Emotioneel
en nukkig
Afscheid van Wim Kok
IB JULI
2002
nurkse Kok terugkomen."
„Paars kon geen goed meer kon
doen. Zó onterecht", fulmineert Ti
neke Netelenbos net als Hans Dijk
stal. „Toen Wim aantrad was er
massawerkloosheid, de uitkeringen
konden nauwelijks betaald worden,
Nederland leefde op de pof. Hij heeft
dat veranderd."
Ruud Koole beaamt: „Kok zorgde er
voor dat er steeds minder mensen
buiten de boot vielen. Hij is geen
man van weidse vergezichten, maar
desondanks in hart en nieren een
sociaal-democraat. Hij heeft behoor
lijke resultaten geboekt."
Het was een periode waarin Hans
Dijkstal zich geroepen voelde de te
lefoon te pakken om Kok een hart
onder de riem te steken. „Nog vóór
de moord op Fortuyn. Omdat ik
vond dat wat er toen gebeurde niets
met de werkelijkheid te maken had.
Ik heb nog weieens getracht de ver
dediging van Paars over het voetlicht
te krijgen, maar daar was geen be
ginnen aan. Dat ik belde stelde hij
op prijs, ja."
Vechter
Kok is veel méér jaren ouder gewor
den dan de teller aangeeft, zeggen
Dijkstal en Netelenbos: „Het is een
slopende functie, fysiek bijna niet
meer te doen. En wij zien alleen nog
maar de buitenkant", aldus Dijkstal.
Netelenbos: „Hij is ouder geworden,
sadder and wiser. Hij is dag en nacht
bezig geweest voor de goede zaak
En dan wordt de samenleving zo
makkelijk op het been gezet dat het
allemaal niet goed is geweest."
Dat Kok tot aan het einde van zijn
periode zo bleef vechten heeft alles
te maken met zijn achtergrond, zegt
Tineke Netelenbos. „Mensen die een
dubbeltje zijn en nooit een kwartje
worden in mentale zin. Dat is tegelij
kertijd zijn drive om zo hard te blij
ven vechten voor al die dubbeltjes.
Sociaal-democraten zijn sombe
raars. Daar heb ik ook last van. Ik
voel me verwant met hem; kinderen
van kleine luyden."
Toch had hij juist dat wel wat meer
naar voren mogen brengen, meent
ook Ruud Koole. „Ik heb weieens ge
zegd dat het sociaal-democratische
gezicht van de PvdA te flets was en
dat vind ik nog iÉfeeds. Kok was mis
schien te praktisch. Wat hij te weinig
heeft gedaan is de mensen voorhou
den waar je het allemaal voor doet.
Hij erkende wel dat dat zou moeten,
maar uit hemzelf kwam het niet."
De prijs die zijn partij daarvoor nu
betaalt is hoog. „Wim Kok is echt
een minister-president voor alle Ne
derlanders geworden en dat brak de
PvdA op. Hij had misschien meer
van de PvdA moeten zijn", consta
teert Tineke Netelenbos met spijt.
Dat sociaal-democratische bleek
vooral binnenskamers, zegt Koole.
„Ik was net partijvoorzitter, er waren
wilde stakingen bij de NS en binnen
de groep PvdA-bewindslieden werd
wat gemopperd van 'moeten we dat
nou allemaal maar goed vinden?'
Het ging toch al zo slecht met de NS.
Toen nam Wim Kok het woord. Met
zijn vinger op tafel elk woord bena
drukkend zei hij: „Het stakingsrecht
is een verworven recht waaraan we
niet tomen!" Iedereen was in één
klap stil."
lachen", glimlacht Netelenbos. „En
bij de kerstdiners van het kabinet
was Wim altijd de motor. Ja hoor,
voorop in de polonaise. Die sfeer
was er tot het einde. Alleen toen we
demissionair waren werd het an
ders. Toen zat er bijvoorbeeld plot
seling een heel andere Gerrit Zalm,
als WD-onderhandelaar voor het
nieuwe kabinet."
Dijkstal: „Jullie hebben geen idee
wat voor vrolijke sfeer er in de mi
nisterraad heerste, soms op het gê
nante af. Dat kon omdat Kok zich
veilig voelde. Als hij kwetsbaar was
geweest, was dat nooit gebeurd. Je
moet in de politiek ook mensen heb
ben op wie je terug kunt vallen. Tus
sen ons was dat wederzijds."
