De magie
van de
bosatlas
GESPREK VAN DE DAG
Schotland laat blik vallen
op stad over de grens
Een geografische autoriteit van 125 jaar
Welke and S
Vijf vrouwen
152
MENSELIJK
Het inkomen van vice-
president DICK CHE
NEY van de Verenigde
Staten is vorig jaar met
een kleine 32 miljoen
dollar (35,2 miljoen eu
ro) geslonken. Dat blijkt
uit de belastingopgave
die zijn kantoor gisteren
openbaar maakte. In
2000 verdiende Cheney
nog 36 miljoen dollar
(39,6 miljoen euro). Dat
kwam voornamelijk voort uit de opbrengst van verzilverde
opties en de verkoop van zijn aandelen in het bedrijf van
zijn vroegere werkgever, Halliburton Co. Een jaar later
moest de vice-president het doen met 'slechts' 4,36 mil
joen dollar (4,79 miljoen euro). Uit de belastingopgave
blijkt dat het vice-presidentschap Cheney een inkomen
bezorgt van ruim 174 duizend dollar. De rest van zijn in
komen bestaat onder meer uit bonussen van Halliburton
en inkomsten uit opties.
Een overlevende van de ramp met de TITANIC, gisteren
precies negentig jaar geleden, heeft in Southampton een
gedenksteen onthuld. Millvina Dean, ten tijde van de
ramp negen weken oud, onthulde het monument bij het
voormalige hoofdgebouw van de rederij White Star Lines
in de haven van Southampton. Ook is in de haven een ex
positie te zien rond het vergane passagierschip. Bij de
ondergang van de Titanic kwamen meer dan 1500 men
sen om het leven. Op dit moment zijn nog vier overleven
den van de ramp in leven. Het zijn vier vrouwen. Het zeer
luxueuze schip stond te boek als onzinkbaar.
De Britse on
derzoekster JA-
NE GOODALL
wordt VN-am-
bassadeur voor
de vrede. Zij
heeft vooral
naam gemaakt
met haar onder
zoek naar chim
pansees in de
wildernis van Tanzania. De 68-jarige Goodall reisde in
1960 voor onderzoek naar de dieren in de buurt van het
Tanganyikameer in de toenmalige Britse kolonie
Tanganyika. Aan de rivier de Gombe stichtte zij een cen
trum voor natuurstudie. In 1977 kwam het Jane Goodall-
instituut voor de bestudering en het behoud van de wilde
dieren tot stand. Goodall is niet de enige VN-ambassa-
deur voor de vrede. Eerder werden onder anderen de Ita
liaanse tenor Luciano Pavarotti, bokser Mohammed Ali
en Nobelprijswinnaar Elie Wiesel met deze onderschei
ding geëerd.
De internationaal bekende LIJKENRUIKER Harry Jongen
gaat binnenkort aan het werk op de joodse begraafplaats
in Dalen. Hij moet uitzoeken of er niet al iemand begra
ven ligt op de plaats waar de hoogbejaarde textielfabri
kant S. Visser uit Amersfoort na zijn dood ter aarde be
steld wil worden. Dat heeft R. van Praag, vrijwilliger bij
de Joodse Gemeente in Amersfoort, gisteren namens Vis
ser gezegd. De gemeente heeft Jongen ingeschakeld,
omdat op de joodse begraafplaats in Dalen al driehon
derd jaar geen begrafenis meer heeft plaatsgevonden. Bij
gebrek aan grafstenen is onduidelijk waar de doden lig
gen. Het jodendom schrijft voor dat de stoffelijke resten
van overledenen na de begrafenis met rust moeten wor
den gelaten.
Tien jaar na
haar dood heeft
het gemeente
bestuur van de
Duitse hoofd
stad Berlijn be
sloten om zan
geres en actrice
MARLENE
DIETRICH ere
burger van de
stad maken. De
postume ereti
tel zal Dietrich op de tiende verjaardag van haar overlij
den op 6 mei verleend worden. Berlijn wil Dietrich eren
voor haar inzet 'voor een democratisch, vrij en humaan
Duitsland', aldus een toelichting van de gemeente op het
besluit. Berlijn heeft zich lang geen houding weten te ge
ven tegenover haar 'beroemdste dochter', die daar op 27
december 1901 werd geboren en zich tijdens de Tweede
Wereldoorlog tot een fervent tegenstandster van het nazi
regime ontwikkelde. Hoewel zij de laatste jaren van haar
leven in Parijs doorbracht is Dietrich, conform haar wens,
in Berlijn begraven.
