gelanceerd.
Foto: GPD/Daimler-Benz Aerospace
Sindsdien bakkeleien weten
schappers over de wordingsge
schiedenis van het heelal. Steeds
den haag - Idéfix, zo heet voorlopig het hondje uit de Ro
meinse tijd dat onlangs in Den Haag is opgegraven. Het
kadaver lag ongeveer een meter onder de grond, rondom
het erf van een vroegere boerderij. Daar verrijst over een
paar jaar een nieuw deel van de wijk Wateringse Veld,
waar ooit een Romeins dorpje lag. Idéfix leefde in de
tweede of derde eeuw. „Het is ongelooflijk hoe fraai de
botten intact zijn gebleven", zegt archeologe Corien Bak
ker van de gemeente Den Haag. „En de staart ook, zelfs
het puntje zit er nog aan." De uitstekende conditie is vol
gens Bakker te danken aan de kleigrond. „Bovendien is de
hond na zijn overlijden zeer netjes neergelegd en niet zo
maar ergens weggegooid als een soort afval." Het kada
ver is overgebracht naar het Haags Historisch Museum,
waar het tot eind oktober te zien is op de tentoonstelling
'De hond en zijn baas'. Het museum schrijft ook een prijs
vraag uit voor een origineler naam van hun nieuwe
pronkstuk. Foto: GDPATheo Bohmers
middelburg/gpd - Het aantal
zeehonden in de Zeeuwse Del
tawateren blijft stijgen. Voor het
eerst na lange tijd werden vorig
jaar ruim honderd dieren geteld.
Tijdens een recente telling kon
een score van 169 dieren wor
den geregistreerd, een nieuw re
cord. In september wordt de
laatste telling van 2002 gehou
den. De stijging van het aantal
dieren geeft aan dat de leefsitua
tie voor de zeehonden in de
Delta zich in gunstige richting
ontwikkelt Opvallend is dat de
zeehonden zich in de Wester
schelde beter thuis voelen dan
in de Oosterschelde.
De zeehonden in het Wadden
gebied worden dit seizoen ge
troffen door het beruchte zee
hondenvirus (het PDV, phocine
distemper virus). Er zijn inmid
dels meer dan honderd dode
zeehonden gevonden. Tot nu
toe zijn er geen signalen dat het
virus ook het Deltagebied heeft
bereikt. Er zijn dit seizoen twee
dode zeehonden aangetroffen.
Eén ervan was kennelijk door
een scheepsschroef dodelijk
verwond. Het andere dier is
door deskundigen van het Eras
mus Medisch Centrum Rotter
dam onderzocht en daaruit
bleek dat de doodsoorzaak niet
toe te schrijven was aan het vi
rus.
Ongeveer honderd jaar geleden
werd het aantal zeehonden in
de Delta geschat op 6.P00 tot
Zeehonden zijn in Nederland vooral bekend in en rond de Waddenzee. Honderd jaar geleden leefden er echter duizenden in het Deltagebied.
Dat aantal staat nu op 169. Foto: GPD/Anne Marie Kamp
meer sterrenkundigen vragen
zich af of ons beeld van het
heelal wel juist is. De recente
ontdekking van ijze
XMM, brengt dat h
der aan het wankeli
münchen-utrecht/anp - Het
Europese Patentbureau heeft
een omstreden octrooi over het
kweken van menselijke en dier
lijke embryo's sterk beperkt.
Onlangs heeft het besloten geen
patent te verlenen op embryo
nale stamcellen.
Een aantal landen, waaronder
Nederland, was in beroep ge
gaan tegen het in 1999 toege
kende octrooi. Met dat octrooi
kregen de Universiteit van Edin
burgh (Schotland) en het Au
stralische biotechnologiebedrijf
Stem Cell Sciences toestemming
om menselijke embryo's te ge
bruiken voor wetenschappelijk
onderzoek en de cellen van
zoogdieren genetisch te veran
deren. Het Patentbureau nam
de beslissing na een hoorzitting
die drie dagen duurde. De uni
versiteit kan binnen twee maan
den in beroep gaan.
De beslissing van het Patentbu
reau heeft volgens onderdirec
teur P. van de Saag geen gevol
gen voor de werkzaamheden
van het Hubrecht Laboratori
um. Dit instituut van de Konink
lijke Nederlandse Academie van
Wetenschappen (KNAW) doet
onderzoek op het gebied van
ontwikkelingsbiolo I'
thema daarin is en
ontwikkeling. „Het Bl
van een patent is a 2
gunstig voor het vri1
schappelijk onderz
Van der Saag. „Wij ii
naar de wet en die K
voldoende ruimte
voort te zetten."
