Te lang op het pluche
'PvdA nog niet dood en begraven'
Interview
Achtergrond
ZATERDAG
18 MEI
2002
Radicalen
splintergroep in
milieubeweging
Raoul Heertje
maakte van
ouwehoeren
zijn beroep
Oost-Timor,
paradepaardje
van de VN,
op eigen benen
Wim Kok en Ad Melkert zijn ontgoocheld na het bekend worden van de historische verkiezingsnederlaag van de PvdA. Foto's: GPD/Harmen de Jong
'Ontwaakt, verworpenen der
Aarde. Ontwaakt, verdoemd
in hong'ren sfeer.' Het socialis
tische strijdlied werd woens
dagavond nog heel even aan
geheven, maar na anderhalf
couplet weer afgebroken. Na
de dramatische verkiezingsne
derlaag voor de PvdA, weten
de sociaal-democraten dat de
Internationale in ieder geval
niet morgen zal 'heersen op
Aard'. „Als de PvdA niet uit
kijkt, is ze over tien jaar over
bodig."
door Frits Bloemendaal
en Hans van Soest
Dick Benschop verkeert in
shock en probeert met tril
lende handen een sigaret
aan te steken. De campagnestrateeg
van de PvdA heeft zojuist gezien dat
de boodschap richting kiezer niet is
aangeslagen. De partij is gehalveerd
en van de grootste, de vierde partij
van het land geworden. Woensdag
avond 15 mei zal als trauma voor de
sociaal-democratie de geschiedenis
ingaan.
Superlatieven schieten tekort om de
verslagenheid op deze verkiezings
avond te beschrijven. Een mokerslag
is te zwak uitgedrukt. Er wordt ge
huild, gevloekt, gezwegen. Minister
Herfkens van ontwikkelingssamen
werking legt het hoofd op de schou
der van collega Tineke Netelenbos
en stamelt: „Godverdomme, ik ga
emigreren." Hoewel iedereen reke
ning hield met verlies na deze onwe
zenlijke verkiezingscampagne, was
het uiteindelijke resultaat van 23 ze
tels vele malen erger dan werd ver
moed.
Sinds de Tweede Kamer uit 150 par
lementariërs bestaat, haalde de PvdA
nooit minder dan 37 zetels. Dat was
in 1967 en in 1994. Zelfs toen de Ka
mer nog uit 100 mensen bestond,
haalde de partij niet zo weinig zetels:
27 in 1948 tegen 23 nu.
Hoewel de emoties na de afscheids
speech van partijleider Melkert
woensdagavond hoog oplopen,
klinkt er ook strijdvaardigheid. Herf
kens herpakt zich en beklimt het po
dium om haar partijgenoten moed
in te zingen met het lied There ain't
no mountain high enough. Partijtij
ger Jan Pronk spreekt van een uitda
ging. „De uitslag is niet alleen kritiek
op links", spreekt hij de aanwezigen
toe. „Het is ook een uiting van
vluchtig consumentengedrag. Dat is
te herstellen. Laten we dat doen van
uit een goede oppositie en er niet,
zoals het CDA, acht jaar maar vier
jaar over doen."
Ondanks deze strijdvaardigheid
klinkt echter ook de roep om herbe
zinning. De vraag is gerechtvaardigd
of de idealen van de sociaal-demo
cratie nog wel aansluiten bij de be
hoeften van de hedendaagse burger.
Krijgen degenen die tien jaar gele
den al de ondergang van de sociaal-
democratie voorspelden, alsnog ge
lijk? Die ondergang, zeiden deze
voorspellers, is onafwendbaar. Veel
van waar de sociaal-democratie voor
streed, is bereikt: de arbeidersklasse
wordt niet meer uitgebuit, verreweg
de meeste mensen in Nederland
kunnen zich prima zelf redden en
hebben een partij als de PvdA hele
maal niet meer nodig. Wat zegt een
begrip als solidariteit deze mensen
nog? Wie zich prima kan redden,
gaat er eerder van uit dat anderen
dat ook kunnen. Waarom zou je hier
een hogere premie, met solidariteits
bijdrage, betalen als je je in een an
der land goedkoper kunt verzekeren?
Mondig
„Economisch is het velen goed ge
gaan de laatste tien jaar", zegt Eber-
hard van der Laan, voorzitter van de
commissie die het verkiezingspro
gramma heeft samengesteld. „Veel
gezinnen hebben er een inkomen bij
gekregen. De meesten kregen meer
te besteden en kregen meer keuze
vrijheid om te kopen wat ze wilden.