Het Schotse toeristenbureau
heeft zijn zinnen gezet op het
Engelse plaatsje Berwick-upon-
Tweed. Riddell Graham van het
toeristenbureau heeft de Engel
sen 10.000 merks, een oude zil
veren muntsoort, geboden voor
het grensplaatsje aan de Noord
zee. De eeuwenoude vete tussen
Schotland en Engeland lijkt
weer op te laaien.
Voor Graham is het de gewoon
ste zaak van de wereld. De En
gelsen mogen blij zijn dat ze
überhaupt geld voor de stad
krijgen. Het bedrag van 10.000
merks (nu zo'n 6.900 pond of
zo'n 11.000 euro) is overbodig
omdat de Schotten in 1189 al
voor de stad hebben betaald.
De hedendaagse bezoeker van
Berwick upon Tweed kan zich
makkelijk vergissen in de natio
naliteit van de stad. Berwick ligt
ten noorden van de rivier de
Tweed, die geheel Schots is, en
ziet er met zijn kasteel en stads
muren behoorlijk Schots uit.
Het Engels dat er gesproken
wordt heeft een accent en de
sportverenigingen doen mee
aan de Schotse competitie.
Het plaatsje is maar liefst veer
tien keer van hand verwisseld,
maar al eeuwen Engels. Ten on
rechte meent Graham nu. Ber
wick werd in 1174 aan de Engel
sen gegeven als onderpand. De
Schotse koning William de Lion
werd gevangen gehouden en de
Engelsen vroegen voor zijn vrij
lating 10.000 Merks als losgeld.
Arm als ze waren hadden de
Schotten dit geld niet, en ze ga
ven Berwick als onderpand. In
1189 werd het geld alsnog be
taald, maar weigerden de Engel
sen de stad terug te geven, aldus
Graham.
De burgemeester van Berwick
doet het bod op zijn stad als
'niet serieus' af. Maar Grahams
uitspraken hebben wel veel stof
doen opwaaien. Overname door
Schotland heeft zijn voordelen,
omdat dit deel van Groot-Brit-
tannië meer geld heeft voor
voorzieningen als wegen en on
derwijs. Maar de nationalisti
sche Engelsen willen er niets
van horen. Op de internetpagi
na van de stad is inmiddels een
felle discussie gaande.
„We moeten onze stad nooit
deel laten worden van dat arme,
zielige land in het noorden", is
een van de veelgehoorde reac
ties. „Het is al erg genoeg dat de
grens maar drie kilometer weg
is", luidt een ander. Hoteleige
naar James Wichary, die in een
artikel van de Schotse krant The
Scotsman zegt dat Berwick als
Schotse stad waarschijnlijk meer
toeristen en dus meer inkom
sten trekt, krijgt er ongenadig
van langs. „Laat hem in Schot
land gaan werken als 'ie zo
graag in een Schots hotel wil
werken. Ik hoop dat mensen
zijn hotel in Berwick vanaf nu
gaan boycotten."
Maaike Oppenkamp
b. vergrijzing 1980-2025
15000000
(Veiwaulil) percentage
bejaarden in de totale
bevolking per provincie
I I minder dan 10
I I 10-12
I1 12 14
■1 14-16
EZZ3 16-18
mm 18-20
20-22
22 - 24
24 of meer
Pieter Roelf Bos. Foto: Bosatlas
De huidige Bosatlas kent veel thematiische kaarten, zoals deze waarin de vergrijzing van de Neder
landse bevolking tussen 1980 (linksboven) tot 2025 (rechtsonder) staat berekend. Illustratie: Bosatlas
Een instituut. Een begrip. Een au
toriteit. Voor de meeste Neder
landers is er maar één atlas: de
Bosatlas. De één zoekt er zijn va
kantiebestemming in op, de an
der maakt in de atlas fantasierei
zen. Generaties groeiden op met
de inmiddels 125 jaar bestaande
Bosatlas en de liefhebber gaat er
bij wijze van spreken mee naar
bed.
