Pius XII: Hitler's paus of verzetsheld
GELOOF SAMENLEVING
'Het goddelijk plan allesbehalve een halfzacht ei'
Wild beest1
I
Ken Wilbers en het 'Grote Nest van Zijn'
Kampense=
kerk mag ij
meer propi
jmi!
Televisiedor
Pat Robertsori
treedt terug
donderdag 6 decembe
Ex-minister Witteveen ziet soefisme als bemiddelaar tussen christendom en islam
door Taco van der Mark
wassenaar - Veel westerse men
sen hebben het goddelijke afge
schreven en de Mammon om
armd. Voormalig WD-minister
van financiën HJ. Witteveen, die
de wereld van het geld als geen
ander kent, vindt hernieuwde re
ligieuze en geestelijke inspiratie
hard nodig.
Nee, al was hij van tevoren op
de hoogte geweest van 11 sep
tember. dan nog was de titel van
zijn boek hetzelfde gebleven.
Oud-minister dr. H.J. Witteveen
(80) zegt het met rustige stem in
zijn Wassenaarse villa met uit
zicht op rustiek grasland. Zijn
net in het Nederlands versche
nen publicatie 'Soefisme en
economie' geeft uitleg over wat
er in de westerse cultuur is ge
beurd. En wat de gevolgen zijn
geweest van de scheefgroei die
is ontstaan tussen economie en
religie. „Mijn boek plaatst 11
september in een groter per
spectief. Zowel binnen christen
dom als islam is de balans verlo
ren gegaan. De economie heeft
in het Westen de plaats ingeno
men van de religie. Westerse on
dernemers zijn erg materiege-
richt en veroveren de wereld. Is
lamitische landen zien dat met
lede ogen aan. Zij zijn in tegen
stelling tot het Westen wel religi
eus geïnspireerd, het leven
draait bij hen vooral om het
hiernamaals. Zo kregen ze een
grote economische achterstand.
Dat veroorzaakt een voedings
bodem voor geweld. Het is be
grijpelijk, dat ze een groot ver-
„In het onderwijs draait alles om prestaties. Maar een vak spirituele ontwikkeling is net zo nodig." Foto: GPD/Jaques Zorgman
langen hebben om iets van het
goddelijke terug te halen. Maar
je kunt dat nooit afdwingen."
Witteveen heeft zijn soefistische
ideeën, waarin meditatie be
langrijk is, altijd uitgedragen. De
combinatie spiritualiteit en bij
voorbeeld zijn ministerschap
voor financiën heeft hij nooit als
moeilijk ervaren. „Daar heb ik
ook nooit een geheim van ge
maakt Ik heb altijd achter het
programma van de WD ge
staan. Het enige wat ik miste
was een religieus uitgangspunt
zoals bij het CDA. Dat wel."
Hij gelooft dat het soefisme -
waar hij van jongs af aan mee is
opgegroeid - een belangrijke rol
kan spelen om te bemiddelen
tussen christendom en islam.
De mystieke stroming, volgens
soefi's overigens ouder dan de
islam, gaat er van uit dat in elke
religie waarheid schuilt. Elke
godsdienst is als een venster dat
naar het goddelijke wijst, is de
overtuiging. Tijdens de eredien
sten wordt dan ook steevast ge
lezen uit de verschillende heilige
geschriften van de grote gods
diensten. Het soefisme, met zijn
gerichtheid op innerlijke bele
ving, is volgens Witteveen in
staat islam en christendom te
inspireren. „In de discussie die
nu begint, kan het soefisme een
steentje bijdragen. Het christe
lijke Westen heeft behoefte aan
religieuze inspiratie, de islam
moet leren dat het wereldlijke
leven niet vies is. Je kunt religi
eus zijn en tegelijkertijd midden
in de wereld staan. Dat leert het
soefisme ook."
Het conflict dat na de terroristi
sche aanslagen is ontstaan,
biedt volgens de oud-minister
nieuwe mogelijkheden. „Dit
conflict kan ertoe leiden dat er
eindelijk een dialoog ontstaat
tussen christendom en islam."
