Simon Bikindi: slachtoffer of moordenaar
LEIDEN
Grote vraagtekens bij aanklacht tegen 'Leidse' Rwandees
«r
976 H HM V"" fl WOENSDAG 23 JANUARI 20Q
De Haagse rechtbank buigt zich volgende week in een kort
geding over de vraag of Simon Bikindi mag worden
overgeleverd aan het Rwanda-tribunaal. De Rwandese
asielzoeker Bikindi, die een jaar in het AZC Leiderdorp
verbleef en vorig jaar in Leiden werd gearresteerd, wordt
verdacht van oorlogsmisdaden tijdens de Rwandese
burgeroorlog in 1994, waarbij ruim een miljoen mensen
omkwamen. Minister Korthals (justitie) ziet Bikindi liever
vandaag dan morgen naar Rwanda verdwijnen. Maar
diverse deskundigen hebben grote moeite met Bikindi's
mogelijke overlevering. Volgens hen is de Rwandese
volkszanger het slachtoffer van ernstige onzorgvuldigheid
in het Afrikaanse oorlogstribunaal, en is de zaak tegen
Bikindi flinterdun.
door Peter Groenendijk
zender, waarop DJ's de Hutu's oproepen
om massaal Tutsi's te vermoorden. RTLM
waarschuwt de luisteraars geen medelij
den te hebben met Tutsi-vrouwen en kin
deren.
De oproepen zijn niet aan dovemansoren
gericht. Vele duizenden bloeddorstige,
dronken Hutu's trekken het land door
met kapmessen, bijlen en hamers. In de
maanden april en mei van 1994 doden in-
terahamwe's in totaal bijna een miljoen
Tutsi's, waarmee de Tutsi-minderheid in
Rwanda wordt teruggebracht van ruim
anderhalf miljoen naar 700.000 mensen.
Het is de meest rigoureus uitgevoerde et
nische zuivering sinds de holocaust.
Simon Bikindi speelt in eerste instantie
een rol binnen RTLM. Hij is een van de
vijftig aandeelhouders, die de oprichting
van het station mogelijk maken. Zijn lied
jes worden grijsgedraaid, en omroepers
zeggen: „U hoort het, Simon Bikindi zegt
het ook: vermoord die Tutsi's!" Bikindi's
lied 'Ik haat de Hutu's' wordt het lijflied
van de interahamwe's. Het lied gaat vol
gens de RTLM-omroepers over Hutu's,
die heulen met de vijand: de Tutsi's. Een
deel van de tekst gaat als volgt:
„Ik haat die Hutu's, die arrogante Hutu's,
opscheppers, die andere Hutu's bespot
ten, beste kameraden
Ik haat die Hutu's, die ont-hutuïseerde
Hutu's, die hun identiteit hebben verloo
chend. beste kameraden
Ik haat die Hutu's, die Hutu's die blinde
lings marcheren, als imbecielen"
In de zomer van 1994 betreedt een Franse
troepenmacht Rwanda, om de genocide
een halt toe te roepen. Groepen Tutsi's
worden bovendien vanuit het buitenland
Als Tutsi's eind 1994 wraak willen nemen voor de genocide, vluchten honderdduizenden Hutu's naar kampen net buiten Rwanda. Simon
Bikindi verblijft maandenlang in een vluchtelingenkamp in Zaïre. Archieffoto: Jack Dabaghian
als Bikindi weer vrij in Rwanda kan rond- n
lopen, hij zijn kritiek duidelijk zal laten 1
horen. En de Rwandezen luisteren naar 1
Bikindi, want hij is nog altijd mateloos po- n
pulair in Rwanda." If
Bikindi beaamt het verhaal. „De armen ïl
van Kagabe rijken ver, meneer", zegt hij. n
„De ware oorzaak van deze zaak is de 1
wens van Kagabe om mij uit te schakelen.
Ik kan zijn positie in gevaar brengen. Het
volk van Rwanda luistert naar mijn lied-
jes."
