'vlarten Toonder maakte Napoleon als slecht voorbeeld voor Hitier
/eel meer dan Tom Poes
BOEKEN
3j "i
s
Meesterwerk voor twintig minuten
'Wie is die man?', vroeg Harry Mulisch
Veduwnaar zoekt
mollige vrouw
zei
ZATERDAG l8 MEI 2002
Toonder is natuurlijk
als de geestelijk
■■■van Ollie B. Bommel en
j 1] es, de beide vrienden die
loude Nederlanders van-
lebben weten te boeien,
itvverk van Toonder be-
jlel meer dan de wereld in
1 Rommeldam en Bom-
rot f-
geschiedenis recensie
James McGonigal
'Napoleon' door Paul Johnson. Vertaald
door Han Meyer. Uitgeverij Balans. Prijs:
€17,90.
<ke
var
Bre
lommage recensie
Jacob Moerman
van Toonder" en 'Het beste van
•I' door Marten Toonder.
•ij De Bezige Bij. Prijs: resp.
25,00 en €12,50.
alve eeuw geleden ston-
politieke prenten en te-
in het middelpunt van
igstelling. Omdat dit
Ie vergetelheid dreigde
verscheen nu het door
ingestelde boek De
m Toonder. Naast de
afbeeldingen bevat
het essays waarin onder ande
ren Henk Hofland en Jan Wol
kers hun bewondering uitspre
ken voor Toonders fictieve uni
versum.
In De kunst van Toonder staat
een afbeelding van een politieke
prent met een nog steeds sini
ster karakter en een duidelijke
boodschap. Boven een platge
bombardeerde stad doemt het
macabere gelaat van een Duitse
soldaat op, die nauwelijks meer
tot het land der levenden kan
behoren. Aan de voorkant van
dit tafereel staat een klein man
netje te schreeuwen. En aan de
onderkant lezen we: 'Het oor-
logsmoreel van ons volk is bo
ven iederen twijfel verheven!'
Een uitspraak uit een radiorede
van de Duitse propagandami-
nister Goebbels, die tegen het
einde van de oorlog zijn volk
moed probeerde in te spreken.
De prent werd oorspronkelijk
afgedrukt in het illegale tijd
schrift Metro, op 22 december
1944. Marten Toonder was me
dewerker van het blad gewor
den na zijn ontslag bij De Tele
graaf, omdat deze krant een
hoofdredacteur had gekregen
die lid was van de SS. Het tijd
schrift was in hetzelfde jaar in
het leven geroepen en bestond
tot juli 1946.
Het is opvallend dat de oorlogs
jaren bij Marten Toonder in de
herfst van zijn leven zo'n grote
rol spelen. Over zijn verleden
publiceerde hij drie prozaboe
ken (met elkaar verschenen on
der de titel Autobiografie) die
stoppen in 1965, toen hij zich
met zijn vrouw Phiny in Ierland
vestigde. De meest interessante
stukken uit dit lijvige boekwerk
worden gevormd door de herin
neringen van Toonder aan de
periode 1939-1945. In zijn Am
sterdamse Toonderstudio's
werd tijdens de oorlog een ille
gale drukkerij ondergebracht,
waar onder meer persoonsbe
wijzen werden vervalst. En waar
Tom Poes leven werd ingebla
zen.
De stripheld verscheen in feuil
letonvorm voor het eerst in
1947, in de Nieuwe Rotterdam-
sche Courant. Het is het eerste
verhaal van een lange reeks. In
totaal heeft Marten Toonder 177
verhalen voor dagbladen ge
maakt. De bundel Het beste van
Bommel bevat een perfecte
dwarsdoorsnede van dit werk,
tot het verhaal Het einde van
eindeloos uit 1986. Hierin stapt
Heer Bommel in het huwelijks
bootje met Juffrouw Doddel.
