Bij het CDA regeert p
de tevredenheid g|j
Crisisfeiten
'We zijn er verrassend snel weer bovenop gekomen'
Eind september gaf
niemand nog een cent
voor het Christen
Democratisch Appèl. De
derde opeenvolgende
leiderschapscrisis in
slechts zeven jaar tijd
zou de partij fataal
worden. Onder
aanvoering van de
nieuwe herder Jan Peter
Balkenende lijkt de
schade wonderbaarlijk
snel hersteld. Of is dat
gezichtsbedrog?
door Ap van den Berg
en Paul Koopman
rCDKUMKI
Natuurlijk, hij is erudiet,
snugger en politiek ge
kneed. Maar wie in het
land had ooit gehoord van Jee-Pee -
zoals intimi hem noemen - voordat
hij door zijn gemangelde voorganger
Jaap de Hoop Scheffer werd gepre
senteerd als de nieuwe politiek lei
der van het CDA? Vrijwel niemand.
En toch zaten de vergaderzaaltjes in
buitengemeenten onmiddellijk vol
met CDA-leden en geestverwanten
die verwachtingsvol naar Jan Peter
Balkenende kwamen luisteren en
hem - hoe was dat in vredesnaam
mogelijk?! - de hemel in prezen.
Het lijkt niet waarschijnlijk dat Bal
kenende die bijzondere waardering
te danken heeft aan een diep-eroti-
sche uitstraling, vlotte haardracht of
katachtige motoriek. Balkenende:
„Wie nu nóg over mijn uiterlijk be
gint, diskwalificeert zichzelf. Ik ben
wie ik ben. Goed, ik was geen beken
de Nederlander. Maar door de vele
televisieoptredens in de dagen van
en na de crisis, raakte men aan mijn
hoofd gewend. En als hoogleraar en
kamerlid ben ik op mijn beurt toch
echt wel gewend redevoeringen te
houden. Misschien waren velen -
ook journalisten - zich dat niet met
een bewust. Maar ik kom niet net
kijken."
Fractiegenoot Joop Atsma: „Het
CDA zit in zijn kleine teen. Hou hem
een situatie voor uit een willekeurige
gemeente en hij legt onmiddellijk
een link met de christen-democra
tie."
Balkenende is alweer de vierde par
tijleider van het CDA sinds succes
premier Ruud Lubbers in 1994 de
actieve politiek verliet. Opvolger Elco
Brinkman leed een ongekend stem-
busverlies van twintig zetels en
droop schielijk af. Wijlen Enneüs
Heerma hield wat langer stand,
maar moest onder druk van oudge
dienden in de partij en hun hand
langers in de fractie in 1997 het
hoofd buigen voor vice-fractievoor-
zitter Jaap de Hoop Scheffer. Die op
zijn beurt eind september beentje
werd gelicht door partijtop, oudge
dienden en fractieleden. Het CDA
zat in zak en as. „Dit kost ons vijf,
misschien wel tien zetels", riepen
sombere kamerleden elkaar na.
Verklaring
Relatief kort na die tumultueuze da
gen en het aanwijzen van Balkenen
de als nieuwe lijsttrekker, heeft het
CDA ogenschijnlijk de rijen kunnen
sluiten. Volgens PvdA-leider Ad Mel-
kert heeft dat vooral te maken met
de aard van het conflict. „Het ging
niet over de koers. Niet over richtin
gen", meent Melkert. En zo kijkt ook
WD-leider Hans Dijkstal erop terug.
„Het ging vooral over personen",
bevestigt Balkenende. „En toen die
naar de achtergrond verdwenen, zag
men in mij een nieuwe vertolker van
het gedachtegoed. Dat is mij blijkens
de reacties kennelijk niet slecht afge
gaan."
Bert de Vries, die als interim-voorzit -
Bert de Vries: „Natuurlijk moet het CDA
reserve." Foto: GPD/Phil Nijhuis
Pim Fortuyn en Jan Marijnissen, rechts Kars Veling en Ad Melkert.
len. Dat heeft wel heilzaam gewerkt.