Hoogezand, Sappemeer, Zuid
broek, Winschoten, Beerta...
Bali, Lombok, Soembawa,
Soemba, Flores, Timor.
Rijtjes die velen nog zo kunnen
opdreunen. Geleerd aan de
hand van de Bosatlas. Zelfs in
Indonesië zijn de rijtjes bekend.
Toen journalist W.L. Brugsma
ooit Soekamo interviewde,
vroeg de Indonesische president
hem hoe de steenkool van Zuid-
Limburg in Groningen kwam.
Zonder het antwoord af te
wachten, somde hij de kanalen
op waarover de boten naar het
Noorden voeren. Uit de Bosat
las. Want wat goed was voor de
Nederlanders, was ook goed ge
weest voor de koloniën.
De Bosatlas viert dit jaar zijn
125-jarig bestaan. Na het eeuw
feest en de vijftigste editie op
nieuw een jubileum om bij stil
te staan. Uitgeverij Wolters
Noordhoff brengt volgende
week een gecombineerde editie
op de markt van de eerste atlas
uit 1877 en de laatste druk van
de nieuwste, 52ste editie. Op
nieuw zal een generatie op
groeien met het boek dat - al is
het een schoolboek - ook buiten
het huiswerk om uit de kast
komt. En dat vaak als enige na
de schoolcarrière mag blijven.
„Waarom heet hij eigenlijk Bos
atlas? Er staat toch niet alleen
bos in?" Elk jaar stelt wel weer
een leerling deze vraag aan zijn
aardrijkskundeleraar. De naam
Bosatlas is zo ingeburgerd - de
dikke Van Dale en het Groene
Boekje vermelden hem zelfs -
dat lang niet iedereen weet dat
hij die naam dankt aan zijn sa
mensteller Pieter Roelf Bos.
Bos was leraar aardrijkskunde
aan de Rijks-HBS in Groningen.
In 1875 schreef hij een leerboek
dat werd uitgegeven door J.B.
Wolters. Er was in die tijd, na de
onderwijshervormingen van
Thorbecke, dringend behoefte
aan meer leermethodes. De uit
gever vroeg Bos ook een atlas bij
De kaart van Afrika uit 1877 waarop nog niet de strakke grenzen staan, die later na de kolonisatie ont
staan. Illustratie: Bosatlas
het aardrijkskundeboek te ma
ken. De eerste kaarten werden
in losse setjes van 60 cent uitge
geven, maar vlak daarna, in
1877, verscheen de eerste 'Atlas
der geheele aarde ten gebruike
bij het onderwijs in de nieuwere
aardrijkskunde'.
De kaarten vertoonden veel wit
te vlekken. De Brits-Amerikaan
se ontdekkingsreiziger H.M.
Stanley was net dat jaar uit Afri
ka teruggekeerd en zijn kennis
was nog niet bij Bos bekend. De
loop van de Kongorivier was
grotendeels met stippellijntjes
ingetekend. Bos streefde er wel
naar de meest recente informa
tie op te nemen. In de tweede
druk meldt hij dan ook dat hij
Stanley's kaart niet mee heeft
kunnen nemen in verband met
de verwerkingstijd van de gege
vens. In de volgende druk kon
deze witte vlek worden inge
vuld.
Bos hanteerde bij het maken
van zijn kaarten een credo van
de negentiende-eeuwse geo
graaf en ontdekkingsreiziger
Alexander von Humboldt: „Nur
leer scheinende Karten pragen
sich dem Gedachtnisse ein."
(Alleen leeg schijnende kaarten
blijven in de herinnering ge
prent.) Dat betekende dat niet
alle plaatsen erop kwamen. Een
schoolatlas moest vooral duide
lijk en overzichtelijk zijn. Ook
tegenwoordig geldt dat.
Johan Russchen, hoofd afdeling
cartografie van uitgeverij Wol
ters Noordhoff: „Ik ben eens ge
beld door een mevrouw die in
Berlicum woonde. Ze vroeg
waarom haar woonplaats er niet
in stond. Ik legde haar uit dat
niet alles op de kaart past en dat
we als Berlicum erin zou komen
de naam 's Hertogenbosch zou
den moeten verplaatsen. Dat
zou dan ten koste gaan van Vlij
men. 'Dat was niet erg', zei ze."