Het werk van Marten Toonder
wordt terecht om verschillende
redenen gewaardeerd. Dat blijkt
vooral uit de essays die in De
kunst van Toonder zijn opgeno
men. Zo steekt Jaap van Heer
den de loftrompet over 'de
kracht van zijn literair talent' en
wijst Jan Wolkers op de over
eenkomsten tussen Toonders
werk en het oude testament. En
Henk Hofland maakt maar weer
eens duidelijk dat de verhalen
over Tom Poes en Bommel niet
over dieren, maar over mensen
gaan: 'De verhalen van Marten
Toonder worden gekenmerkt
door een scherp inzicht in de
verhoudingen tussen de mach
ten in onze samenleving en de
typen die daar de boventoon
voeren.'
Vader en dochter fietsen samen door de polder.
Dudok de Wit kreeg vorig jaar een Oscar voor zijn animatiefilm 'Father and daughter'. Voor wie de film niet heeft kunnen zien - ver-
jk het gros van de lezers - is er nu het kinderboek 'Vader en dochter' (Leopold, €12,95). Om maar meteen met de deur in huis te val-
is een fantastisch (zwarte inkt tegen een achtergrond van aquarel) getekend, zeer ontroerend verhaal over een klein meisje dat haar
oorgoed van zich ziet wegroeien. De verdwenen vader raakt in de vergetelheid, het meisje wordt groot en start haar eigen gezin,
aarmate ze ouder wordt begint er iets te knagen. Zelfs de teerste kinderziel zal uiteindelijk vrede hebben met het einde van het boek.
- eel van een uitgave, mede dankzij boekvormgeefster Tessa van der Waals.Tekening uit besproken boek
191
Jhd
i.e.
we
MOOISTE BOEK VAN DE WEEK
Napoleon, de op Corsica gebo
ren Franse keizer die heel Euro
pa aan zijn voeten wilde krijgen,
maakte van zijn land een voor
loper van de totalitaire staten
van de twintigste eeuw. En dat
op basis van de Franse Revolutie
(1789), die een einde beoogde te
maken aan dictatoriale heer
schappij over souvereine volke
ren.
Hij was als militair een uitste
kend vakman. Zijn vermogen
kaarten te lezen en op basis van
berekeningen de moderne logis
tiek van een leger vorm te ge
ven, waren de basis van zijn se
rie overwinningen op het slag
veld. Zijn politieke achtergrond
droeg daaraan bij: bij zijn mili
taire avonturen in Europa, het
Midden-Oosten en in Rusland
werd hij, anders dan zijn wisse
lende coalities van tegenstan
ders, niet gehinderd door over
leg of tegenspraak. Hij was al
leenheerser in de grootste Euro
pese macht van zijn tijd en
wendde die macht voortreffelijk
aan.
Tegelijkertijd was Napoleon
(1769-1821) als strateeg beperkt.
Hij zag niet dat de Britse macht
ter zee zijn politiek-militaire as
piraties op het vasteland van
Europa zou breken. Bovendien
gaat hij de geschiedenis in als de
man die Frankrijks rol op het
wereldtoneel in één klap defini
tief beperkte door de verkoop
van de Franse bezittingen in de
nieuwbakken Verenigde Staten
van Amerika in 1803.
Wat de Amerikanen noemen
'The Louisiana Purchase' om
vatte de verkoop van ruim 2,1
vierkante kilometer Amerikaans
grondgebied, het gebied van
dertien latere staten, voor vijf
tien miljoen dollar (omgerekend
een dubbeltje per hectare). Des
tijds een bedrag waar Napoleon
weer een paar jaar oorlog mee
kon voeren, maar een strategi
sche miskleun van een veel gro
tere orde.
„Zo werden de Verenigde Staten
de mogendheid die uiteindelijk
het meeste profiteerde van de
Bonapartische tijd", schrijft de
Britse historicus Paul Johnson in
een nieuwe, beknopte biografie
van Napoleon Bonaparte. Dat is
geen overdrijving. Met de aan
koop verdubbelde de Britse ex-
kolonie zijn grondgebied met
land vanaf de Mississippi tot de
Rocky Mountains, van de Golf
van Mexico tot de grens met Ca
nada.
