u
fvHsgrsftsths ©de sm de tedtuofagte
De aanleg van de hogesnelheidslijn
(HSL) gaat niet ongemerkt voorbij
aan de inwoners van het gebied
ten oosten van Leiden. De ingreep
in het landschap is fors. Fotograaf
Bas Princen legt vast hoe weilan
den op de schop worden genomen,
hoe tijdelijke toegangswegen wor
den aangelegd en hoe arbeiders
dagelijks onder de grond verdwij
nen voor de aanleg van de tunnel
onder het Groene Hart. Zijn foto's
zijn momenteel te zien in het Ne
derlands Architectuurinstituut (NAi)
in Rotterdam. Ze maken deel uit
van de tentoonstelling 'On track',
die de eerste resultaten toont van
het kunst- en cultuurprogramma
rond de aanleg van de HSL-Zuid. De
expositie omvat foto's, video's,
maquettes en een website. De
kunstwerken gaan in het najaar op
reis langs de regionale informatie
centra in Leiderdorp, Zwijndrecht
en Breda.
door Theo de With
et initiatief voor de tentoonstelling
is genomen door de Stichting Atelier HSL,
een samenwerkingsverband tussen het mi
nisterie van verkeer en waterstaat en de
Stichting Kunst en Openbare Ruimte. „Het is
in Nederland een traditie dat bij openbare
gebouwen één procent van de bouwsom aan
kunst wordt besteed", zegt Nelly Voorhuis,
In blauw kunstlicht wordt in Leiderdorp ondergronds gewerkt aan de boortunnel.
Foto: Jannes Linders
Kunst- en cultuurprogramma rond de aanleg van de hogesnelheidslijn
intendant (directeur) van Atelier HSL. „Maar
omdat het nu niet om een gebouw gaat, is
deze regeling niet van kracht. Rijkswaterstaat
heeft wel een traditie op het gebied van foto
graferen van haar werk. Of er wordt een
beeld geplaatst, zoals bij de oplevering van
de Oosterscheldekering."
In dit geval vond de overheid dat daarmee
bij zo'n grote operatie niet kon worden vol
staan. Er werd geld gevonden voor tijdelijke
kunstopdrachten tot 2006, het jaar waarin
het traject voor de flitstrein tussen Amster
dam en Parijs moet zijn voltooid. Een terug
kerend element in de kunstopdrachten is de
fotografie. Elk jaar krijgt een drietal fotogra
fen opdracht de aanleg van de HSL in beeld
te brengen. Als eersten zijn Bas Princen, Jan
nes Linders en Bertien van Manen op pad
gestuurd.
In het NAi wordt een selectie getoond van de
foto's van Princen en Linders. De een legt de
nadruk op de technologie, de ander op het
landschap. Bas Princen kiest voor de land
schappelijke invalshoek. Het zijn vaak ver
stilde beelden die hij toont. Hij laat bijvoor
beeld op een foto zien hoe op een zaterdag
middag in januari door twee jongens ijshoc
key wordt gespeeld, terwijl een graafmachi
ne op de achtergrond symbool staat voor de
ingreep in het polderlandschap. De verande
rende omgeving wordt meteen opnieuw in
gebruik genomen. Of het nu door ijshockey
ers is of door motorcrossers.
Jannes Linders brengt met zijn fotografie
een ode aan de technologie. Met name in de
omgeving van Leiderdorp heeft hij zich uit
geleefd. De aanleg van de zeven kilometer
lange boortunnel tussen Hoogmade en Ha-
zerswoude is dan ook een technisch hoog
standje. De met de naam Aurora (Dageraad)
getooide boormachine creëert een tunnel
zonder het bovenliggende landschap aan te
tasten. Linders brengt de surrealistische ta
ferelen in beeld die zich ondergronds afspe
len. Er wordt daar in kunstmatig, blauw licht
een eigen leven geleid. St. Barbara kijkt als
beschermheilige van de tunnelbouwers
goedkeurend toe vanaf haar altaartje.
De derde fotograaf, Bertien van Manen,
werkt momenteel aan haar opdracht. Zij wil
de confrontatie tussen de bewoonde wereld
en de 'aanleggers' van de HSL registreren.
Van Manen is bekend met deze regio, want
ze werkte vorig jaar mee aan het fotografie
project Zand Water Veen.
Inmiddels zijn drie nieuwe fotografen gese
lecteerd voor een opdracht: Frank van der
Salm, Elger Esser en Jem Southam. Ze geven
alvast een voorproefje van hun werk in het
NAi. Met name de Duitser Esser valt op. Zijn
prachtige foto van de Amelandpier lijkt een
abstract schilderij van blauwe vlakken.
Naast de fotografie-opdrachten is het vol
gens intendant Voorhuis de bedoeling dat er
elk jaar één of twee open opdrachten wor
den gegeven aan beeldend kunstenaars. De
eerste is voor Krijn de Koning. Hij wil de di
verse bouwlocaties van de HSL-Zuid visueel
met elkaar verbinden. Om te beginnen wil
hij het bouwterrein bij Leiderdorp optuigen
met kleurrijke follies. Dit zijn bouwsels die
geen enkel doel dienen. Binnenkort treedt
hij in overleg met Rijkswaterstaat en de aan
nemers om te kijken of zijn ideeën daadwer
kelijk te realiseren zijn.