Het is een complottheorie die ver gezocht
lijkt, maar Filip Reyntjens acht het niet
onwaarschijnlijk dat Bikindi's verhaal
klopt. „De huidige regering in Rwanda
stelt lijsten op met 'schuldigen'. In diverse
gevallen blijken dat in werkelijkheid on- J
schuldige mensen, die het regime dwars
zitten. Het gaat dus om politieke afreke
ningen van de regering-Kagabe. Ik weet 11
niet of het in het geval n
van Bikindi ook zo is
gegaan, maar het 'f
komt regelmatig voor f
dat iemand via deze
dubieuze lijsten van ;i
Kagabe op het lijstje 1
van het Rwanda-
tribunaal terechtkomt. e'
Sommigen zijn al vrij- L
gesproken, anderen n
zitten nog vast. Triest M
maar waar." J1
Het Rwanda-tribunaal
in Arusha (Tanzania) M
laat weten dat de aanklacht tegen Bikindi n
nog altijd recht overeind staat. Tegenge-
luiden komen tijdens de rechtzaak in Afri- 'f
ka wel aan de orde, zegt een woordvoer- !l'
der.
De Franse journaliste Stephanie Maupas.
die alle gebeurtenissen rond het Rwanda- c
tribunaal op de voet volgt, durft al wel op f
de discussie in te gaan. Zij verwerpt het l(
volledige verhaal van Overdulve en Reyn- 'r
tjens. Maupas weet het zeker: de Rwan-
dees is schuldig. „Bikindi is een gevaarlij-
ke gek", zegt zij fel. „Als Overdulve zegt n
dat de teksten niet aanzetten tot moord, is 11
hij waarschijnlijk een vriend van Bikindi J
Een politieke vriend." Maupas ontmoette
Bikindi op 8 november 2000 in een res- 1
taurant in Leiden, en woonde een dienst 1
bij in de Waalse Kerk, waar Bikindi op-
trad. „Bikindi zei: men kan ook moorden
met de tong. Hij is zich dus bewust van
zijn schuld. Want schuldig is hij." o
Op 31 januari komt Simon Bikindi naar
het Paleis van Justitie in Den Haag. De
rechter bepaalt of Bikindi mag worden M
overgeleverd aan het Rwanda-tribunaal,
of dat de aanklacht inhoudelijk moet wor- e
den getoetst. Als hij wordt overgeleverd, a
mag het tribunaal in Afrika uitmaken of
Bikindi een moordenaar is, of een slacht
offer van een falende aanklager. Bikindi S
zelf heeft er alle vertrouwen in. „Ik ga lie- 11
ver vandaag dan morgen naar het Tribu-
naai. God zal toezien wanneer er over e
mijn lot besloten wordt. Ik ben een on
schuldig man en heb niets te vrezen."
w imon Bikindi is het slachtoffer
van falende rechtspraak. Hij
heeft absoluut geen rol ge
speeld in de genocide, en het idee dat zijn
liedjes zouden hebben aangezet tot volke
renmoord, is absurd. Het is triest wat
Bikindi overkomt. Deze man is onschul
dig."
Daniel Ribs, predikant van de Waalse Kerk
in Leiden, kent geen twijfel. Ribs kent Si
mon Bikindi sinds diens vlucht naar Ne
derland in 2000 en gelooft heilig in de on
schuld van de Rwandees. „Deze man
hoort niet achter tralies."
Is Daniel Ribs soms gehersenspoeld door
Bikindi, die hij zelfs enige tijd onderdak
verleende? De aanklacht van Carla del
Ponte, hoofdaanklager van het
Rwanda-tribunaal, liegt er namelijk niet
om. Simon Bikindi, de populairste zanger
van Rwanda, zou met zijn liedjes hebben
aangezet tot volkerenmoord. Hij zou met
zijn opzwepende teksten en muziek Hu
tu's hebben aangespoord tot het ver
moorden van Tutsi's
tijdens de burgeroor
log in 1994, en daar
mee medeplichtig
zijn aan de moord op
duizenden Tutsi's.