Johnsons boek verschijnt in de
serie korte biografieën die tege
lijkertijd wordt uitgegeven in de
VS (Viking Penguin), Engeland
(Weidenfold Nicolson) en Ne
derland (Balans). Het zijn hand
zame portretten van wereldfigu
ren, variërend van Boeddha en
Leonardo da Vinci tot Elvis Pres
ley en Charles Darwin.
Dat deze serie ietwat Angelsak
sisch van samenstelling is, is
geen wonder. Dat blijkt ook uit
het boek over Napoleon. Koning
Lodewijk van de Nederlanden
wordt amper genoemd en in het
korte, maar heldere verslag van
de Slag bij Waterloo (1815, Na
poleons zwanenzang) wordt de
rol geheel weggelaten van het
Nederlandse corps. Dat verhin
derde bij Quatre Bras onder lei
ding van de Prins van Oranje, de
latere koning Willem II, dat de
Fransen de Pruisen in de pan
hakten, als gevolg waarvan later
de Hertog van Wellington toch
nog kon zegevieren.
Johnson zet wel helder uiteen
waarom Napoleon, op de gol
ven van de Franse Revolutie
drijvend, kon uitgroeien tot een
succesvol militair. Hij maakte
gebruik van de dienstplicht,
waardoor zijn legers enorme
verliezen konden verwerken.
Frankrijk kende een geweldig
propaganda-apparaat en de
pers was gelijkgeschakeld. Inter
ne tegenstanders werden on
schadelijk gemaakt door een ef
ficiënte geheime dienst en de
Franse politiek werd met schijn-
verkiezingen en nep-democrati-
sche evenementen naar Napole
ons hand gezet.
Volgens Johnson moet Napole
on worden gezien als de schep
per van de moderne totalitaire
staat De lessen uit dit deel van
de geschiedenis werden geluk
kig niet getrokken in de periode
van Hitier. Ook die keek niet
verder dan zijn Europese neus,
onderschatte Rusland, negeerde
de VS en dacht dat zeemacht
Engeland wel tot onderhande
len kon worden gedwongen. En
weer liep het anders.
briefwisseling recensie
Aly Knol
'Adres onbekend' door Kathrine
Kressmann Taylor. Met een nawoord van
Charles Douglas. Vertaling Tinke Davids.
Uitgeverij Ambo/Anthos. Prijs: €10,80.
Ze schreef het verhaal in 1938.
In 1939 kwam het in boekvorm
uit in Amerika en korte tijd later
in Groot-Brittannië. Het was een
instant succes. Er werd begon
nen aan vertalingen, maar 1939
was niet de juiste tijd in Europa
om een aanklacht tegen het na
zi-regime uit te geven. Titel en
auteur belandden slechts op de
lijst 'verboden boeken' van de
Reichskommissar.
Het raakte in de vergetelheid
totdat het in 1995 in de VS werd
herdrukt 'ter herdenking van de
vijftigjarige bevrijding van de
concentratiekampen'. Die uitga
ve kwam in handen van een
Franse uitgever, die het alsnog
liet vertalen: binnen enkele
maanden werden 100.000
exemplaren verkocht. Zojuist is
Adres onbekend ook in Neder
landse vertaling verschenen.
Het kleine meesterwerkje van
Kathrine Kressmann Taylor
(1903-1996) behelst de briefwis
seling tussen Max Eisenstein,
een joodse galeriehouder in San
Francisco, en zijn vriend en za
kenpartner Martin Schulse, die -
het is november 1932 - zojuist
met zijn gezin van Amerika te
rug is verhuisd naar Duitsland.
In slechts 52 (hier en daar ook
nog eens schaars) bedrukte pa
gina's ontrolt zich tot maart
1934 een regelrechte tragedie
tussen de twee mannen, die ooit
eikaars beste vrienden waren.