In het architectuurinstituut, gelegen in het
Rotterdamse Museumpark, laat Krijn de Ko
ning op een maquette zien hoe feestelijk hij
de bouwplaats wil aankleden. In plaats van
door bouwkranen en heistellingen zou de
skyline dan worden bepaald door in de lucht
stekende geometrische figuren in zuurstok-
kleuren. Een soort Las Vegas, maar dan in de
strenge polders tussen Leiderdorp en Hoog
made.
Het kan echter nog bonter. Op de tentoon
stelling is bijvoorbeeld een spoorlandschap
van vilt te zien. Gemaakt door de Amster
damse mode-ontwerpster Claudy Jongstra.
Zij heeft de afgelopen jaren in sneltreinvaart
naam gemaakt met haar ontwerpen van vilt.
In Friesland heeft ze een eigen kudde scha
pen die haar van grondstoffen voorziet. Zelfs
Amerikaanse filmproducenten hebben haar
ontdekt. Zo ontwierp Jongstra onder meer
kostuums voor de Jedi Warriors in de laatste
Star Wars-film.
Nog vier andere kunstenaars hebben zo'n
spoorlandschap ontworpen. Het is een idee
van intendant Nelly Voorhuis. „In Neder
land lopen massa's liefhebbers van model
treinen rond. Een verzamelbeurs in Utrecht
trekt moeiteloos dertigduizend bezoekers",
constateert ze. „Er zijn zelfs draagbare mo
dellen op de markt. De ware fanaten nemen
die mee op vakantie of voor mijn part naar
hun directeurskamer om ermee te spelen."
Om die reden gaf zij vijf kunstenaars op
dracht een draagbaar spoorlandschap te be
denken. De maquettes staan in Rotterdam te
kijk. Claudy Jongstra koos uiteraard voor vilt
en plaatste wat schaapjes langs de rails. In
de koffer van Hans Op de Beeck bevindt zich
een rots met een trein. Ben Zegers bedacht
een maquette met allerlei voorwerpen en
vormen van gips (bijvoorbeeld een stuk
Palmolive-zeep). Yvonne Droge Wendel
heeft een ingenieus systeem ontworpen van
acht paneeltjes, gevuld met zandkorrels in
vloeistof, die voortdurend kantelen en dus
steeds een andere vorm aannemen. De vijf
de inzending is een ontwerp voor een kijk
doos van Minke Themans. Elementen als
een schaap, kip, molen en regenton kunnen
worden uitgeknipt en ingeplakt.
Na afloop van de tentoonstelling kiest Voor
huis met twee 'deskundigen' welk van de vijf
modellen daadwerkelijk in productie wordt
genomen. „Het is de bedoeling om in het
najaar één van de draagbare landschappen
in beperkte oplage uit te geven", zegt de in
tendant. Zij verwacht voldoende belangstel
ling van de grote schare spoorliefhebbers.
De traditionele kijkdoos van Themans lijkt
de meeste kans te maken.
De expositie in het Nederlands Architectuur
instituut is het eerste tastbare resultaat van
de inspanningen van Atelier HSL. Tot het
jaar dat de hogesnelheidstrein voor het eerst
naar Parijs rijdt, richt deze organisatie zich
vooral op tijdelijke projecten als tentoonstel
lingen, lezingen, symposia en publicaties.
Vanaf het moment dat het tracé is voltooid,
wordt het zwaartepunt verlegd naar het rea
liseren van (semi) permanente kunstwerken
op de stations, langs het spoor en in de trei
nen.
Een eerste aanzet daartoe wordt gegeven
door het uitschrijven van een competitie
voor de stukken niemandsland die langs het
spoor ontstaan. „Tussen bijvoorbeeld de A4
en de hogesnelheidslijn liggen lapjes grond,
waarvoor geen enkele zinnige functie kan
worden verzonnen", zegt Nelly Voorhuis.
„Daarom willen we kunstenaars vragen iets
te bedenken."
Een positief neveneffect is dat de kunste
naars voor hun 'landschapskunst' de over
tollige grond kunnen gebruiken die vrijkom^
bij het aanleggen van de HSL. Deze kubieke m
meters aarde hoeven dan niet te worden af
gevoerd. Voorhuis heeft een aantal plekken
op het oog: drie in de Haarlemmermeer,
twee in Alkemade en twee bij Rotterdam. Tot
nu toe zijn alleen met de gemeente Haar
lemmermeer sluitende afspraken gemaakt.
Met de twee andere gemeenten wordt nog
onderhandeld.
In het geval van Alkemade gaat het om de
klei- en veengrond die naar boven wordt ge
haald bij de aanleg van een aquaduct in de
Ringvaart. Deze grond moet in het eigen ge
bied hergebruikt worden. Dat gebeurt ten
dele voor de taluds van de HSL en de A4,
maar daarna blijft waarschijnlijk nog 110.000
kuub over. Om een idee te geven: dat is een
berg van twee drie meter hoog met een op
pervlakte van meer dan een voetbalveld.
Voorhuis: „Daarmee is natuurlijk heel veel
mogelijk. Van de aanleg van een hasjplanta-
ge tot de plaatsing van lichtobjecten. Maar
voor hetzelfde geld kan de overtollige grond
worden gebruikt voor nieuwe eilanden in
één van de plassen in de buurt van Leiden."
On track, t/m 7 juli, Nederlands Architec
tuurinstituut, Museumpark 25, Rotterdam.
Meer informatie: www.atelierhsl.nl
Aurora boort ondergronds een tunnel van Hoogmade naar Hazerswoude. Foto: Jannes Linders