Wat dat betreft kan 11 septem
ber wat hem betreft heel goed
passen in het 'goddelijk plan'.
„Misschien kun je het zien als
een abces dat al langer etterde
en eindelijk tot een uitbarsting
komt. En pas daarna kan er ge
nezing ontstaan."
Dat er een goddelijk plan met
deze wereld bestaat, daarvan is
Witteveen overtuigd. „Er zijn
verhalen bekend van soldaten
die op een miraculeuze manier
tijdens de Eerste Wereldoorlog
in leven bleven om in de Twee
de een rol te vervullen. Die ene
persoon blijft in leven, terwijl
tientallen anderen bij een enke
le aanval omkomen. Gruwelijk?
Ja, maar het goddelijk plan is al
lesbehalve een halfzacht eitje."
Zelf heeft hij ook ervaren dat
goddelijke leiding niet altijd
strookt met de verwachting van
de mens. Witteveen moest ooit,
hij werkte toen bij het Intermo-
netair Fonds in Amerika, een
zoon afstaan aan de dood. „Een
fantastische jongen die maar 21
werd. Hij leed aan de ziekte van
Hodgkin. De laatste maanden
van zijn leven heb ik veel bij
hem gezeten. Dat was een
enorm kostbaar contact waar ik
nog steeds dankbaar voor ben."
Na een stilte: „Het was een
enorme teleurstelling dat hij
overleed, maar ik heb toen toch
goddelijke leiding ervaren. Hij
werd blijkbaar weggeroepen. Hij
was nodig aan gene zijde, zo zie
ik dat."
„Eeuwen geleden stond Europa
stijf van de conflicten. En kijk nu
eens: we zijn nu bijna ver
enigd." Maar om tot een echte
wereldgemeenschap te komen,
zal internationale samenwer
king een grotere rol moeten spe
len. Zoals in het IMF waar hij in
de jaren zeventig voorzitter van
was. „In mijn tijd werd eigenlijk
alleen naar de financieel-econo-
mische situatie van een land ge
keken. Nu worden de criteria
voor hulp strenger gesteld en
wordt ook gelet op goed be
stuur. Het is terecht dat het IMF
een grotere invloed krijgt."
Maar het belangrijkste is toch
ruimte voor spiritualiteit. Witte
veen signaleert het bijvoorbeeld
in het bedrijfsleven. Maar er is
nog een lange weg te gaan. „In
het onderwijs draait alles om
prestaties. Maar een vak spiritu
ele ontwikkeling is net zo no-
dig."
BOEKBESPREKING
In de nieuwste vertaling van
Ken Wilbers boek 'Integrale
psychologie' vindt de lezer
maar liefst 14 diagrammen en
21 grafieken. Het is een poging
van deze Amerikaanse filosoof
om elk aspect van het menselij
ke bewustzijn, en alle denkbeel
den daarover, inzichtelijk te
maken. Een kolossale taak, die
aan niemand beter toever
trouwd kan worden dan Wilber.
Het is alweer het achtste boek
dat van de Amerikaan is ver
taald. Vooral 'Overgave en
strijd' uit 1993 is indrukwek
kend. Hij verhaalt daarin over
de terminale ziekte van zijn in
middels overleden vrouw. Zijn
andere boeken zijn vooral del
ta's van kennis. Wilber probeert
altijd zo veel mogelijk 'weten'
en 'denken' in kaart te brengen.
Zijn voorlaatste boek heette
'Een beknopte geschiedenis
van alles'. En die titel zegt het
al: Wilber is een denker in het
groot. In meer alternatieve krin
gen is hij ook geliefd, omdat hij
niet schuw is van denkbeelden
uit deze hoek.
'Integrale psychologie' is weer
een poging van zijn hand om in
de wirwar van denkbeelden
over het menselijk bewustzijn
een lijn te ontdekken. Hij be
schrijft de wereld als 'één groot
morfogenetisch veld'. Die term
ontleent hij aan collega-weten
schapper Rupert Sheldrake.