Ondanks die goede, vertrouwde
sfeer hield Kok de teugels strak en
verloor hij nimmer zijn drang tot
controle. „Hij is heel precies, hij wikt
en weegt ieder woord", stelt Nete
lenbos. Belangrijke nota's, troonre
des, regeringsverklaringen, Kok
zorgde er voor dat het hele kabinet
zich daaraan committeerde. „Een
troonrede werd zin voor zin in het
kabinet besproken. Dat is wellicht
overdreven, maar zo kon niemand
ervan weglopen. Dat gold ook voor
grote nota's. Dat ging pagina voor
pagina. Het beeld dat hij de regie
niet had, zoals hem vaak is verwe
ten, dat klopt absoluut niet."
Kok hield de controle, oordeelt ook
Dijkstal. Zelfs toen eerst SP-leider
Jan Marijnissen en later Pim Fortuyn
alleen nog spraken over de puinho
pen van Paars. „Dat was zó onte
recht, zó onwaarachtig. Kok heeft de
zaken altijd onder controle gehou
den. Je bent er elke dag mee bezig, je
leest kranten, probeert in te schatten
wat er gebeurt en of je draagvlak
hebt. Maar soms gebeuren er dingen
waaraan je echt weinig kunt doen.
De Nacht van Wiegel bijvoorbeeld in
de Eerste Kamer. Wat Wiegel toen
deed, eerst Wim een hand geven en
dan toch tegen het referendum
stemmen, dat was ook onfatsoen
lijk."
De behoefte om alles tot in de de
tails te regisseren strekte zich onver
mijdelijk uit tot en met de verkie
zingscampagne. Als donderdag
avond de PvdA-bewindslieden en de
fractietop bijeen waren geweest om
de lopende zaken door te nemen,
ging Kok nog even door, want daar
na vergaderde het campagneteam.
„Daar liet hij zich erg gelden", aldus
Monasch.
Voor de buitenwacht was Kok terug
getreden ten faveure van Melkert,
was hij niet meer zo prominent in
beeld, maar binnen de PvdA kon
niemand om hem heen. Witheet was
Kok bijvoorbeeld toen partijleider
Ruud Koole openlijk had gezegd dat
lijsttrekker Melkert niet genoeg spet
terde.
Op de pof
De premier was toen al weer de kor
zelige man geworden die hij was bij
zijn aantreden in de politiek. De
voorliggende jaren was hij juist ont
dooid, toegankelijker geworden,
merkte Monasch. „Tot januari van
dit jaar, toen werd hij weer nukkiger.
We hadden 11 september gehad en
daarna begon Pim Fortuyn Paars te
slopen. Toen zag je opeens de oude
Het laatste kerstdiner van het paarse kabinet in het Catshuis was nog een vrolijke gebeurtenis. De premier vermaakt
zich om de Kok-imitatie die de kabinetsleden Roger van Boxtel, Wouter Bos en Thom de Graaf ten tonele voeren.
Foto: GPD/Coen Netelenbos
Hij kan mensen ongenadig
in de hoek zetten, maar
gaat op feestjes wél voor
in de polonaise. Wim Kok,
minister-president van alle
Nederlanders, leidde deze
week zijn laatste
ministerraad. Een afscheid
in relatieve stilte, want
ook dat is Nederlands:
premiers verdwijnen
geruisloos en roemloos.
Portret van een
controlefreak die de greep
op de gebeurtenissen
verloor.
door Lianne Sleutjes
en Koos van Wees
Het was ergens in de aan
loop naar de verkiezingen.
Terwijl al zijn adviseurs
hem voortdurend voorhielden zo ver
mogelijk van Fortuyn weg te blijven,
kon Wim Kok het niet langer aan
zien. Fortuyn, zo stelde hij in Den
Haag Vandaag, zaaide met zijn op
merking dat Nederland vol was, haat
en tweedracht.