De kunst van het weglaten is het
handelsmerk van de Bosatlas.
Daarbij komt dat het boek zich
onderscheidt in kleurgebruik.
Bos propageerde niet te grote
contrasten. Op de eerste kaarten
zijn naast zwart en wit alleen
zachtgroene vlakken en rode be
lijning gebruikt. Of tinten geel
en groen. Onder invloed van de
Jugendstil kregen twee daarop
volgende edities veel fellere
kleuren. Maar deze uitbundig
heid duurde niet lang. De huidi
ge kleuren zijn geïntroduceerd
door Ad van Holten, de uitgever
die in februari bij Wolters
Noordhoff afscheid nam. Hij
verwoordde het als volgt: „Een
goede kaart ziet eruit alsof er
een lampje onder zit."
Bos' eerste atlas opende met
een wereldkaart. Pas daarna
kwam Nederland aan bod. Aan
zijn eerste kaart van Nederland
is duidelijk te zien dat Bos het
best bekend was in Groningen.
Deze provincie is gevuld met
plaatsnamen. Limburg en Bra
bant ogen bijna leeg. Opvallend
is de vermelding van 'Ned. Met
tray" (Nederlands Mettray) in
Gelderland, vlak bij Voorst. Dit
was geen plaats, maar een pro
testantse instelling waar destijds
'verwaarloosde knapen' werden
opgeleid tot 'nuttige lieden der
maatschappij'. Lastige kinderen
kregen eind negentiende eeuw
vaalc de waarschuwing dat ze
naar Mettray gestuurd zouden
worden. Peter Vroege, sinds drie
maanden verantwoordelijk voor
het uitgeven van de atlas: „De
aardrijkskundeleraar kon zo'n
dreigement nu kracht bijzetten
door in de atlas te wijzen waar
het lag."
De Bosatlas kreeg zoals gezegd
te kampen met concurrentie,
maar wist zich altijd staande te
houden. Het uiterlijk speelde
daarbij een belangrijke rol, maar
ook de manier waarop werd in
gespeeld op de leerplannen."
Over de oplage verstrekt Wolters
Noordhoff geen cijfers in ver
band met de concurrentie. Rus
schen: „Ergens in 1966 is het
miljoenste exemplaar uitgereikt
aan prins Bernhard."
Sinds de eerste editie is er veel
veranderd. Toch leeft bij heel
wat Nederlanders nog het idee
dat de Bosatlas altijd dezelfde is
gebleven. Bij de uitgeverij ma
ken ze onderscheid tussen de
bruine en de grijze generatie. De
Bosatlas was lange tijd gehuld in
een bruin kaft, maar bij de 45ste
editie in 1967 veranderde dat in
de grijze omslag met blauw-wit-
te opdruk. Sinds de vijftigste
editie van 1988 is de kaft blauw
met groen.
In de eerste 25 jaar verschenen
er vijftien drukken van de Bosat
las. Dat betekende dat er elke
twintig maanden een nieuwe
druk verscheen, met bijgewerkte
kaarten. „Nieuwe gegevens kon
den soms op de lithostenen
worden bijgetekend, al was dat
een hele klus", vertelt Russchen.
Tegenwoordig werkt een team
van tien redactieleden continu
aan het bijhouden van de infor
matie. Alles gebeurt nu digitaal.
De laatste edities verschenen
met tussenpozen van zeven jaar.
De huidige editie van de Bosat
las bestaat uit twee delen: het
papieren boek en een cd-rom.
„Op de diskette staat nog eens
voor 75 atlassen aan informa
tie", zegt uitgever Peter Vroege.
Elke plaats die niet op de kaar
ten staat valt erin te vinden. Bo
vendien kunnen leerlingen met
de beschikbare gegevens zelf
thematische kaartjes samenstel
len.
