Een premier is geen
onderkoning
IL
i'
Publiek heeft
verkeerd
beeld van
rol minister
president
20 APRIL
2002
weekendbijlage
van
leidsch
Dagblad
Hellen van
Meene:
een Jonge
fotografe
aan de top
Reportage
Onderzoeker
ontdekt
geheimen
piramide van
Austerlltz
uu
\R
r.N
i
oelt
DC
Premier Kok in zijn werkkamer in Het Torentje. Het publiek overschat de mogelijkheden van de minister-president, zegt prof. Uri Rosenthal. Foto: De tweede camera
Gebrek aan
daadkracht, een
haperende regie. Wim
Kok heeft de negatieve
geluiden van de laatste
maanden in één klap
van tafel geveegd met
zijn besluit Paars-2 op
te blazen. Over
nationaal chagrijn,
wantrouwen en een
premier die geen
onderkoning is.
door Maarten Brakema
en Koos van Wees
Het wantrouwen stak on
middellijk de kop op na de
val van het kabinet-Kok.
Was hier sprake van oprecht mede
leven met de nabestaanden van Sre
brenica of speelden de naderende
verkiezingen toch een rol?
Sceptici wezen op de gevolgen van
Koks 'truc'. Het debat over het rap
port van het Nederlands Instituut
voor Oorlogsdocumentatie over de
val van Srebrenica zou alleen nog
gaan over het aftreden, niet over de
fouten die de politiek maakte bij de
val van de enclave. Door af te treden
néémt Kok dus geen verantwoorde
lijkheid, maar ontloopt hij die. En
omdat het kabinet is opgestapt, blijft
een latere parlementaire enquête
zonder politieke gevolgen. Het op
blazen van het kabinet als een dui
velse truc van een gehaaid politicus.
Hoe kon het zo ver komen dat het
ongetwijfeld pijnlijkste besluit uit de
loopbaan van Wim Kok, toch de in
tegriteit zelve, wordt gewantrouwd?
Zelfs de verzekering dat het hier gaat
om een 'honderd procent integere,
eigen en persoonlijke afweging' kan
de achterdocht niet wegnemen.
Het is het logisch vervolg op een
ontwikkeling die de laatste maanden
al zichtbaar werd in de kritiek op
Paars. Kok is een 'gewone' politicus
geworden, zoals zijn kabinet toch
een gewoon kabinet bleek. En liep
Paars toch al niet strompelend naar
de finish?
Prof. Uri Rosenthal, hoogleraar be
stuurskunde en senator voor de
WD, behoort niet tot dit slag scepti
ci. „De val van het kabinet en de si
tuatie binnen Paars hebben niets
met elkaar te maken", is zijn overtui
ging. En hij verwijst naar de 'indruk
wekkende' verklaring die Kok in de
Tweede Kamer aflegde over de val
van het kabinet.
Rosenthal signaleert wél dat er bin
nen het vraagstuk Srebrenica wat
andere patronen uit de paarse prak
tijk samenkomen. „Paars wordt ge
kenmerkt door onherkenbare com
promissen. Dat wordt geweten aan
een gebrek aan regie, hetzelfde ver
wijt dat Kok ook treft inzake Srebre
nica. Maar dat is onterecht. Het is
het verschil tussen beeld en werke
lijkheid: in ons land is de premier de
eerste onder zijn gelijken, geen on
derkoning die naar believen taken
naar zich toe kan trekken die de vak
minister laat liggen. Terwijl de men
sen dat wel denken, elke keer als Kok
weer op televisie is."
Kok wordt kortom te veel aangere
kend, meent Rosenthal. En juist
daarom is het zo opvallend dat Kok
afgelopen week alle staatsrechtelijke
mores doorbrak door als eerste pre
mier ooit zélf het kabinet op te bla
zen. Hij trok nu dus wel de rol naar
zich toe van de man die alles be
paalt. „Het is misschien het begin
van een trendbreuk. 'Ik stap op, volg
mij'. Hij heeft in ieder geval de ande
re ministers ervan overtuigd zijn lot
te delen."
Maar had het dan toch niet een héél
klein beetje te maken met de me
taalmoeheid binnen Paars? Volgens
Rosenthal is dat pas iets van de laat
ste tijd. „Paars deed het tot voor kort
nog geweldig in de peilingen. Ik
denk dat het nationaal chagrijn veel
te maken heeft met onzekerheid, na
Enschede, Volendam en 11 septem
ber, en nu met de neergaande eco
nomie. Het is meer een sociaal-psy
chologische kwestie. Je moet dus die
onzekerheid tegengaan. Dat kan
door scherpe, duidelijk keuzen te
maken en doen wat je belooft. Niet
meer het excuus gebruiken van het
compromis zoals onder Paars vaak
gebeurde."