Dat laatste willen veel burgers nu
ook van de publieke diensten. De sa
menleving bestaat meer dan vroeger
uit mondige burgers met een goed
gevulde portemonnee. Het onder
wijs is ineens niet goed genoeg
meer. Het incasseringsvermogen is
afgenomen: men pikte het niet meer
als moeder op een wachtlijst moest
staan voor een operatie. Deze ver
kiezingsnederlaag is voor een klein
deel ook gevoed uit verveling bij
sommige kiezers: ze hebben het
goed en hebben de zegeningen
daarvan al lang geïncasseerd. Ze
zien het als een vanzelfsprekendheid
dat het hen voor de wind gaat."
Volgens Bart Tromp, PvdA-criticus
en politicoloog aan de Leidse Uni
versiteit, heeft de PvdA de binding
met de traditionele achterban verlo
ren door te lang 'rechtse' thema's als
migratie/intergratie en veiligheid te
verwaarlozen. Tromp: „Dat zijn geen
rechtse, maar linkse thema's. De
zwakkeren in de samenleving heb
ben er het meeste last van."
De neergang van de partij is volgens
hem te wijten aan zowel incidentele
als structurele oorzaken. De opvol
ging van Wim Kok door Ad Melkert
en de opkomst van Pim Fortuyn ziet
hij als incidentele oorzaken.
Het structurele probleem is dat de
PvdA er onvoldoende in is geslaagd
zichzelf inhoudelijk te vernieuwen.
„De neergang is zowel te wijten aan
de deelname aan Paars, als aan 'het
verlopen van het eigen program'. De
tegenstelling tussen links en rechts is
sinds Paars ontzettend vervaagd. Dat
was altijd dé dimensie op grond
waarvan mensen een partijkeuze
maakten. Als die tegenstelling niet
meer wordt gevoeld, krijgt een ande
re centrale tegenstelling de ruimte,
want politiek bestaat nu eenmaal bij
de gratie van tegenstellingen. For
tuyn heeft die tegenstelling gemaakt:
die tussen het bestel en het volk, tus
sen insiders en outsiders. Daarvan is
de Partij van de Arbeid slachtoffer
geworden. De partij moet zich weer
als een brede linkse partij profileren.
Maar in plaats van zich te vernieu
wen, hebben ze op hun lauweren
gerust. In de campagne hebben ze in
wezen gekoerst op voortzetting van
Paars zonder Paars."
Slim gespeeld
Ook Van der Laan zoekt meerdere
oorzaken voor de neergang. Deels in
deelname aan Paars. „De politiek
moet enerzijds problemen oplossen
en anderzijds scherp opkomen voor
de eigen partij-idealen en hun kie
zers vertegenwoordigen. Onder
Paars 2 is de balans doorgeslagen
naar het eerste. Daardoor is een de
mocratisch tekort ontstaan en kre
gen kiezers het idee dat de partijen
te veel aan het pluche gebakken za
ten."
Daar komt in zijn analyse de onvre
de over het migratiebeleid bij.
„Vreemd genoeg heeft Paars 2 veel
aan de integratieproblemen gedaan.
Taalcursussen zijn verplicht gesteld,
het asielbeleid is enorm aange
scherpt. Maar de burgers sloegen er
niet op aan en Fortuyn heeft dat
slim uitgespeeld door te stellen dat
je er niet eens over mag praten.
Het is volgens Van der Laan te mak
kelijk om de oorzaken alleen in de
deelname aan Paars te zoeken. „Het
probleem met buitenlanders speelt
al decennia. En de kloof tussen bur
ger en politiek is ook niet van de
laatste acht jaar. Wel is die door de
samenwerking tussen de traditionele
tegenpolen PvdA en WD verergerd.
Onder Paars 1 zorgde Bolkestein nog
voor het nodige dualisme, onder
Paars 2 was dat helemaal verdwe
nen."
Waar Tromp en Van der Laan een
complex aan oorzaken aanwijzen
voor de neergang, is er volgens Jos
de Beus (partij-ideoloog en hoogle
raar politicologie aan de Universiteit
van Amsterdam) maar één kernpro
bleem dat de PvdA parten speelt.
„De partij heeft geen antwoord op
het probleem van de multiculturele
samenleving", zegt hij. „Dat heeft
geleid tot vervreemding van de ach
terban in Rotterdam en nu ook in
het land. Veel witte Nederlanders,
zowel uit de lage- als middeninko
mens, hebben het gevoel: de partij
komt niet meer voor me op."
De Beus verwijt de PvdA geen eigen
visie te hebben ontwikkeld op een
vraagstuk dat zoveel Nederlanders
bezighoudt. „Paul Scheffer heeft het
geprobeerd; hij heeft de partij op
een bordje gepresenteerd, maar het
is niet opgepakt door Melkert."
De PvdA, vindt hij zelf, zou moeten
inzien dat het vreemdelingenvraag
stuk niet meer met mooie woorden
als tolerantie kan worden opgelost.