De volledige aan
klacht tegen Bikindi
telt liefst 35 verschil
lende beschuldigin
gen. Een gevangenis
straf van tientallen ja
ren dreigt.
Zou een Leidse pre
dikant het beter we
ten dan Carla del Ponte? Het lijkt onwaar
schijnlijk.
Maar Ribs staat niet alleen in zijn verba
zing over de zaak-BUöndi. De belangrijk
ste Rwanda-experts in Nederland en Bel
gië hebben ook hun twijfels over de
schuld van de in Nederland verblijvende
zanger. Kees Overdulve, die 23 jaar in
Rwanda woonde en de taal van het land
vloeiend spreekt, geldt algemeen als de
Nederlandse Rwanda-expert bij uitstek.
Hij schreef op verzoek van Bikindi's advo
caat een rapport over de teksten van
Bikindi en begrijpt niets van de aanklacht.
„De beschuldigingen zijn niet op feiten
gebaseerd zegt hij. „Er is geen sprake
van dat Bikindi in zijn teksten oproept tot
volkerenmoord. Wie de teksten in het
juiste perspectief plaatst, ziet zelfs dat hij
zijn landgenoten om vreedzaamheid
vraagt. In de aanklacht worden de teksten
uit hun verband gerukt. Je zou ze kunnen
vergelijken met de Nederlandse geuzen
liederen, geschreven na de bevrijding van
de Spaanse overheerser in de tachtigjarige
oorlog. Vergelijk het maar met het Wilhel
mus."
En ook de Vlaamse Rwanda-kenner Filip
Reyntjens, zelf al meermalen door het tri
bunaal gehoord als getuige-deskundige,
twijfelt aan de juistheid van de aanklacht.
Volgens Reyntjens, hoogleraar Afrikaans
recht aan de Universiteit Antwerpen, is er
alle reden om te twijfelen aan de aan
klacht. „Het Rwanda-tribunaal is een
tweederangs tribunaal, zeker in vergelij
king met het Joegoslavië-tribunaal. Het
gaat er daar bepaald niet zorgvuldig aan
toe: met name het bureau van de procu
reur is erg onzorgvuldig. Ook zijn er geval
len bekend van vriendjespolitiek en lie
gende getuigen."
Reyntjens twijfelt aan de schuld van
Bikindi. „Er zijn diverse zaken waar ik
mijn twijfels over heb. Ik ben onder de in
druk van de bevindingen van Kees Over
dulve. die de teksten heeft bestudeerd. Als
het klopt wat hij zegt, heb ik grote proble
men met de zaak tegen Bikindi."
De advocaat van Simon Bikindi, Roelien
Kamphuis-Jansen van Rosendaal uit Kat
wijk, vindt dat de rechtbank de aanklacht
tegen Bikindi eerst inhoudelijk moet toet
sen, voordat Bikindi overgeleverd mag
worden. „Een aanklacht van het Rwanda-
tribunaal kan, indien de advocaat directe
onschuld kan aantonen, kritisch onder de
loep worden geno
men door een Neder
landse rechter. De uit
leveringswet zegt dat.
Maar het is tot nu toe
niet gebeurd. De mi
nister wil Bikindi
overleveren, zonder
inhoudelijk naar de
zaak te laten kijken.
Bovendien wil hij
Bikindi geen garantie
geven dat hij na zijn
vrijspraak terug kan
keren naar Neder
land, terwijl de rechter dat wel heeft gead
viseerd. Dat is een kwalijke fout en een
schending van mensenrechten."
Simon Bikindi wordt geboren in 1954 in
het noorden van Rwanda. Hij behoort tot
de Hutu's, de grootste van de drie etni
sche groeperingen in Rwanda (de andere
zijn de Tutsi-stam en de twa's). Na zijn
studie maakt hij carrière als zanger en
danser als leider van een beroemd ballet
viert hij successen, en in de jaren tachtig
groeit hij met zijn opzwepende muziek en
teksten uit tot een van de populairste zan
gers van Rwanda. „Iedere Rwandees kent
Simon Bikindi", zegt zijn vriend Lin Muyi-
zere, voorzitter van de vereniging van
Rwandezen in Nederland (de CODAC).