Buiten ruimte en tijd, beargu
menteert Sheldrake, zijn er een
soort krachtenvelden die het
denken en handelen onzicht
baar sturen. Wilber noemt het
'een ontwikkelingsruimte', 'de
grote Rivier'
of 'Het Grote
Nest van
Zijn', waarin
de menselij
ke mogelijk
heden zich
kunnen ont
wikkelen.
Hij legt uit:
„De elemen
taire niveaus
van Het Gro
te Nest van
Zijn, zijn de
elementaire
golven van
ontplooiing:
van materie
naar lichaam naar intellect naar
ziel naar geest. We hebben ge
zien dat deze elementaire ni
veaus (of structuren of golven)
Integrale
psychologie
op veel legitie
me manieren
verdeeld en
onderverdeeld
kunnen wor
den. In de
schema's wor
den ongeveer
zestien golven
van het algehe
le spectrum
van het be
wustzijn ge
noemd, maar
dit kan op tal
loze manieren
gereduceerd pf
uitgebreid
worden. In de
algemene golven van de grote
Rivier lopen ongeveer vijfen
twintig verschillende ontwikke
lingsstromen, allemaal doorlo
pen door het zelf op zijn bui
tengewone reis van stof naar
goddelijkheid."
Uit dit fragment blijkt onder
meer dat Wilber geen lichte
kost serveert. Hij dient ontzag
wekkend veel kennis over psy
chologie, therapieën, filosofie
en transpersoonlijke psycholo
gie op. Misschien wel 'te' veel.
Want zeker voor een ongeoe
fende lezer zal 'Integrale psy
chologie' een enorme kluif vor
men. De moeilijkheid zit niet
alleen in het taalgebruik. Vooral
de stof zelf is niet makkelijk te
bevatten, ondanks, en wellicht
zelfs wel dankzij, alle schema's
en grafieken. Want het wordt er
niet simpeler van.
Soms bekroop deze lezer het
gevoel dat Wilber wel erg veel
hooi op zijn vork neemt. Er ko
men bijvoorbeeld meer dan
honderd psychologische en spi
rituele scholingswegen in
beeld, zoals kabbala, vedante,
Plotinus, Teresa van Avila, Au-
robindo en theosofie. Daar
naast beschrijft hij het gedach
tegoed van denkers als Jean
Piaget en Erich Neumann.
Bepaald niet makkelijk, luidt
dus de conclusie. Maar voor
wie zich er doorheen weet te
bijten kan 'Integrale psycholo
gie', net zoals de meeste boe
ken van Ken Wilber, een echte
'eye-opener' zijn.
Titel: Integrale psychologie
Auteur: Ken Wilber
Uitgeverij: Ankh Hermes
Prijs: 69,50 gulden (31,50 euro)
Onno van 't Klooster
„Een wild beest heeft hem
verslonden, verscheurd, ver
scheurd is Jozef." (Genesis
37:33). In plaats van 'Jozef
kunnen er tientallen - of als
men de laatste veertien
maanden overziet meer dan
duizend -
namen
worden in
gevuld: Is
raëlische en
Palestijnse
namen.
Uiteengere
ten door
een (zelf
moord)
bom, kogel
of raket.
Hartstikke
dood.
In Jozefs
geval is het
niet zeker
of hij inder
daad ver
scheurd is
door een
dier of al
leen maar
verdwenen.
Zijn tien
halfbroers
haten hem
tot in het diepst van hun
ziel. Hij is hel lievelingetje
van hun vader, hij verklikt
hen tegenover diezelfde va
der en hij ziet zichzelf in zijn
dromen als heerser over zijn
familie. De haat van de half
broers zit zo diep dat ze zich
van Jozef willen ontdoen.
Eerst willen ze hem doden,
maar ze laten zich door twee
van hen, Ruben en Juda,
overreden, om hem tijdelijk
in een put te gooien en hem
als slaaf te verkopen aan de
eerste de beste die kooplie
den voorbij komen, op weg
zijn naar Egypte.