Je leest het boekje, inclusief het
zeven pagina's tellende na
woord van de zoon van de
schrijfster, in twintig minuten
uit, maar dan heb je wel kennis
gemaakt met een heel knap in
elkaar gestoken verhaal over de
opkomst van Hitier, de begin
nende jodenhaat en tenslotte
een even geraffineerde als wrede
wraakoefening.
roman recensie
Gerard Veerkamp
wereld jong was' door Marjan
Uj.. Jitgeverij Atlas. Prijs: €13,50.
n ichtelijke, maar ook te-
ustiger, fij
iger, financieel onaf-
jk, sinds vijf jaar weduw-
het alleen zijn moe en
rolijke vrouw om samen
erfst van het leven te ge-
ran de goede dingen. Fi-
e onafhankelijkheid
arde, leeftijd tot 70 jaar,
keur mollig type...'
'it Toen de wereld jong
nieuwe boek van Mar-
i. Het is de tekst van een
ntie, die de man in de
at zetten. Een tekst in de
advertentie, die wat be
de waarheid is. Want de
ersoon in het boek is
eduwnaar. Hij is in feite
en, want zijn vrouw, die
verpleeghuis wordt ver-
lijdt aan de ziekte van Al-
- Dekt haar wekelijks, maar
hem niet werkelijk meer,
Ifs zijn naam niet; noemt
*s. terwijl hij Ferdinand
kr e Ferdinand gaat dus via
nt op zoek naar een
die de leegte in zijn leven
opvullen. Want 'Hallo
oals zijn vrouw hem be
en Marjan Berk het boek
in eerste instantie wilde noemen
- dat begint hem knap te verve
len.
Massa's vrouwen reageren op
de advertentie. Dat was nou ook
weer niet de bedoeling. Ferdi
nand maakt een strenge selectie
en maakt kennis met vier vrou
wen, die geen man meer in hun
leven hebben. Twee dik-zesti-
gers, een bijna-zestiger en een
35-jarige vrouw, die zich waar
dan ook ter wereld verdienstelijk
wil maken.
Alle vijf proberen de liefde, het
geluk (weer) te zoeken. Berk be
schrijft op boeiende, krachtige,
vooral vermakelijke wijze hoe
het de hoofdpersonen vergaat in
hun toenaderingspogingen. Hoe
ze met man en macht proberen
lief te hebben, zoals ze dat vroe
ger deden, toen zij en hun we
reld nog jong waren.
Voor wie Marjan Berk een beetje
kent, zal het niet verbazen dat
zij dit een nobel maar redelijk
onbereikbaar streven vindt. Hoe
het de hoofdpersonen precies
vergaat, verklappen we hier niet.
Het slot van het verhaal is ty
pisch Berk: aangenaam verras
send. En positief, want bij haar
is een glas altijd half vol, nooit
halfleeg.
Berk bewijst wederom dat ze
niet voor niets ooit in het
maandblad Opzij werd betiteld
als 'De koningin van het lichte
boek'.
door Rob van den Dobbelsteen
Wekelijks ligt een ander genre
boeken op de leestafel. Deze
week, in het kader van De Weken
van het Reisboek, het laatste deel
van een drieluik over reisgidsen.
Over de Nederlandse pioniers in
reisboekenland.
- De ANWB claimt de eerste uit
gever te zijn van Nederlandse
reisgidsen. Althans dat sugge
reert de bond in een 1997 ver
schenen brochure. Verzame
laars echter, weten wel beter.
Toen de ANWB in 1887 de Rij-
wielgids met bijbehorende Spin-
newebkaart (vooral gericht op
de Benelux) liet drukken, had
den zich in het oosten van het
land (Zutphen) al twee uitgeve
rijen beziggehouden met het
uitbrengen van dat soort boe
ken: W. J. Thieme en P. Planten-
ga Bzn. Van die laatste wordt
aangenomen dat hij in 1860 met
(waarschijnlijk) 'Rijnland' de
eerste authentieke Nederlands
talige reisgids op de markt
bracht.
