osèph, neem jij alvast een hapje'
Erfgenamen Mussolini bedreigen Berlusconi
BINNEN-BUITENLAND
Vrouwen vrezen nieuwe
machthebbers Afghanistan
Enquête bouwfraude verhult onvermogen politiek
Piet de Jong, de eerste premier als regeringsleider
zaterdag 1 DECEMBER 2001
Jan Willem Brouwer
lohan van Merriënboer
de Jong, oud-duikbootcom-
ndant, een zondagskind in de
-tiek en minister-president,
lid aan de basis van een van
Vt heest ingrijpende veranderin-
Ü|in de Nederlandse politiek.
Sftaast niemand die het merkte.
Ier De Jong ontstond een
jiwe relatie tussen de premier
jle media. Hij versterkte ook
positie van de 'MP' binnen het
inet en werd van voorzitter
de ministerraad in feite rege-
sleider.
bestaat
en Inlijk pas sinds 1983. Sinds
ze jaar wordt zijn functie in de
ide/pdwet vermeld. Vóór de
pede Wereldoorlog trad de
t mier slechts op als (tijdelijk)
rzitter van de ministerraad
'oe Ivas hij tevens hoofd van een
ïngrijk ministerie, meestal
edgienlandse zaken of justitie.
steeds is de premier for-
i\ eerste onder zijn gelijken,
krijgt hij hetzelfde salaris als
indere ministers. En hij heeft
n ange na niet de domineren-
jositie van een Britse prime
lister of van de Duitse
bondskanselier. Toch heeft ook
in Nederland de minister-presi
dent de afgelopen decennia aan
gewicht gewonnen.
Het ambt van minister-presi
dent is vooral onder Lubbers en
Kok prominent geworden. Maar
al eerder had P.J.S. de Jong
(1967-1971) zijn steentje bijge
dragen aan deze ontwikkeling.
Handboeken staatsrecht bena
drukken dat de zwaardere posi
tie van de minister-president de
laatste decennia vooral tot ui
ting komt op drie terreinen: de
contacten met de koningin, de
relatie met de media en door
frequent Europees topoverleg.
Juist op deze drie terreinen ver
richtte De Jong pionierswerk.
Na de crises in 1964 en 1965
rond de verlovingen van de
prinsessen Irene en Beatrix
werd van verschillende kanten
aangedrongen op verbetering
van de communicatie tussen de
minister-president en het Ko
ninklijk Huis. Het was aan de
premier om rumoer rond de
monarchie te voorkomen.
Nauw overleg met de koningin,
óók over privé-zaken die politie
ke gevolgen konden hebben,
zou daarin de kem zijn. De Jong
en koningin Juliana kwamen
overeen dat zij elkaar elke week
zouden ontmoeten. Die ge
sprekken gingen dus niet alleen
over kabinetszaken, maar ook
over familieaangelegenheden.
Dit laatste was en bleef delicaat.
Al met al werkte de nieuwe spel
regel goed. Het wekelijkse ge
sprek tussen koningin en pre
mier vindt nog steeds plaats.
Hoe belangrijk dat contact is,
bleek onlangs weer toen Kok
(samen met koningin Beatrix?)
in stilte een oplossing vond voor
de kwestie Zorreguita. Dat dit
huzarenstukje in de pers werd
afgeschilderd als Koks belang
rijkste beleidsdaad ('de meest
hachelijke operatie uit zijn poli
tieke loopbaan') wijst erop dat
de 'koninklijke taak' een van de
belangrijkste onderdelen is van
het takenpakket van de premier.
Onder De Jong kwam er ook een
andere verhouding tot stand
tussen de premier en de media.
Dat gebeurde door de instelling
van de wekelijkse persconferen
tie op vrijdag na afloop van de
ministerraad. De Jong was van
mening dat de mensen recht
hadden om te weten wat er was
beslist: 'We zijn geen geheim ge
nootschap!'
Maar er was nog een reden:
'Journalisten belden me 's
avonds thuis op, en dat vond ik
lastig", aldus De Jong. De andere
ministers gaven hem hierbij de
vrije hand. Zijn bescheiden ma
nier van doen maakte het voor
hen gemakkelijker ermee ak
koord te gaan, terwijl hij door
zijn a-politieke profiel bij uitstek
geschikt was om boven de par
tijen te staan. Maar ook deze
vernieuwing leidde tot een ver
andering in de positie van de
minister-president. Hoe langer
hoe meer werd hij de personifi
catie van het algemeen rege
ringsbeleid.
Het derde terrein waarop De
Jong pionierde was dat van de
buitenlandse politiek. Natuurlijk
woog het oordeel van de langja
rige minister van buitenlandse
zaken Luns (1952-1971) zwaar.