Kooplieden halen Jozef uit
de put - maar zonder dat
zijn halfbroers dat weten -
en verkopen hem inderdaad
in Egypte als slaaf. Het is het
begin van een werkelijk on
gelooflijk verhaal, dat de rest
van Genesis zal opslokken.
Het verhaal van een geliefde
zoon, die verraden wordt,
daardoor door het diepste
dal gaat, het van slaaf tot on
derkoning brengt (van kran
tenjongen tot president,
zouden we tegenwoordig
zeggen) en uiteindelijk de
redder wordt van enorme
mensenmassa's.
Maar zover is het nog lang
niet. Jakob, zijn vader, moet
op de hoogte worden gesteld
van Jozefs vermissing. In
plaats van dat zijn broers
aan hun vader opbiechten
wat er is gebeurd (desnoods
zonder het te hebben over
TAMARAH
BENIMA
hun moordplannen), mj31
ze het alleen maar ergeiPcl£
rijk versierde, veelkleurig
mantel die Jakob aan JoPia;
had gegeven, dopen ze fet
geitenbloèd en tonen diPSS(
aan hun vader als bewij}001
Jozefi
gedof
doorftec
leeuw
eenh
of eeib
paarcPuv
Jareniocl
jarenf'ee
voortf ei
maar If *1'
kob l| n
zich ri
troosff10
Hij zers
zelfs <Pei
hijnaK
het dc E
denrijk0
'naar?,
zoonfS1
nesisr1
35), oP1
daar c
rouwt'11
SomsPr£
het d<P°,
denrij 1
hier op aarde te zijn. Is <ra
een ouder onder de oudpz(
van al die gedode IsraëliP
Palestijnen die zich wel ij'
laten troosten? Zullen zif e
niet, net als Jakob, blijvejel
geloven dat het gewoon F
waar is: dat hun kind nitf
dood is? Hoevelen zulleif
niet, net als Jakob, zelf dP0
willen, om met hun kind11
herenigd te worden? 116
Zoveel is zeker: Israëli's 1
Palestijnen zien elkaar r£
steeds meer als 'het ver-P'
scheurende wilde beest'] v
dat omdat ze eikaars dra1,
men niet begrijpen. IsraiJ1
wilden een land opbouw|w
waar joden in vrede kon<s'
leven, zonder dat antisen
ten ze naar het leven stof-
den. Palestijnen wilden q
land waarin ze in vrede
den leven zonder dat hei
sers van buitenaf ze vooi
schreven wat te doen.
Hun beider dromen zijn!
nachtmerries geworden,"
omdat Israëli's noch Pale
nen hebben begrepen dafa
hun eigen droom de nacl
merrie van de ander is. Z( I
Jozef niet begreep dat zijbj
dromen haat opriepen. L<
Uiteindelijk zullen Jozefshi
dromen niet over persooM
ke macht blijken te gaan.ta
maar over redding voor it
dereen. Zulke dromen h^i
ben Israëli's en Palestijnfli
nodig. Maar wie kan dat:ti
dromen temidden van dfr
puinhopen?
>r
Beeld van Vaticaan dat hardnekkig oorlogsarchieven gesloten houdt, berust op mythe
Als er één paus de laatste decen
nia controversieel was, dan was
dat Pius XII wel. De 'oorlogspaus'
wordt ervan beschuldigd niet al
les in het werk te hebben gesteld
de joden te behoeden voor de
gaskamers. Ondanks aandringen
van historici weigert het Vaticaan
ook de laatste bronnen beschik
baar te stellen. Volgens Eric Ot-
tenheijm van de Katholieke Raad
voor Israël moet alle informatie
boven water komen voor het pro
ces van zaligverklaring verder
kan.
Wanneer paus Pius XII in 1958
overlijdt, ontvangt het Vaticaan
een welsprekend telegram van
Golda Meïr, dan premier van Is
raël: 'Wij delen in het verdriet
van de
mensheid.