Met de onlangs aai
Embryowet staat d i.
voor therapeutisch
wil zeggen dat eml
mogen worden gel ;t
behoeve van de gei I
ziektes. Het in Müi
tigde patentbureai
enige maanden na
ning een fout te he
maakt. De beslissii
niet onmiddellijk v
roepen. Daarvoor \n
meel beroep nood
werd ingediend do
gen van Duitsland,
derland en actiegrt ir
Greenpeace. De oj
riepen zich op de 1 j,
tent Conventie. Da
der meer dat het gi
menselijke embryc
striële en commen
den niet octrooiba
sydney/anp - Australische we
tenschappers hebben met suc
ces een scramjet gelanceerd
voor een testvlucht. Tot eind juli
was het nog nooit gelukt om
zo'n hypersonisch toestel op
gang te krijgen. Dat heeft het
Australische persbureau ABC
gemeld.
Scramjets 'ademen' in de at
mosfeer zuurstof in om hun wa
terstofmotor te starten. Omdat
ze daarvoor eersteen grote
hoogte en snelheid moeten heb
ben, worden ze met een raket
afgeschoten.
Een jaar geleden mislukte een
testvlucht van de Amerikaanse
ruimtevaartorganisatie NASA,
doordat de raket die de scramjet
moest aanjagen, uit ko.ers raak
te. De vluchtleiders waren toen
genoodzaakt het toestel te ver
nietigen voordat de scramjet in
werking was getreden. Ook het
succesvolle Australische team
van de universiteit van Queens
land had eerder een mislukte
poging gedaan.
De scramjet die onlangs vanaf
het ruimtevaartcentrum in
Woomera werd gelanceerd,
haalde een snelheid van bijna
acht keer die van 1 h
de technologie in
kan worden toegej j
een vlucht van Syi 5
Londen nog slecht
plaats van de huid
Voor de ruimtevaa
scramjet van grote lr
omdat verbrandin
stof ook wordt gel jj
lanceren van ruim B
die hebben daarvi k
met vloeibare zuu j'
Als een toestel zeil
nenhaalt, wordt h
ger en goedkoper
gen zoals commui
ten de ruimte in t
Kort voor het toes
plan in de woestij
den van Australië
ten, schoot het ee
met de technisch!
over de vlucht. Di
worden bestudee
gens projectleidei
de vlucht in ieder
te betekenis voor
sche luchtvaartge
zei dat zijn team I
dat Australië een
pers is op dit gebi
12.000. Jacht, watervervuiling en
verstoring zorgden bijna voor
uitroeiing. Het dieptepunt werd
in 1976 bereikt, toen slechts
acht zeehonden werde^ waar
genomen. Ruim tien jaar gele
den werd een stijgende lijn inge
zet.
Naast de zeehonden worden tij
dens tellingen ook regelmatig
bruinvissen gezien, zij het in
zeer kleine aantallen. De bruin-
~vis is de kleinste familie van de
walvisachtigen. In de Ooster
schelde verblijven er al ?nige tijd
twee van deze dieren en ook ko
men regelmatig meldingen bin
nen over bruinvissen in de Wes
terschelde.
londen/anp - Een storing in de
linkerhelft van de hersenen is er
de oorzaak van dat mensen hun
leven lang stotteren. De verbin
ding met delen van de hersenen
die verantwoordelijk zijn voor
het spreken, zijn dan niet in or
de. Dat stellen onderzoekers van
de Universiteit van Hamburg en
Göttingen in het medische tijd
schrift The Lancet. Zij onder
zochten vijftien stotteraars en
vijftien normaal sprekende
mensen in een bijzondere scan.
De zenuwverbindingen van en
naar delen van de hersenen die
belast zijn met de coördinatie
van de spraakbewegingen, zijn
bij stotteraars niet goed. Het
gaat vooral om de lijntje., met
het deel van de het
tong en het strottfj»
het werk moeten fc
De onderzoekers V
dat de verandeririL
kerhersenhelft zictei
terwijl kinderen Ier'
Via scans willen z$q
stotteraars onder^,
mensen die slechéi
den gehinderd dof1
stoornis. In Nedeift
ongeveer 200.000 f
is ruim 1 procent!
bevolking. Het aaP
met spraakproblejg
ste jaren toegenoïr
Maar er zijn ook tl f
die problemen kif'
pen.