Uitgeregeerd
Misschien heeft het kabinet het ook
wel beter gedaan dan we allemaal
denken. Vakbondsvoorzitter Lode-
wijk de Waal, namens de FNV regel
matig rond de tafel met Kok, oor
deelt evenmin negatief over acht jaar
Paars. Al achtte hij de tijd wel geko
men dat nu weer eens een kabinet
van andere samenstelling zou ko
men. „Op de sociale dossiers was dit
kabinet uitgeregeerd."
Het meeste wat het kabinet op soci
aal-economisch terrein bereikte, ge
beurde in Kok-1, benadrukt De
Waal. De enorme groei van de werk
gelegenheid, de economische groei,
de inkomensverbetering voor alle
groepen. „Daarna werd het een
beetje de arrogantie van de macht.
Melkert speelde een doorslaggeven
de rol in dat eerste kabinet. Onder
De Vries op sociale zaken was Paars
al wat minder toegankelijk, en Ver
meend is vooral erg veelbelovend."
Koks deur stond altijd open voor De
Waal en diens tegenstrever Schraven
van de werkgeversorganisatie
VNO/NCW.Als hij iets had, belde
hij je op. Officiële overleggen wer
den in het Torentje voorbereid. Dan
ging het erom welk karakter het
overleg zou krijgen. Want als het
conflictueus zou worden, was het
wel makkelijk dat iedereen dat wist."
Kn<xk-out
Door die onderonsjes duurde het
nog wel eens lang voordat zaken tot
een oplossing kwamen, erkent De
Waal. Durfde Kok zelf geen besluiten
te nemen? „Ik denk niet dat dat het
probleem was. Maar dit is Neder
land. In Engeland slaan ze elkaar
knock-out, hier ga je in overleg. Kok
zocht altijd een oplossing en soms
duurde dat wat langer, ja." De Waal
denkt dat Kok soms het politieke
proces zelf wel wat vaart had mogen
geven. „In de Nederlandse verhou
dingen schuift een premier de overi
ge ministers niet snel opzij. Kok is
zich daar altijd erg bewust van ge
weest." Volgens de vakbondsvoor
zitter was de magie van Paars al lan
ger uitgewerkt. „De missie van het
kabinet was vervuld. De werkloos
heid en het budgettair beleid, de
speerpunten van PvdA en WD, wa
ren op orde. En voor integratie en
veiligheid was het niet in het leven
geroepen. Daar heb je een kabinet
van andere samenstelling voor no-
dig."
„Hoezo uitgeregeerd?", zegt minis
ter Klaas de Vries van Binnenlandse
Zaken op zijn werkkamer enigszins
spottend. „Mijn agenda is nog
steeds vol." De bewindsman bena
drukt net als Rosenthal dat het kabi
net tot onlangs hoge waarderingscij
fers kreeg. De economische onzeker
heid en de aanslagen van 11 septem
ber in combinatie met 'heel nadruk
kelijk gearticuleerde' kritiek van Pim
Fortuyn hebben gezorgd voor een
omslag, zegt hij.
Daarbij: mensen vinden dat sommi
ge dingen gewoon te lang duren. Het
kabinet investeerde fors in nieuwe
agenten en de zorg. Maar het kost
tijd voor er meer blauw op straat is
en meer handen aan het bed komen.
Het eerste paarse kabinet had als
motto 'werk, werk, werk'. Toen dat
was gelukt, leek het alsof het tweede
een thema ontbeerde. Maar deson
danks ging men gewoon aan de slag.
Er was dan ook genoeg te doen,
vindt De Vries. Na een oorlog met de
vakbonden en werkgevers ging de
sociale zekerheid op de schop, de ar
beidsvoorziening werd uit handen
genomen van de sociale partners die
er al jaren niets van bakten. „Mis
schien niet zo interessant, maar on
gelofelijk belangrijk", aldus de be
windsman. Daarnaast zijn miljarden
gegaan naar het onderwijs en de
zorg, wil het kabinet de criminaliteit
hard aanpakken en is veel gedaan
aan armoedebestrijding. Het aantal
gezinnen onder de norm van de ar
moedegrens, is met dertig procent
afgenomen.