Toeneen OPINIE
angstwek-
kend mar
telaarschap ons volk deel werd,
verhief de paus zijn stem voor
de slachtoffers.'
De tekst doorbreekt de gangbare
diplomatieke codes en roemt de
paus die opkwam voor de jo
den. Vijfjaar later wordt dezelf
de paus door een Duitse toneel
schrijver, Rolf Hochhut, in zijn
stuk Der Stellvertreter neergezet
als een cynisch machtspoliticus,
die Duitsland niet voor het
hoofd wil stoten en zich het lot
van de joden amper aantrekt.
Ofschoon critici de vloer aanve
gen met Hochhut, zal het stuk
een debat aanzwengelen dat tot
op de dag van vandaag voort
duurt. De kern daarvan is de
vraag, waarom Pius XII zich niet
expliciet uitsprak tegen de mas-
savemietiging. In zijn kersttoe
spraak in 1942 komt hij het
dichtst bij een veroordeling,
wanneer hij rept over het lot van
mensen die, omwille van hun
ras of geloof, deportatie en uit
hongering moeten lijden.
Katholieke en (enkele) joodse
pleitbezorgers wijzen op de di
plomatieke inspanningen van
Pius XII en op de duizenden jo
den, die in Vaticaanstad en an
dere kerkelijke instellingen in
Italië konden onderduiken. Een
meer openlijk protest zou deze
inspanningen hebben geblok
keerd. Critici stellen hier tegen
over, dat lagere kerkelijke leiders
er bij de paus op aandrongen
zich duidelijk tegen de vervol
ging uit te spreken.
Het Vaticaan geeft in 1963 op
dracht om, tegen de gewoonte
in, relevante archieven uit de
oorlogsjaren te publiceren. On
der leiding van
vier katholieke
historici ver-
schijnen in de
periode 1965-
1982 twaalf kloeke banden. Het
is dus niet zo, in weerwil van
een hardnekkige mythe, dat het
Vaticaan haar oorlogsarchieven
gesloten houdt.
Pius XII wordt niettemin een
van de meest controversiële on
derwerpen in de relatie tussen
joden en katholieken. Sinds het
Tweede Vaticaanse Concilie
(1961-1965) is die tot een vol
waardige dialoog uitgegroeid.
Paus Johannes Paulus II speelde
daarin een belangrijke rol. On
der zijn pontificaat heeft de rela
tie tot het jodendom een hoge
prioriteit. Hij veroordeelt antise
mitisme als een zonde tegen
God en mens. Hij bezoekt de sy
nagoge in Rome (1986), waai" hij
over het joodse volk spreekt als
'onze oudere broeder'. Hij be
werkstelligt de officiële erken
ning van de staat Israël (1993)
en bezoekt dit land (maart 2000)
In 1995 initieert de paus een
kerkelijke bezinning op het ver
leden, ter voorbereiding op het
derde millennium. De meeste
aandacht gaat hierbij uit naar
het anti-judaïsme en de shoah.
Als resultaat van deze bezinning
publiceert het Vaticaan in 1998
We Remember. De tekst krijgt
zowel bijval als kritiek. Maar de
verdediging van het optreden
van Pius Xll leidt tot grote be
roering in de joodse wereld.
Kardinaal Cassidy, verantwoor
delijk voor de relatie met het jo
dendom, sluit daarom in 1999
een akkoord met joodse organi
saties om een gezamenlijke,
joods-katholieke commissie on
derzoek te laten doen naar de
gepubliceerde archieven.
Deze publiceert in oktober 2000
een tussenrapportage waarin ze
aan de hand van 47 onopgeloste
kwesties inzage vraagt in niet
gepubliceerde archiefstukken.
Dat blijkt niet mogelijk. Het in
ventariseren en catalogiseren
van de archieven is immers
slechts gevorderd tot 1923. De
commissie geeft daarop haar
opdracht terug.