De Bosatlas vormt een spiegel
van zijn tijd. Zo werd het kleur
gebruik eventjes aangepast aan
de mode van die tijd en tonen
veranderde grenzen welke effec-
[oede 1
ngini
de
Menno Kraak, hoogle t giste
cartografie aan het IJ eter g'
ternationaal instituut K>i
dcarttiaiH
lucht- en ruimte k;
en aardwetenschapp<Met
Enschede en aan de fi n de a
universiteit Utrecht, inssm
sen vinden een atlas e
als hun woonplaats ei jp(
staat en dat ene kleine
plaatsje waar ze een h 1 Ofl
vakantie zijn geweest
bij de Bosatlas niet alt -
geval en dat is juist de van S
doeling. Toch vindt ie ver de
een hem goed.edrijv
Dennis van Dijk, scht kedr*l
uit 3 mavo: „Ik heb w ener°
dere atlassen gezien, 1 en!f.n
deze is mooi overzicht "v0
Soms als ik me vervee! n.
kijk ik er wel eens in. "euw
naar Nederland en wa de Pr
nog naar toe wil." lbePer
Roelof Oddens, kaarligdijkf
heerder van de afdeli te ma
Cartografie, Rijksunh met f
teit Utrecht: Ieder n n mer
groeit op met de Bosa dit
Die heeft in Nederlant
genlijk geen concurret
Na een felle concunei 0®'
strijd in de negentient
eeuw is hij als enige a
bleven. Vergeleken nu ,T
dere atlassen mag hijt giich
wezen." enm
J.W. van Meeuwen, w m he
zaam bij antiquariaat echt
se fa. in Den Haag: „I vond
ook toevallig. Ik blade; ïderei
in de Bosatlas om iem tel en
te laten zien waar Yorl nmer
Durham liggen. Daar; ivegn
naartoe op vakantie." an de
atlas is een heel leuk d le eer
vindt hij. „Je kunt ero inden
loos in studeren. Som ideld.
mensen raken er mee nbo E
geïnteresseerd. Ik ben m eei
meer geïnteresseerd ii ïgsdit
torische atlassen. Maa nstrej
je een oude Bos, dani
automatisch ook eenl g|j(
rische atlas."
Piet Klinkhamer, ver 1 JU
laar en conciërge van
Reitdiep College in G
inih
school. Ik keek altijd n f
kaarten die dag en
voor de klas hingen. I
grafie was mijn sterks
Van een onderwijzer!
ik ooit mijn eerste atla
is het begonnen. Het! ier°v
je interesseren waar la1
liggen. Ik ben daar he
scherp op. Zo kan ikvP d0£
1966 opnoemen welkf vvo.r|j
den bij elkaar in de pi e"J
hebben gezeten tijden Pk°P
WK voetbal, alleen on de
weet waar ze liggen. V l,an8
Nederland is de Bos d
meest duidelijke, ovei '0fl
telijke atlas. Ik kan me
voorstellen dat mens® SI
gen: 'welke andere?'
6 sum -
1-N01
ngen
ningen: „Mijn interes
geboren op de lagere
jen s
spo
Een forumdiscussie voor een blad. Vier man
nen aan een tafeltje in een trendy hotel waar
men de Ikea-versie van Japan na
speelt. Schuifelende obers in tem
pel-gewaden. Koffie verkeerd met
wit en bruin messcherp gescheiden
in één glas. Maar een leuk ge
sprek. Eén forumlid (26) wist
zeker dat er voor hem hoog
stens vijf ideale vrouwen
op de wereld waren.
Eentje had hij er zowaar
al gevonden en was dus
direct maar bij haar inge
trokken. Een verstandig, ge
lukkig èn wijs man: zelfs het
idee dat zijn ware liefde tóch
enigszins inwisselbaar was
accepteerde hij.