„Hij is al sinds de jaren tachtig een be
roemdheid. Hij is geliefd in alle lagen van
de bevolking, Hutu's en Tutsi's."
In de vroege jaren negentig ontwikkelt
zich in Bikindi's vaderland Rwanda een
menselijk drama van apocalyptische om
vang. De Hutu's, die 85 procent van de
bevolking vormen, voelen zich onder
drukt door de regering en door de Rwan
dese Tutsi's. Overal in het land ontstaan
interahamwe's, Hutu-milities die erop uit
trekken om Tutsi's te doden.
In 1993 richten enkele tientallen Hutu's
de nieuwe radiozender Radio van de Dui
zend Heuvels (RTLM) op. Bikindi is een
van hen. Het radiostation blijkt een haat-
Rwanda, 1994: Tutsi's proberen kleren
van verdwenen familieleden te herkennen. Tijdens de Rwandese genocide werden een miljoen Tutsi's vermoord. Archieffoto: Alexander Joe
bewapend, om terug te kunnen slaan. In
juni slaan honderdduizenden Hutu's
daarom op de vlucht. Zij komen terecht in
vluchtelingenkampen buiten Rwanda. In
het land zelf neemt het Rwandees Patriot
tisch Front (RPF) de macht over, waarmee
de burgeroorlog ten einde is.
Simon Bikindi is een van de vele Hutu's
die vluchten. Ook hij is bang voor wraak-
nemende Tutsi's. Bikindi komt terecht in
een vluchtelingenkamp in Zaïre. Pas twee
jaar later, in 1996, keert Bikindi terug: hij
wordt al snel opgepakt door de nieuwe
RPF-regering, die hem wil vervolgen we
gens zijn aandeel in de volkerenmoord.
Maar hun aanklacht (Bikindi zou een ex
treme anti-Tutsi-partij hebben opgericht)
kan niet hard worden gemaakt. De rege
ring blijft Bikindi echter kritisch volgen en
in 2000 vlucht hij naar Nederland. Hij
komt terecht in het asielzoekerscentrum
Leiderdorp, en maakt via zijn al in Neder
land verblijvende vriend Lin Muyizere
kennis met dominee Daniel Ribs. Muyize
re: „Bikindi was bang. Hij voelde dat hij
niet met rust gelaten werd."
Die angst blijkt terecht. Het
Rwanda-tribunaal, dat de oorlogsmisda
den uit 1994 moet bestraffen, vaardigt een
internationaal arrestatiebevel tegen hem
uit. Hoofdaanklager Carla del Ponte zegt
dat Bikindi een belangrijk figuur binnen
de volkerenmoord is geweest. Zijn lied 'Ik
haat de Hutu's' zou zijn gericht tegen Hu
tu's die met de Tutsi's collaboreerden, en
zo hun eigen stam niet trouw bleven. Bo
vendien zou hij actief zijn geweest binnen
de haatzender RTLM.
Op 12 juli 2001 fietst Bikindi door de Leid
se binnenstad, op de Lammermarkt, als
een speciaal arrestatieteam hem van zijn
fiets rukt. Hij wordt overgebracht naar het
politiebureau aan de Langegracht, en later
naar de Scheveningse gevangenis. Minis
ter Korthals wil hem uiüeveren aan het
Rwanda- tribunaal.
Tussen de andere gevangenen in de peni
tentiaire inrichting in Scheveningen
maakt Simon Bikindi een opvallend opge
wekte indruk. Bikindi, een grote, gezette
man met een rond hoofd en een baard
van een paar dagen, is blij met de visite.
Hij omarmt de bezoekers en trakteert ze
op een brede glimlach. „Welcome my
friends", zegt hij vrolijk. Is dit de man die
al een jaar achter tralies zit, en zijn vrouw
en vijf kinderen al enkele jaren niet meer
gezien heeft?