De PvdA-campagnestaf was verbijs
terd. „We hadden daags tevoren de
afspraak gemaakt dat we Fortuyn
maar moesten overlaten aan de
WD. Die verloor zetel na zetel aan
Fortuyn. Wij hadden niets te winnen
bij een confrontatie. En dan gaat
Wim dwars tegen die afspraak in",
zegt PvdA-campagnestrateeg Jac
ques Monasch nog steeds met onge
loof.
Monasch: „Fortuyn werkte op men
sen als Kok en Melkert als een rode
lap op een stier. Hij maakte een ty
pisch linkse politieke reactie los.
Maar die moet je niet publiekelijk to
nen. Dan desavoueer je het publiek,
dan neem je e^n heleboel mensen
niet serieus. Wat je ook doet met
Fortuyn, er is nu eenmaal een stro
ming in het land die met Fortuyn
mee wil."
Maar Kok kon zich niet langer be
heersen. Het beeld dat 'professor
Pim' van Nederland schetste - als
een land in verval, gekenmerkt door
rokende puinhopen - kón hij niet
onweersproken laten. „Kok is een
emotionele man, die dingen ook in
tuïtief doet. Wat Fortuyn zei raakte
hem direct. Dat kon hij niet over zijn
kant laten gaan", zegt vice-fractie-
voorzitter Adri Duivesteijn.
Het werd het begin van een glij
vlucht. „Alles ging mis wat mis kón
gaan", zegt Monasch. „We hadden
Lubbers gezien, wisten wat er bij lei
derschapswisselingen fout kon lo
pen. Tot half januari hadden we alles
onder controle. En plotsklaps gaat
dan toch alles de verkeerde kant op.
Ik ben ervan overtuigd dat Kok zich
heeft afgevraagd of hij wel weg had
moeten gaan."
Kantelen
Als het aan PvdA-coryfee en minister
van verkeer en waterstaat Tineke
Netelenbos had gelegen, was dat ook
niet gebeurd. „Ik heb druk op hem
uitgeoefend om nog een keer lijst
trekker te zijn. Andere PvdA-be
windslieden ook. Maar hij vond dat
hij het niet kon maken de lijst te
trekken en dan na twee jaar weg te
gaan. Ik vond van wel."
Ruud Koole, partijvoorzitter, heeft
géén druk op Kok uitgeoefend om te
blijven. „Ik heb drie gesprekken met
hem gehad en je zag het echt kante
len. Eerst was er de twijfel, toen
neigde hij naar opstappen en uitein
delijk werd dat definitief. Ik heb
nooit gemerkt dat hij sleets zou zijn,
maar er speelden persoonlijke mo
tieven mee: zijn vrouw, zijn kinde
ren. Als dat soort overwegingen een
rol speelt, vind ik het bijna inhu
maan om nog een beroep op ie
mand te doen."
Het gevolg was wel dat Kok niet
meer de mogelijkheid kreeg om het
beeld dat de afgelopen maanden
over zijn kabinetten was ontstaan, te
corrigeren. „Terwijl daar alle aanlei
ding toe was, én is", zegt Hans Dijk
stal, voormalig WD-fractieleider en
in het eerste paarse kabinet minister
van binnenlandse zaken en vice-pre-
mier. „Je doet Kok geen recht als je
alleen op de laatste zes maanden af
gaat. Dat is toch een uitzonderlijke
periode geweest. De hype rond Pim
Fortuyn bereikte door de dominan
tie van de televisie echt absurde vor
men. Alles wat zes maanden geleden
gold, gold plotseling niet meer. Het
was ook bijna niet meer bij te benen.
Iedereen is nu alweer vergeten dat
tussentijds ook het kabinet nog af
trad naar aanleiding van het Srebre-
nica-rapport van het Niod."
Een ongekend emotionele Kok nam
vlak voor de verkiezingen zijn kabi
net op sleeptouw in zijn besluit af te
treden. Hij zou zelfs gehuild hebben.
„Je zag hoe diep die kwestie-Srebre-
nica hem raakte, hoe kapot hij ervan
was", blikt Tineke Netelenbos terug.
Hans Dijkstal: „Iedereen die in
Paars-I zat, voelde een nauwe be
trokkenheid bij Srebrenica, maar de
één trekt het zich meer aan dan de
ander. Wim is zo iemand die dat niet
van zich af kan zetten, dat zit in zijn
karakter."