Sociaal kabinet
De Vries wil maar zeggen: daar is
geen motto voor nodig. „Ik ben
daarvoor niet zo gevoelig. Werk.
werk, werk. Wat is dat nou? Drie keer
hetzelfde woord. Hadden we dan
drie keer moeten zeggen: zorg, on
derwijs, veiligheid? Zou dat de men
sen gelukkiger maken? Ze zeggen
wel eens: waar visie ontbreekt, komt
het volk om. Maar ik ken heel wat
landen waar mensen in de naam van
een grote visie omkwamen."
Het kabinet Kok-2 was volgens De
Vries vooral ook een sociaal kabinet.
„Het aan het werk helpen van al die
honderdduizenden mensen. Als er
iets sociaal is, dan is dat het wel. Op
een gegeven moment hadden we het
laagste werkloosheidscijfer in dertig
jaar. Het laagst ook van Europa.
Maar misschien worden mensen re
sistent tegen het nieuws hierover.
Het wordt normaal gevonden. Dan
zegt men dat het komt door de gun
stige economie in Europa. Maar in
omringende landen, zoals bijvoor
beeld Duitsland, is niet geprofiteerd.
Dus het heeft ook wel degelijk met
kabinetsbeleid te maken."
De Vries wil ook niets horen van kri
tiek op de slagvaardigheid van de
premier. „Kok doet en deed het per
fect. De effectiviteit van de regie
hangt ook af van de kwaliteit van de
spelers. Regie betekent niet dat de
regisseur de rol van de acteurs over
neemt. Het is geen marionettenspel.
De premier schuift geen mensen op
zij en drukt geen beslissingen door.
Zo werkt het niet in ons land. Kok
durfde wel degelijk besluiten te ne
men, daar ging het niet om. Hij is
een van de beste voorzitters van het
land, ongelooflijk getraind. Hij luis
tert goed, laat anderen in hun recht.
Hij voelt heel goed aan wat er leeft,
the mood of the meeting. Er is in al
die jaren slechts een keer gestemd
over een onderwerp, geloof ik."
Vertrek
Bart Tromp, politicoloog en erkend
criticaster van de PvdA, vindt echter
wel degelijk dat het aan slagvaardig
heid ontbrak in Paars. Dat begon
volgens hem toen Wim Kok zijn ver
trek aankondigde. „Kok beleefde zijn
hoogtepunt precies op het moment
dat hij in augustus vorig jaar bekend
maakte de sociaal-democratische
fakkel over te dragen aan Ad Mel
kert. Op dat moment waren al een
paar scheurtjes zichtbaar. De priva
tisering van de spoorwegen werd
halverwege stopgezet, Paars had nog
steeds geen oplossing gevonden
voor de WAO, om over de wachtlijs
ten in de zorg maar niet te spreken.
Na zijn besluit te stoppen heeft een
snelle omslag plaats gehad, hij werd
tot in de hemel geprezen en vervol
gens helemaal gediskwalificeerd."
De PvdA en WD waren ook op el
kaar uitgekeken. „Men begon al on
derhuids te vermoeden dat dit het
laatste kabinet in deze samenstelling
zou zijn."
De laatste anderhalve week volgden
de gebeurtenissen elkaar zo snel op.
dat Kok er niet veel meer aan kon
redden. „Hij zal dan ook wel heel erg
boos zijn geworden weet Tromp
uit ervaring. Is het eind^an Paars
kenmerkend voor de regelcapacitei
ten van de minister-president?
Tromp: „Kok is als regisseur heel an
ders dan zijn voorganger Ruud Lub
bers. Die laatste zat overal bovenop.
Zijn meest gevreesde vraag aan me
de-bewindslieden: 'Zal ik even met
je meedenken?' Kok vindt dat ieder
een verantwoordelijk is voor zijn ei
gen winkel", signaleert hij net als De
Vries.
De vraag hoe acht jaar Kok moet
worden beoordeeld, komt te vroeg,
vindt Tromp. Wel plaatst hij een
paar kritische, 'onaardige' kantteke
ningen, zoals hij zelf zegt. Zo is Kok
een 'mooi-weerpremier' geweest.
„Een echte crisis, zoals de oliecrisis
onder Den Uyl, heeft hij nooit mee
gemaakt. Tegelijk heeft hij veel din
gen mee gehad. Ik heb, als latent-ka
tholiek, wel eens tegen Den Uyl ge
zegd: je bent in staat van genade, of
niet. Den Uyl heeft het namelijk ook
allemaal meegemaakt: alles werd
soms toegejuicht en alles ging soms
mis."