Plantenga had niet lang daar
voor de reisgidsjes van Karl Bae
deker ontdekt en moet hebben
gedacht: wat die Duitser kan,
kan ik ook. Waarna hij de boe
ken van Baedeker brutaalweg
liet vertalen, de kaartjes (gespie
geld) kopieerde en ze als 'eigen
werk' en 'naar de beste bronnen
bewerkt' verkocht. Een succes
fou was het niet en al in 1882
deed hij het boeltje over aan
Thieme die er op zijn beurt in
1897 mee stopte.
Reisgidsen werden redelijk goed
verkocht, maar echt populair
werden ze pas na de Tweede
Wereldoorlog. Niet alleen door
de opkomst van het toerisme,
maar ook door mensen als Jan
Brusse (die in 1948 voor uitgeve
rij Kosmos zijn eerste 'Parijs'
schreef), de Brabander dr. L. van
Egeraat (absolute topsellervoor
het reisboekenfonds van Allert
de Lange) en misschien wel de
beroemdste aller Nederlandse
reisgidsenschrijvers, Jo Domini-
cus. Van die laatste waren - al
thans volgens de auteur - eind
jaren zeventig al zeshonderd
duizend boeken verkocht en
aangenomen mag worden, dat
nog voor het overlijden van de
Alionaarse geschiedenisleraar de
éénmiljoenste over de toonbank
is gegaan.
Zijn uitgever Peter Gottmer
heeft die aantallen nooit willen
bevestigen. Wel vertelde hij al
tijd met graagte het verhaal over
die signeersessie in de Bijenkorf
in Eindhoven. De reisboekenau
teur zette zich met een aantal
grote namen achter een tafel en
had al na tien minuten een stuk
of veertig gidsen van zijn hand
tekening voorzien zonder dat de
lange, lange rij bij zijn stoel echt
kromp. „Wie is die man?" moet
de werkeloos toeziende Hany
Mulisch toen jaloers hebben ge
vraagd. Nadat hij het antwoord
had gehoord, wist hij nog niets.
Want wie was Jo Dominicus?
Geen groot schrijver in elk geval
('Nu gaan we rechtsaf en zien
we aan onze linkerhand een 15e
eeuws kerkje waarin Jeanne
d'Arc heeft gebiecht voordat ze
naar Rouen trok om daar'); eer
der saai. Hij werd daarom door
het intellectuele deel van de na
tie verketterd, maar - zoals jour
nalist reisboekenverzamelaar
Johan van Minnen dat om
schrijft - 'hij was wel het lich
tend voorbeeld van iemand die
met zijn DKW op reis ging om
zijn eigen indrukken weer te ge
ven'.
Opnieuw leek de ANWB - met
de bekende grijze, watervaste
gidsjes vol goedkope penteke
ningen - het monopolie te krij
gen. Maar Peter Gottmer blies
het Dominicusfonds nieuw le
ven in door anderen onder de
naam van de Alkmaarder te la
ten schrijven (er zijn nu inmid
dels ruim 120 'Dominici'). Ook
verschenen de eerste vertaalde
buitenlandse gidsen in de win
kels. Het bleek het begin van
een hype. Over zo'n beetje elk
hoekje op aarde verscheen wel
een nieuwe gids en geen uitge
verij die niet een paar reisboe
ken in zijn fonds had. Opvallen
de nieuwkomers: Capitool, de
Reishandboeken van Elmar, de
Nederlandstalige versies van
Trotter (Le Guide du Routard),
Lonely Planet, Rough Guide,
Nelles Guide en Insight Guide
alsmede misschien wel de aar
digste debutant in dat rijtje, de
volstrekt Nederlandse Odyssees
van Bartho Hendriksen en Leo
Platvoet.