Wat het voor mij gemakkelijker
maakte, was dat ik geen last had van
persoonlijke ambities. In die chaoti
sche dagen wilde ik vóór alles voor
komen dat jaren van voorbereiding
op verkiezingen en de inhoud van
onze politieke beweging door een
conflict tussen twee hoofdpersonen
om zeep werden geholpen. En op
een gegeven moment ben ik blijk
baar op een natuurlijke manier ko
men boven drijven."
De Vries: „Ik hoorde op mijn vakan
tie in Tsjechië van de crisis. Ik werd
plat gebeld op mijn gsm. Mijn eerste
gedachte was: er is ons een ramp
overkomen. Maar eenmaal in Ne
derland bleek het ergste al achter de
rug. Met elkaar hebben we de boel
weer op orde gekregen. De goede ge
luiden in de media over Jan Peter
Balkenende hebben een katalyseren
de werking gehad. De positieve me
ningen over hem zorgden er bijna
automatisch voor dat iedereen van
ons vooral weer naar de toekomst
ging kijken."
Dat geldt uiteraard niet voor de
meeste hoofdrolspelers. De Hoop
Scheffer, Van Rij en de leden van het
inmiddels afgetreden dagelijks be
stuur. De Vries speelt soms hun zie
lenknijper, noteert Balkenende. „Hij
heeft de laatste weken een groot
aantal therapeutische gesprekken
gevoerd."
Oud-partijvoorzitter Van Rij heeft de
'klap' desondanks nog niet helemaal
verwerkt. Eind vorige week zocht hij
de publiciteit met een dagboek,
waarin hij de verantwoordelijkheid
voor de crisis vrijwel geheel in de
schoenen van De Hoop Scheffer
schuift. Kamerleden reageerden ge-
ergerd. Bert de Vries houdt zich op
de vlakte. „Er zijn mensen bescha
digd. Die voelen zich rot. Zijn boos.
Hebben zich vaak vele jaren voor de
partij ingespannen en zijn nu uitge
rangeerd. Die mensen hebben be
hoefte aan aandacht", zegt hij.
Signaal
Hoe dan ook: het CDA is weer 'hot'
en 'in'. Het alom verwachte grote ze
telverlies blijft in de peilingen uit. En
in politiek Den Haag wordt het CDA
bloedserieus genomen als mogelijke
deelnemer aan een nieuw kabinet.
Door Leefbaar Nederland, maar ook
door PvdA, Groenlinks en WD. Pim
Fortuyn wil zelfs coüte que coüte
een kabinet vormen met het CDA.
„Met als derde partij WD of PvdA."
Melkert beschouwt het CDA als 'een
interessante coalitiepartij'. Het feit
dat het CDA meer dan de WD heil
ziet in de hervormingsplannen voor
de WAO beschouwt Melkert als 'een
belangrijk signaal'. Ook Dijkstal
toont interesse: „Ik ben eigenlijk wel
toe aan een coalitie met het CDA, als
de verkiezingsuitslag dat toelaat. Nu
is dat niet opportuun. Wij kunnen
samen geen meerderheid vormen.
En wie zou de derde moeten zijn?"
Interim-voorzitter De Vries van het
CDA is met zijn gedachten nog niet
bij de verkiezingen. Hij is voorzichtig
op zoek naar kandidaat-voorzitters.
„In het najaar moet het congres uit
meerdere kandidaten kunnen kie
zen. De namen moeten van de zo
mer bekend zijn." Ook moet hij nog
een definitief dagelijks bestuur zien
te formeren. „Ondertussen is het wel
plezierig om allerlei partijleiders
over coalities met het CDA te horen
preluderen. Natuurlijk moet het
CDA weer in de regering. Dat zeg ik
zonder reserve. We kunnen voor een
stevige post in het kabinet meer dan
voldoende gekwalificeerde bestuur
ders rekruteren uit Kamer, provin
cie, stad, instellingen en bedrijfsle
ven. Maar er moet vanzelfsprekend
wel wat te regeren zijn."
De Vries is niet bang dat het CDA
door de verdergaande ontkerkelij
king mettertijd te klein wordt voor
regeringsdeelname. „Ach, tijdens de
crisisperiode van de WD in 1989
speculeerde men hardop over het
einde van het liberalisme. De WD
maakte tot voor kort glorietijden
door. Tijdens de WAO-crisis zeiden
mensen dat het gedaan zou zijn met
de strijd tussen arbeid en kapitaal.