Maar De Jong, oud-minister van
defensie, had een bijzondere
belangstelling voor dit beleids
terrein en sprak er met gezag
over, ook in de openbaarheid.
Verder trad De Jong als eerste
Nederlandse premier naar voren
in de Europese politiek, vooral
als voorzitter van de EEG-top-
conferentie in Den Haag in
1969. Deze conferentie was op
dat moment nog een uitzonde
ring. Pas na de instelling van de
Europese Raad in 1974 zouden
de regeringsleiders van de lid
staten regelmatig bijeenkomen.
Achterafkan men evenwel zeg
gen dat De Jongs opstelling een
voorbode was van de grotere rol
van de minister-president in de
buitenlandse politiek. Hierover
ontstonden later forse conflicten
met de minister van buitenland
se zaken, zoals tussen Lubbers
en Van den Broek en - recente
lijk - tussen Kok en Van Aartsen.
Dergelijke botsingen kwamen
tussen De Jong en Luns niet
voor. Zij waren het eens over het
te voeren beleid en bovendien
goed met elkaar bevriend. De
Jong pakte het ook handig aan.
Na een bezoek aan de Duitse
bondskanselier gaven De Jong
en Luns een persconferentie.
Voor de sprekers stond een
schaal met koekjes. 'Josèph,
neem jij alvast een hapje', zei De
Jong en vervolgens kreeg hij -
Luns had de mond vol - alle ge
legenheid de eerste vraag te be
antwoorden.
Al met al moet men conclude
ren dat de positie van de minis
ter-president zich onder De
Jong versterkte. Door de ontwik
kelingen in Europa, de komst
van de wekelijkse persconferen
tie en het nauwere overleg met
het staatshoofd werd de premier
steeds meer 'eerste' en steeds
minder 'gelijke'.
J.W.L. Brouwer en J.C.F.I. van Merriénboer
zijn als onderzoeker verbonden aan het Cen
trum voor Parlementaire Geschiedenis te Nij
megen. Deze week publiceerden zij 'Van bui
tengaats naar Binnenhof. P.J.S. de long, een
biografie' (Sdu-uitgevers, ISBN 90-12-08774-0,
54,87 gulden.
Premier Piet de Jong in 1968. Foto: ANP/Archief
er Afghaanse vrouwen heerst angst voor de Noordelijke Alliantie. Het zal niet vanzelfsprekend zijn
zij onder het regime van de nieuwe machthebbers hun burka's kunnen afleggen.
EPA/Emmanuel Dunand
r onze correspondent
rdDuk
- Afghaanse strijders die
gerige, bedelende vrouwen in
a's aftuigen met stokken. De
>an mag dan uit Kabul zijn
reven, voor de tien miljoen
iwen in Afghanistan lijkt er
:r de nieuwe machthebbers
lig te zijn veranderd.
willen dat de Verenigde
les een vredesmacht sturen
onze vrouwen te bescher-
1", zegt Fatima Gailani, een
de vrouwelijke Afghaanse
vaardigden naar de confe-
ie over de toekomst van Af-
ïistan op de Petersberg bij
n. „Ze worden nu in elkaar
igen en geschopt als ze wil-
lemonstreren voor hun
ten. Als er buitenlandse sol-
n in Afghanistan waren, zou
niet gebeuren."
Ier Afghaanse vrouwen
st angst voor de Noordelijke
intie, die met een grote dele-
in Bonn is vertegenwoor-
Aan het begin van de jaren
toen de mudjaheddin die
later bij de Alliantie aanslo-
in Kabul de dienst uitmaak-
werden vrouwen al uitge-
in van het openbare leven
liek bedreigd.
onderdrukten vrouwen en
in de eersten die beweerden
riolen de poorten van de
ijn", zegt Shala Asad (27),
werkster van de radicale
nse vrouwengroep RA-
die onder de Taliban ille-
I opereerde. Asad hecht geen
•of aan de beweringen van
eiders van de Alliantie in
in dat zij in de toekomst
twenrechten in acht zullen
Hen. „Het zijn fundamenta
al en criminelen,
ajn geen haar beter dan de
ban en horen thuis voor een
internationaal tribunaal."
Onlangs nog waarschuwde Am
nesty International voor de
slechte reputatie van de troepen
van de Alliantie. Die boekten de
afgelopen weken dankzij Ameri
kaanse militaire steun belangrij
ke militaire successen en con
troleren inmiddels tachtig pro
cent van het Afghaanse grond
gebied.
„Ook zij hebben vrouwen ver
kracht en vermoord", zegt Asad.
„Nu willen ze het Westen wijs
maken dat hun opvattingen zijn
veranderd. Voor de gelegenheid
hebben ze zich zelfs in een pak
gestoken en een das omgedaan.