Maar had het aftreden ook iets te
maken met de campagne? Jacques
Monasch: „Niet dat we wisten. Kok
was enorm geëmotioneerd. We had
den hem eerder emotioneel gezien,
maar Srebrenica was van een andere
orde. We hebben als campagneteam
wel gedacht: misschien werkt het
zuiverend. Voor Melkert hoefde die
val van het kabinet niet."
Gevoelsleven
Iedereen die Wim Kok regelmatig
meemaakt, kan over diens gevoelsle
ven verhalen. Tineke Netelenbos:
„Jazeker, Kok is een mens van emo
ties. Hij kan vreselijk uit zijn slof
schieten, maar dat gebeurt vooral als
hij het idee heeft dat hij wordt ver-
nacheld."
Hij kan slecht tegen kritiek, vindt
campagneleider Monasch. „Hij heeft
wel eens gezegd dat het premier
schap een eenzaam beroep is, maar
het is natuurlijk ook een wederzijds
proces. Als hij kritiek krijgt, zoekt hij
- boem! - de confrontatie. Of hij
maakt van die wegwerpgebaren."
Ook Koks beoogd opvolger Melkert
bleef hiervan niet gevrijwaard. Die
waagde het in een kranteninterview
kritiek op hem te uiten, héél voor
zichtig. Kok belde niet eerst met
Melkert om uit te vogelen hoe het
precies zat, nee hij sprak direct zijn
treurnis uit.
„Kok kan een vreselijke macho zijn",
constateert Monasch. „Zo zal hij al
tijd ontkennen dat anderen hem tot
een bepaald besluit hebben ge
dwongen. Neem het aftreden van
het kabinet vanwege Srebrenica. Dat
Pronk hem tot die beslissing zou
hebben bewogen zal hij altijd tegen
spreken. Maar feitelijk was het wel
zo."
Hans Dijkstal en Tineke Netelenbos
zien het een slag anders. „Wim is ge
woon een professional, geen
macho," zegt Dijkstal. „Hij leidt na
tuurlijk ook geen ballentent of een
voetbalvereniging waar wordt ge
sproken over wie de kalklijnen mag
trekken." Netelenbos: „Nee, hij is
niet echt een macho. Hij is een ver
legen man. Maar hij heeft wel de re
gie. Hij stapt op vanwege Srebrenica
omdat hij de regie heeft. Niet omdat
Pronk of De Grave hem anders voor
zouden zijn."
Hekel
Vermaard is Koks nukkigheid. Hij
heeft een hekel aan mensen die hun
dossiers niet kennen. „Logisch, hij
moet op een opinie kunnen vertrou
wen, er blind op kunnen varen. Die
hekel uit hij non-verbaal. Hij heeft
geen begrip voor flierefluiterige
mensen", weet Netelenbos.
„Kok kan mensen verbaal-fysiek af
zeiken", zegt Monasch. „Hij is aller
gisch voor domme mensen. Dan
gaat hij verveeld kijken, gapen of
naar het plafond staren." Partijvoor
zitter Ruud Koole: „Mensen konden
fors met hem botsen als ze maar met
goede argumenten kwamen. Anders
zette hij je keihard in de hoek. Hij
kon het hebben als het onderbouwd
was. Maar als je zo maar wat riep,
negeerde hij je, daar kon hij niet te
gen."
En toch, geen mens die bezwaren
had tegen dat nurkse. „Ik vond het
leuk", zegt Tineke Netelenbos. „Een
open boek. Beter dat dan iemand die
altijd breed grijnst en van wie je niet
weet wat-ie denkt." Monasch: „Het
hoort bij de persoon. Je moet beden
ken: het gaat om een premier en
partijleider die leiding geeft aan het
land en de PvdA. Dat is niet zomaar
iets, dat is heel zwaar. Die nukkig
heid moetje accepteren."
Als Wim Kok zich eenmaal veilig
voelt, mensen vertrouwt, toont hij
ook een andere kant. De vrijdagse
kabinetsvergaderingen waren vrolij
ke bijeenkomsten. „We hebben in
beide kabinetten ontzettend veel ge-
Achtergrond
5Dood Leidenaar gevolg van uit
de hand gelopen seksspelletje'
De grote
gevaren van
seksspelletjes
Somberheid
over lot van
advocaat
Marcel Hengst