Hij vindt dat het tijd wordt voor
dwingender maatregelen, zoals een
geleidelijke actieve spreiding van be
volkingsgroepen. „Een beetje zoals
Marijnissen dat vroeger bepleitte:
planning. Het moet nu vrij hard."
Hijzelf heeft al eens bepleit dat het
volgende kabinet een aparte minis
ter voor vreemdelingen, inburgering
en integratie aanstelt. „Dat wordt
een van de belangrijkste ministe
ries." Hij heeft het idee van PvdA-
Tweede-Kamerlid Albayrak, zegt hij.
„Die heeft het nooit durven uitdra
gen." Het tekent hoe gevoelig de
kwestie bij de PvdA ligt. „De partij is
verdeeld. Er is geen leider op dit
punt, geen beleidsidee. In die leegte
is Fortuyn groot geworden."
Dat kan de partij fataal worden,
denkt hij. „Dit is de rauwe kwestie,
die doorslaggevend is voor het
voortbestaan van de PvdA. Als ze dit
niet oppakken, zijn ze over tien jaar
overbodig." Met de huidige politici
ziet De Beus dat niet veranderen. „Je
moet vuile handen durven maken,
en daarvoor heeft de huidige genera
tie geen mandaat. Bos, Benschop of
Duivesteijn zijn geen verbeteringen
ten opzichte van Melkert."
Tromp is minder fatalistisch dan De
Beus. „De PvdA is nog lang niet
dood en begraven, al is een onder
gang niet onmogelijk. Er is ruimte
voor een sociaal-democratische par
Verslagenheid bij enkele jonge aanhangers. GPD/Harmen de Jong
tij met een omvang van 35 tot 50 ze
tels. Er zijn nog steeds thema's waar
mee een linkse partij zich kan profi
leren, zoals de toename van de inko
mensverschillen, de slechte infra
structuur en privatisering en markt
werking. Links heeft bovendien be
wezen dat het ook nieuwe thema's
kan oppakken, zoals het milieu
vraagstuk. Dat dat niet per definitie
een links onderwerp is, blijkt wel uit
hoe de socialisten in Oost-Europa
ermee zijn omgegaan. Maar ik erken
dat het in deze tijd van individuali
sering en globalisering een enorme
opgave is om waarden als solidariteit
overeind te houden."
Harder
Ook Paul Kalma, directeur van het
wetenschappelijk bureau van de
PvdA, relativeert de neergang van de
sociaal-democratie. Volgens hem is
het te makkelijk om nu - zoals altijd
gebeurt na een verkiezingsnederlaag
van de PvdA- de sociaal-democratie
failliet te verklaren. „In de toekomst
zullen er weer problemen op de sa
menleving afkomen, waar de soci
aal-democratie traditiegetrouw een
oplossing voor heeft. Er is iets struc
tureel veranderd in de economie.
Die is harder geworden, het belang
van de aandeelhouders staat voorop.
Het geloof in liberalisering is nog
niet ten einde, maar op lange ter
mijn zullen de negatieve gevolgen
daarvan weer weerstand oproepen
in de maatschappij. Hoewel de PvdA
een enorme klap heeft opgelopen,
blijven de sociaal-democratische
idealen relevant."
Eberhard van der Laan gelooft dit
ook. „Idealen zijn conjunctuurge
voelig. De PvdA heeft een traditie
om altijd weer terug te komen. De
moderne burger is in essentie nog
steeds een solidaire burger. De op
gave van de sociaal-democratie is
van oudsher om solidariteit te be
werkstelligen tussen wie het goed
gaat en wie het minder goed gaat.
Die rol zal nooit zijn uitgespeeld. De
economie kan weer minder goed
gaan draaien. Als het er op aan
komt, gaat de modale Nederlander
niet alleen voor zijn eigen huis met
tweede auto. Wel kan dit alleen als
de PvdA een andere manier van po
litiek gaat bedrijven: niet zo onzicht
baar als de laatste jaren."
Net als Van der Laan is Kalma niet
pessimistisch dat de individualise
ring in de samenleving de waagden
van de PvdA onverkoopbaar IWeft
gemaakt. „Ik geloof niet dat de bur
ger egoïstischer is geworden. Dat is
een miskenning van de verkiezings
uitslag. Mensen die zich nu van de
PvdA hebben afgewend, zijn wel de
gelijk terug te winnen met de tradi
tionele boodschap van solidariteit.
Begin jaren negentig ging het een
tijd lang heel, heel slecht in Neder
land. We zijn allemaal alweer verge
ten dat Kok in 1994 op het punt
stond de politiek te verlaten. De eni-
gé reden waarom dat niet is ge
beurd, is dat de dramatische neder
laag van dat jaar werd overtroffen
door een nog dramatischer neder
laag van het CDA. Ook daarna heeft
de PvdA zich wonderbaarlijk her
steld. Het komt niet automatisch
weer goed. maar het kan wel."