„Ik ben hier niet ongelukkig", legt Bikindi
uit. „Ik heb er alle vertrouwen in dat de
rechtbank de waanzin van de aanklacht in
zal zien." Maar zijn glimlach verdwijnt als
de concrete beschuldigingen ter sprake
komen. „De aanklacht is complete on
zin", roept hij door de bezoekersruimte,
terwijl hij met zijn enorme hand op tafel
slaat. „Hoe durven ze te zeggen dat mijn
liederen aanzetten tot moorden? Het heeft
niets met de realiteit te maken. In mijn
ballet zaten net zo veel Hutu's als Tutsi's.
Zou ik dan Tutsi's willen laten vermoor
den?"
En Bikindi's betrokkenheid bij RTLM dan?
„Ik was inderdaad een aandeelhouder van
RTLM, maar begrijpt u goed: RTLM was
bij de oprichting in 1993 geen haatzender.
De bedoelingen waren toen goed. Pas in
1994, kort voordat het conflict losbarstte,
is RTLM de haatradio geworden waarover
u het heeft. Daar was ik niet bij betrokken.
Ik was in de maanden april, mei en juni,
de periode waarin RTLM verhardde en de
genocide losbarstte, in België." Dat laatste
is door de Belgische overheid inmiddels
bevestigd.
Deskundigen vallen Bikindi bij. Kees
Overdulve begrijpt niets van de aanklacht.
„De teksten zijn door de aanklager niet in
hun verband gezien. Wie de teksten goed
bekijkt, ziet dat Bikindi absoluut niet op
roept tot moord. Ik heb de teksten ver
taald en geanalyseerd, en kan alleen maar
zeggen dat de aanklacht op los zand is ge
baseerd." Hij-neemt
de tekst van het ge
wraakte lied 'Ik haat
de Hutu's' als voor
beeld. „Daarin zegt
Bikindi ook: ik haat
de Hutu's die geweld
gebiuiken. Het is
niet gericht tegen
Hutu's die met de
Tutsi's heulen, en
zeker geen aanzet tot
geweld."
De bekendste Rwan-
da-autoriteit in de
lage landen, Filip Reyntjens, vreest dat
onzorgvuldigheid tot de aanklacht tegen
Bikindi heeft geleid. „Ik sluit niet uit dat
het bureau van de procureur iedereen
schuldig acht, die bij de radiozender
RTLM betrokken is geweest - en dus ook
Bikindi. Maar snijdt dat hout? Ja, hij was
aandeelhouder, maar RTLM was bij de
oprichting echt nog geen haatzender. Het
was een leuk initiatief, dat pas later ver
worden is tot de haatradio voor de intera
hamwe's. De aandeelhouders kun je daar
niet voor bestraffen. Ik ken diverse men
sen die tot de aandeelhouders behoorden,
en zij zijn daarvoor nooit aangeklaagd. Zij
wisten niet wat er later met RTLM zou ge
beuren."
Ernstige onzorgvuldigheden typeren de
rechtsgang binnen het tribunaal, zegt
Reyntjens. „De aanklacht tegen Bikindi
mag dan uitvoerig zijn, het zijn vaak stan
daardteksten die zo uit de tekstverwerker
komen gerold en waar even de naam van
een verdachte wordt ingevuld. Een bij
zonder ernstige misstand, maar dat heb je
wanneer je een tribunaal vult met lieden
van de tweede garnituur. Want dat is met
het Rwanda-tribunaal gebeurd."
Dat verklaart echter nog niet waarom
Bikindi op de lijst van het Rwanda-tribu
naal is gekomen, en andere RTLM-aan-
deelhouders niet. Muyizere en Bikindi we
ten het zeker: de aanklacht komt eigenlijk
bij de huidige president van Rwanda, Ka
gabe, vandaan. Muyizere: „Kagabe wil ie
der verzet in de kiem smoren. Hij weet dat