Pius XII blijft een steen des aan
stoots voor katholieken en jo
den. De grote indruk die Johan
nes Paulus II maakt met zijn of
ficiële spijtbetuiging jegens de
joden en tijdens zijn indrukwek
kende reis naar Israël, wordt
nog altijd overschaduwd door
het gevoel van een openstaande
rekening.
De voortdurende roep van jood
se zijde tot openheid van de ar
chieven leidt, begrijpelijkerwij
ze, tot gefrustreerde reacties aan
katholieke zijde. Heeft men de
gepubliceerde archieven wel be
studeerd? De kerk voelt zich niet
gehoord in haar intenties. Van
hun kant verwijten joodse orga
nisaties het Vaticaan een dub
bele agenda Ze doelen dan op
het proces tot zaligverklaring
van Pius XII.
Die complicatie komt in mei op
pijnlijke wijze aan het licht. Het
Vaticaan vraagt de relator (on
derzoeker) voor de zaligverkla
ring van Pius XII, de Duitse Je-
zuiet Peter Gumpel, om de 47
vragen te beantwoorden van de
joods-katholieke commissie.
Maar dezelfde Gumpel heeft in
publicaties en interviews zijn
bewondering voor Pius XII niet
onder stoelen of banken gesto
ken.
Zo is het debat over Pius XII ver
worden tot de Gordiaanse
knoop in de joods-katholieke
verhoudingen. Het Vaticaan is
boos omdat haar inspanningen
niet worden gehonoreerd. De
joodse organisaties zijn boos,
omdat ze het gevoel hebben dat
vitale informatie voor hen ver
borgen blijft. Hoe nu verder?
Het is maar zeer de vraag of de
feiten een sluitende historische
interpretatie toelaten. Noch de
Nederlandse historicus Hans
lansen, die in een recente publi
catie Pius XII verdedigt, noch de
negatieve beoordeling in John
Cornwell's studie 'Hitiers Paus'
overtuigen in dit verband.
Maar de historische discussie
dient los van andere agenda's te
worden gevoerd. Het zou een
elegante opening zijn, wanneer
het Vaticaan besluit, het proces
van zaligverklaring stil te leggen
tot het moment dat ook de res
terende archieven toegankelijk
zijn gemaakt voor historisch on
derzoek. Zelfs wanneer een
kampen/anp - De trad)
kerstnachtdienst van de
landse Hervormde Kerk i|
pen wordt dit jaar voor h|
twee keer gehouden. De
raad vindt de risico's vl
bijeenkomst in de Bo\i
met de gebruikelijke 29
zoekers te groot.
De gemeente en de braie
hadden de kerkenraad j.
seerd de dienst tweemaal
ganiseren met per keen
maal 1500 bezoekers. G|
wordt dat de bezoekef
evenredig over de dienst
negen en elf uur 's avonfj
delen.
Volgens De Fijter is hetf,
mede naar aanleiding j,
nieuwjaarsbrand in Vol
genomen. „Vorig jaar
kerk helemaal vol. Menl
ten in de nissen en achy
koor. Een prachtig gezicli
de preekstoel, maar als ey
oude kerk bijvoorbeeli
steen naar beneden val^
meteen grote paniek d
vluchtwegen niet ga
deerd."
De omstreden 'oorlogspaus' Pius XII opent het Heilig jaar 1950. Foto: archief/anp
eensluidend moreel oordeel
over Pius XII niet mogelijk blijkt,
kunnen joden en katholieken el
kaar vinden in het zoeken naar
de historische waarheid.
Eric Ottenheijm is studiesecre
taris van de Katholieke Raad
voor Israël.
e
virginia beach/rtr-anp
Amerikaanse televisiedc
Pat Robertson treedt tei
voorman van invloedrijk
servatieve politieke orga
Christian Coalition. Die
door Robertson in 1989
richt na een mislukte
president van de VS te w
Robertson wil zijn ener]
steken in zijn televisieprei
de Christian Broadcastin
work.