De PvdA speelt nog steeds haar rol.
En dat zal over tien, twintig jaar ook
zo zijn met het CDA. Misschien dat
de 'C' van CDA een wat moderner
vertaalslag krijgt. Maar die zal nog
steeds een krachtige inspiratiebron
vormen voor de invulling van waar
den en normen binnen onze maat
schappij. Daarvan ben ik overtuigd."
Jan Peter Balkenende temidden van andere politieke kopstukken. Links van hem
Foto: GPD/Roland de Bruin
links-radicale vakbondsman tot pre
mier. En toch bleef hij zichzelf. Ont
zettend knap."
De oorzaak van de leiderschapscrisis
was een uit de hand gelopen conflict
tussen personen: tussen de beoogd
lijsttrekker, Jaap de Hoop Scheffer,
en de partijvoorzitter, Marnix van
Rij. Waarbij de laatste werd beïn
vloed door partijbaronnen, oud-be
windspersonen en het dagelijks be
stuur. Die bleven in De Hoop Schef
fer de man zien die in het verkie
zingsjaar 1998 vijf zetels verloor en
niet bij machte zou zijn dat weer
goed te maken. Van Rij raakte er uit
eindelijk - mede door de talrijke aan
moedigingen van derden - steeds
meer van overtuigd dat hij dat wèl
kon. Maar na het duel met De Hoop
Scheffer hadden media en publiek
van hefn het beeld van een Judas.
Geen coup
De Vries zegt: „Mamix is verstrikt
geraakt in een dubbelrol. Hij werd
als partijvoorzitter belanghebbende
bij de kandidaatstelling. De beide
hoofdrolspelers hebben zich vastge
beten in hun eigen gelijk en zich be
diend van wat overdreven power-
play. Er was opeens geen weg te
rug." De botsing was geen couppo
ging met voorbedachten rade, be
zweert hij. „Een coup suggereert een
vooropgezet plan dat al lang van te
voren is uitgedacht en voorbereid.
Daar is mij na gesprekken met alle
betrokkenen niets van gebleken." In
de media concentreerde de aan
dacht zich vooral op de beide kemp
hanen en het dagelijks bestuur.
„Daardoor is de schade voor de par
tij, ons gedachtegoed en de fractie
beperkt gebleven en zijn we er ver
rassend snel bovenop gekomen", al
dus De Vries.
Balkenende leek in het oog van de
orkaan zijn kalmte opmerkelijk te
bewaren. Zelf zegt hij daarover: „De
crisis was een periode van emoties,
veel praten, veel bellen en weinig
slaap. Op zondag stond thuis de te
lefoon roodgloeiend. Onze vaste te
lefoon, mijn mobiele en de gsm van
mijn vrouw gingen op een gegeven
moment alle drie tegelijk af. Toen
hebben we alles uitgezet en zijn we
even een uurtje buiten gaan wande
ter weer orde moet scheppen in de
partijorganisatie, kan zich goed
voorstellen waarom Balkenende 'ge
geven de omstandigheden' de best
denkbare keuze was voor het lijst
trekkerschap. „Misschien was Balke
nende voor het grote publiek een
onbekende. Maar zijn staat van
dienst binnen het CDA mag er zijn.
Hij heeft jaren voor het wetenschap
pelijk instituut gewerkt. Hij staat aan
de wieg van het huidige christen-de
mocratische gedachtegoed. Het kost
hem dus geen enkele moeite zijn
verhaal naturel en met overtuiging
voor het voetlicht te brengen.
Dat verging zijn voorganger De
Hoop Scheffer vaak anders. Aan hem
bleef het beeld van de conservatieve
katholiek kleven, die nogal ver
krampt een linkse koers moest ver
tolken. De Vries erkent: „Bij Jaap
kwam het christen-democratisch ge
halte minder goed uit de verf. Bij
hem had men het gevoel dat hij ook
een heel ander verhaal kon afsteken.
Dat was niet zo, maar de mensen er-
vaarden dat zo en dan kom je heel
moeilijk van dat stigma af. Zoiets
kost heel vqel tijd. Neem Wim Kok.