Maar het is een pose: Ze weten
dat de wereld bang is voor het
moslimfundamentalisme en dat
zij zich als gematigd moeten
voordoen als ze geld willen lo
speuteren."
Fatima Gailani, die lid is van de
zogenoemde Peshawar-groep
van ballingen uit Pakistan en
anders dan Shala Asad wel een
hoofddoek draagt, ziet nog wel
enkele lichtpunten. „Er zijn ook
leden van de Noordelijke Allian
tie die welwillend staan tegen
over vrouwen.
In Kabul zie je weer vrouwen op
de tv en je hoort vrouwenstem
men over de radio. Belangrijk is
dat er een nieuwe grondwet
komt waarin het recht van vrou
wen op onderwijs en werk en
onze deelname aan de politiek
worden gegarandeerd."
Beide vrouwen pleiten voor een
terugkeer naar Afghanistan van
de hoogbejaarde ex-koning Za-
hir Shah (87), die in 1973 werd
afgezet en sindsdien in balling
schap leeft in Rome. „Toen hij
aan de macht was, was Afgha
nistan een democratisch land",
meent Gailani. De voormalige
vorst moet, beschermd door een
internationale vredesmacht, de
strijdende partijen en de vele et
nische groeperingen met elkaar
verzoenen. Vervolgens moet uit
van onze correspondent
Hans Celeijnse
rome - Stakingsdreiging, ruzie om pensi
oenhervorming: het door Silvio Berlusco
ni geleide allegaartje van centrum-recht
se ex-christendemocraten, ex-neo-facis-
ten en pur sang nationalisten dreigt er
onder te bezwijken. Het gevaar komt
voor de mediamagnaat/regeringsleider
ditmaal niet, zoals in 1994, van het onge
leide projectiel Umberto Bossi, het ge
zicht van de xenofobe Lega Nord.
Nee, het zijn de erfgenamen van de fas
cistische dictator Benito Mussolini die el
kaar naar de keel vliegen. Hun partij, de
Alleanza Nazionale (AN), dreigt te scheu
ren. In dat geval loopt Berlusconi kans op
een soortgelijk echec als dat van zijn eer
ste regering. Die kon in 1994 na zeven
maanden oefenen ten grave worden ge
dragen.
Vice-premier Gianfranco Fini, leider van
de AN, heeft zich totnogtoe buiten het
gekrakeel gehouden. Fini heeft de afgelo
pen zeven jaar hard en met succes ge
werkt aan een keurig-democratisch ima
ge voor zijn partij, de opvolger van neo-
fascistische MSI. Maar de verkiezingen in
mei, die de Alleanza zetelwinst en bijna
de helft van de kabinetsposten brachten,
hebben onderlinge discussies die Fini
binnenskamers wist te houden, in straat-
vermaak veranderd.
Dat MS van destijds stond voor Movie-
mento Sociale, de sociale kant van de
fascistische Januskop. Geleid door de
huidige landbouwminister Giovanni Ale-
manno is een partijfractie van AN die on
der het etiket 'sociaal rechts' opereert, al
sinds de zomer stevig aan het oproer ma
ken. Het eerst kwam dit tot uiting tijdens
de door dodelijk straatgeweld verpeste
G8-top in Genua. Terwijl Berlusconi zijn
afschuw uitsprak over het anarchistische
en ander linkse tuig dat als anti-globalis-
ten het G8-feestje tot een drama maak
ten, riep Alemanno op tot een demon
stratie tegen globalisering en politiege-
weld.
Volgens deze bewindsman mocht de
straat niet aan links worden gelaten. Net
als zijn grote voorganger Mussolini - die
zijn politieke carrière als socialist begon -
predikt Alemanno een rechtse sociale
oppositie tegen hervormingen die mid
denstand en arbeidersvolk bedreigen. In
dit geval gaat het om een meer flexibel
ontslagrecht en gedeeltelijke privatisering
van het genereuze staatspensioensys
teem.
Natuurlijk beroept Alemanno's fractie
zich niet openlijk op Mussolini. Een van
de oprichters, de econoom Giano Acca-
me, zegt dat de fractie inspiratie haalt uit
de opvattingen van de 19de eeuwse Brit
se premier Disraeli. „Ook hij geloofde in
het combineren van staatsbelang met so
ciaal welzijn", is de stelregel van Accame.
Maar net als Mussolini is 'sociaal rechts'
tegenstander van ongebreideld kapitalis
me en voorstander van een corporisti-
sche staat. Andere ideologische ijkpun-
ten zijn homohaat, het gezin als hoek
steen van de maatschappij en katholieke
normen (anti-abortus, anti-euthanasie)
als het scharnier.
Dat druist lijnrecht in tegen niet alleen de
De Italiaanse premier Silvio Berlusconi.