Maar nu in 2002 de kruitdam
pen enigszins zijn opgetrokken
blijkt dit aanstekelijk schrijven
de duo ook al te zijn ondergedo
ken bij Unieboek. De uitgeverij
uit Houten is tevens verant
woordelijk voor onder meer de
Capitoolgidsen, alsmede de ver-
De inmiddels overleden Jo Dominicus is de beroemdste Nederlandse
reisgidsen-auteur. Archieffoto: GPD
talingen van Expert, Rough Gui
des en Marco Polo. Andere grote
'spelers' die stand hielden zijn
Elmar (Reishandboeken), Gott
mer (Dominicus), Lannoo (Trot
ter) en de ANWB. Ook Kosmos
(Wat Hoe), Cambium (Insight
Guides) en Spectrum (Nelles
Guides) tellen nog mee, maar de
consument duizelt het onder
hand zo dat hij zijn keuze steeds
meer lijkt te laten afhangen van
een aantrekkelijke opmaak. Lo
gisch dus, dat volgens insiders
de Capitools de best verkopende
reisboeken van dit moment zijn.
Kathrine Kressmann Taylor
schreef het werk destijds onder
het 'mannelijke' pseudoniem
Kressmann Taylor, omdat het
verhaal 'te krachtig (was) om het
onder de naam van een vrouw
te laten verschijnen'. Haar moti
vatie? „Ik wilde schrijven over
wat de nazi's deden, en het
Amerikaanse publiek laten zien
wat er met echte, levende men
sen gebeurt wanneer ze worden
meegesleept door een perverse
ideologie." Die boodschap heeft
vandaag de dag nog niets aan
waarde ingeboet. Het (ver)blind
achter een 'Glorieuze Leider'
aanlopen is zelfs huiveringwek
kend actueel.
In de Franse pers werd over
Adres onbekend geoordeeld:
'Zelden is er zoveel in zo weinig
woorden uitgedrukt. Wat een
scherpzinnigheid! En wat een
kracht!' Een constatering waar
geen woord meer aan hoeft te
worden toegevoegd.
TOP TIEN
FICTIE
1. (1) J.M. Auel,
Vuurplaats in steen.
A.WBruna,€ 29,50
2. (9) Marten Toonder,
Het beste van Bommel.
De Bezige Bij,12,50
3. (7) Judith Koelemeijer.
Het zwijgen van Maria Zachea.
De Plataan, 17,50
4. (5) Jonathan Safran Foer,
Alles is verlicht.
Ambo/Anthos, 19,90
5. (3) AC. Baantjer,
De Cock de moord
op bestelling.
Fontein, 9,98
6. (-) Robert Anker,
Een soort Engeland.
Querido, 18,50
7. (-) Vasalis,
De oude kustlijn.
Van Oorschot, 20,00
8. (-) John Grisham,
Het dossier.
AW. Bruna, 19,95
9. (-) Doeschka Meijsing,
100% chemie.
Querido, 15,95
10. (-) Kathv Reichs,
Fatale vlucht.
Boekerij. 14,95
Robert Anker won vorige week de
Librisprijs voor Een soort Engeland
en wordt daar nu met en zesde plek
voor beloond. Opmerkelijk, omdat
zijn boek bij verschijning
geen gunstige kritielcei
Vasalis, Grisham en Meijsing kwa
men we al eerder tegen in de top
tien; Kathy Reichs nog niet. Zij
schreef dé thriller Fatale vlucht
over een vliegtuig dat neerstort in
North-Carolina. Tempe Brennan
onderzoekt de zaak. totdat zij een
mysterieuze voet vindt én onmid
dellijk ander werk krijgt.
De boekentoptien wordt samengesteld
op basis van verkoopcijfers van Athe
naeum Boekhandel en H. de Vries Boe
ken in Haarlem. Boekhandel kooyker in
Leiden. Plantage Boekhandel llarkema
in Hilversum. Boekhandel t.os in Bus-
sum en Boekhandel De Ark in Almcre.