Die kan een rechts verhaal houden
zonder dat het zijn linkse imago
schaadt. Dat is heel knap. Maar Kok
heeft ook ruim tien jaar de tijd geno
men om zich te transformeren van
weer in de regering. Dat zeg ik zonder
Zo onverwacht als de leiderschapscrisis het
CDA ontregelde, zo snel werd de schade ook
weer gerepareerd. Een reconstructie:
Maandag 24 september:
Partijvoorzitter Marnix van Rij maakt de nieu
we concept-kandidatenlijst bekend. Jaap de
Hoop Scheffer staat op één, vice-fractievoorzit-
ter Jan Peter Balkenende zoals verwacht op
drie, meteen na het vrouwelijke Kamerlid Ma
ria van der Hoeven.
Donderdag 27 september
Medewerkers van het partijbureau bellen ge
heel onverwacht leden van de CDA-Kamerfrac-
tie met de boodschap dat Van Rij is afgetreden,
's Avonds bevestigt De Hoop Scheffer dit op
een persconferentie. Van Rij claimt voor zich
zelf een hoge plaats op de kandidatenlijst,
maar legt zijn functie neer als blijkt dat dit niet
haalbaar is. In Den Haag Vandaag laat Van Rij
echter onduidelijkheid bestaan over zijn ambi
ties: is hij nu wel of niet in voor het lijsttrekker
schap?
Zaterdag 29 september
Op het partijbureau praten De Hoop Scheffer
en Van Rij met het partijbestuur over de gere
zen problemen. De Hoop Scheffer krijgt onvol
doende steun en trekt zich terug als beoogd
lijsttrekker. Ervaren christen-democraten be
grijpen dat ook het laatste uur van De Hoop
Scheffer als fractievoorzitter geslagen heeft.
Van Rij bepleit een 'open competitie' met één
of meerdere tegenkandidaten om het lijsttrek
kerschap.
De Hoop Scheffer bespreekt de situatie met
zijn fractiebestuursleden. Maandagochtend
volgt een bijeenkomst van de fractie, waarin De
Hoop Scheffer zich ook zal terugtrekken als
fractievoorzitter. Eerste in lijn van opvolging
voor die functie is vice-fractievoorzitter Jan Pe
ter Balkenende.
Op de terugweg van Den Haag naar Friesland
pleegt fractie-bestuurslid Joop Atsma vanuit de
trein de eerste telefoontjes met zijn collega's in
het land. Aldus zorgt hij ervoor dat de hele
fractie zich rond Balkenende schaart.
Zondag 30 september:
In de loop van zondag breidt Atsma zijn activi
teiten uit tot telefoontjes met de partijbaron
nen in den lande; de mannen en vrouwen uit
het partijbestuur, die elkaar ook voortdurend
op de hoogte houden van alle ontwikkelingen.
Later die dag worden vanuit de provincies de
namen van Pieter van Geel en Jan Peter Balke
nende gedropt als mogelijke nieuwe lijsttrek
ker. De steun voor Van Rij is dan al flink afge
brokkeld.
Maandag 1 oktober
Na afloop van de fractievergadering maakt De
Hoop Scheffer officieel bekend dat hij verder
gaat als backbencher. Balkenende volgt hem
op.
Balkenende zegt een meervoudige voordracht
voor het lijsttrekkerschap af te wijzen. Daarmee
snijdt hij Van Rij en Van Geel de pas af. Het
partijbestuur vergadert 's avonds over de
nieuw te benoemen lijsttrekker, maar conclu
deert al snel niet meer om de relatief onbeken
de Balkenende heen te kunnen. Een keuze voor
Van Geel of Van Rij had een nieuwe 'clash',
maar dan met de Kamerfractie, betekend.
Zaterdag 6 oktober:
Het dagelijks bestuur van het partijbureau
treedt af.
Donderdag 11 oktober
Oud-minister van sociale zaken en oud-fractie
voorzitter (1982-1989) Bert de Vries wordt aan
gesteld als interimpartijvoorzitter. Hij stelt een
interimbestuur aan. Nog vóór de zomer zal hij
een lijst met kandidaat-partijvoorzitters over
leggen. In het najaarscongres kan het CDA
daarover stemmen.