Kan het waar zijn dat er hoog
stens vijf ideale partners per
persoon zijn? Stel dat dit fo
rumlid (26) elke dag van zijn
seksuele carrière heeft kennisgemaakt met
tivee nieuwe kandidates, dus single en onge
veer even oud. Tot nu toe heeft hij dan 7000
dames bekeken, besnuffeld en mogelijk ook
getest. Dat is veel, maar vooruit, ons forum
lid (26) werkt bij de TV en daar gaat het al
tijd harder. Tussen die eerste 7000 kandida
tes zat zowaar al die zeldzame ideale, waar
hij nu nog mee is. De reële trefkans was dus
rond 1 op 7000. Dus hoeveel ideale echtgeno
tes lopen er dan in werkelijkheid voor hem
rond? Eerst moeten we weten uit hoeveel da
mes hij in totaal kan kiezen. Welnu, gemid
deld zit er zo'n 2,5 jaar leeftijdsverschil tus
sen willekeurige partners. Een man kan dus
levenslang rondbladeren in 5 jaargangen
vrouwen, iets ouder dan wel jonger. Hoeveel
vrouwen levert dat dan op? Er zijn op dit
moment 8 miljoen Nederlandse vrouwen,
gespreid over 80 jaargangen, zo oud worden
ze. Elke jaargang telt dus gemiddeld 100.000
vrouwen. Ons forumlid (26) is geïnteresseerd
in 5 van die jaargangen, en beschikt daar
mee over een kudde liefdesprooien van
500.000 stuks. Zouden daar maar 5 vol
maakte tussen zitten, slechts 1 op de
100.000? Want dat was wat ons forumlid
(26) vreesde. Bij hemzelf kwam gelukkig al
na 7000 geslaagde openingszinnen de ware
zich melden. Statistisch lopen er voor hem
dus veel meer volmaakte liefdes rond, name
lijk 14 per 100.000, in heel Nederland dus
een mime touringcar met Julia's, wereldwijd
een stadion vol.
De ware liefde is zo zeldzaam nog niet. Die
op zich opwekkende informatie is natuurlijk
de dood in de pot voor zijn huidige ideale
vrouw, en zwijgen wordt hier goud. In wer
kelijkheid is het nog veel mooier. Er lopen
rondom ieder van ons duizenden anderen,
allen in staat om onze verliefdheid en het
acute geloof in een gouden toekomst op te
wekken. Verliefd worden is verbazend mak
kelijk. Dat bepaal je namelijk vooral zelf, en
wachten op de ware is feitelijk nergens voor
nodig. De beste mattier om verliefd te wor-
ten kolonisatie en oorlo;
de wereld hebben gehe
naast bieden thematist. H|
ten inzicht in trends. Rl oor
„Zo boden we in de jare nms
vooral economische get >e
met informatie over bij !t
beeld mijnbouw, inkom p,e
werkgelegenheid. Daan
jneer belangstelling voo 1
Ie, stedelijke ontwik **D_
urbanisatie. In de jaren y|
stond milieu nog in de
dacht, dat is nu vrij web
nen. Tegenwoordig staz jster]
gen omgeving centraal, ro-sr
internationalisering ent ee
culturele samenleving."jlet
Bij Wolters Noordhoff! )enp
geregeld telefoontjes bil n 20'
met de vraag hoeveel et aag jfl
Bosatlas waard is. Russt ne y
B,Mensen hebben dan d ntsnE
van oma opgeruimd en
nieuwsgierig."
Alleen atlassen van voo *J®
zijn bijzonder, maar zel<l J
zeker geen duizenden e
Bij De Slegte in Den Ha |CEN
een exemplaar uit 1951 dat 21
en een 31ste druk uit IS 1 het
29,50 opbrengen. „lede ach,
waart de atlas", zegt Ru Dcj0(r
„Veel mensen hebben 1 daarf
van hun ouders of groo ^er;
Daarom zie je ze ook ni edeli
in antiquariaten.ge m'
moe
Gitte Brugman zjj ht
okke
Dchte
|enh
Jhaa
a ldus
den is eerst iets opwindends doen, bi ;r.
beeld scheiden, verhuizen, op zoniet
gaan of veel te hard rijden. De eerstcêl L
melijke kandidaat die je ontmoet lo
een bovenmodale kans doelwit te W ry j|
van verliefdheid. Want opwinding
bron dan ook, maakt ons on tv lamb dam
kriebels ontstonden zelden omdat di justi
zeldzame ware daar opeens stond 1' irsen
het zelf. Onze buikvlinders waren fl' iin d
tig, vanwege allerlei gedoe, en prorn] env;
ze op. Wij geloofden en wilden ookl iet d
dat het allemaal veroorzaakt werd ti aar n
unieke eigenschappen van die anda lam
maar automatisch zetten we het ra ken
op. Direct kreeg het doelwit ook een onts
uiterlijk. Trucje van degenen, voort} kker
moet, maar dat konden we toen nié t mi:
Als na vier jaar de roze rookwolkenvan
ken zien wat pas wat we echt gedaa niet
den. En daarom bestaat de menshei Shel
leeft
oeter
irdei
id is