EPA/Maurizio Brambatti
opvattingen van Berlusconi, maar ook
die van Fini. Collega-ministers, zoals Ga-
sparri van communicatie, hebben open
lijk gezegd dat er iets mis is met het brein
van mensen als Alemanno. Gasparri
hoort bij de fractie die zich 'protagonis-
tisch rechts' noemt. Dat gedeelte van AN
schurkt, net als Fini, aan tegen het mid
den van de Italiaanse politiek en zou het
liefst zien dat de partij zich op Europees
niveau aansluit bij de (door christen-de
mocraten gedomineerde) Europese Volks
Partij.
Afgelopen weekeinde hielden beide frac
ties een congres. De afstand tussen Rome
(sociaal rechts) en Arezzo (protagonis-
tisch rechts) was evenwel niet groot ge
noeg om wederzijdse beledigingen onge
hoord te laten. Volgens Sociaal Rechts
was er in Arezzo slechts sprake van door
partijkopstukken geleid 'spierballenver-
toon'. Van hun standpunt bezien is het
ongetwijfeld juist dat wanneer Gasparri
cs hun zin krijgen ze net zo goed kunnen
fuseren met Berlusconi's Forza Italia, dat
al lid is van de EVP.
Onverbeterlijken bij Sociaal Rechts als
Francesco Storace, de president van La-
zio's regonale regering, willen er bij tijd
en wijlen nog wel eens aan herinneren
dat leider Fini jaren geleden Mussolini
'de grootste staatsman van 20ste eeuw'
noemde. Kennelijk denkt Storace dat Fini
dat in zijn hart nog steeds gelooft, want
hij meent dat de partijleider een besluit
moet nemen over de te volgen koers. „En
die is al zeven jaar wat wij voorstellen",
zei Storace in het rechtse dagblad II Gior-
nale.
Het beslissende moment voor Berlusconi
en Fini breekt volgend jaar april aan. Dan
houdt AN zijn partijcongres, wat nu ge
beurt zijn schermutselingen die een forse
machtsstrijd inleiden. Mussolini zou zich
in zijn graf omdraaien. In een land waar
nostalgie naar het dictatoriale verleden
zeker onder oudere generaties altijd
openlijk is blijven leven (niet-Italiaanse
media met gebrek aan historisch besef
schreven dit fenomeen met koppen als
'Mussolini vereren mag weer' recentelijk
toe aan de tolerantie van de huidige cen
trum-rechtse regering) is stevig rechts net
zo gefragmenteerd als goed links.
een Loya Jirga, een grote verga
dering van stamoudsten, clan-
hoofden, krijgsheren, politici en
koran-geleerden, een nieuw be
stuur worden gekozen, dat zich
zal buigen over een nieuwe con
stitutie. Aan de Loya Jirga kun
nen wel degelijk vrouwen deel
nemen", weet Fatima Gailani.
„Vrouwen hebben in Afghanis
tan altijd belangrijke functies
bekleed. Er was zelfs een vrou
welijke generaal. Wij hebben op
onze lijst van mogelijke deelne
mers aan de Loya Jirga twaalf
vrouwen staan".
Gailani herinnert zich hoe vrou
wen onder de koning studeer
den aan de universiteit van Ka-
bul. „Er waren veel vrouwelijke
artsen, leraren en ambtenaren
in Afghanistan. Hun rechten
waren grondwettelijk gewaar
borgd."
Nadat zij door de Taliban waren
veroordeeld tot een leven bin
nenshuis, ging een aantal vrou
wen ondergronds. Zij stichtten -
vaak geholpen door RAWA - on
dermeer illegale scholen voor
meisjes. Tienduizenden vrou
wen verloren hun mannen en
zoons in de burgeroorlog die al
22 jaar aanhoudt. Zij gaan nu
rechtenloos en identiteitsloos,
gekleed in burka's, bedelend
over straat.
Natuurlijk, bekent Shala Asad,
zullen niet alle Afghaanse vrou
wen de allesbedekkende sluier
afleggen. „Zeker de vrouwen in
de verafgelegen dorpen, die
vaak kunnen lezen noch schrij
ven, doen wat hun mannen zeg
gen. Zij zijn bang. Toch denk ik
dat wij ook voor hen spreken
want wij nemen het op tegen
hun vijanden. En wij vechten
door, zonder compromissen te
sluiten." Shala, die op haar ne
gende naar Pakistan vluchtte, is
een Tadzjiekse. Haar echtgenoot
is een Pashtun. „En hij onder
steunt mij in alles", zegt ze.
door Koos van Wees
den haag - Er komt een parle
mentaire enquête naar de
bouwfraude. Toen deze week
bleek dat het kabinet niet in be
roep wilde gaan tegen een
schikking voor de frauderende
bouwers van de Schipholtunnel,
moest er toch iets gebeuren. En
omdat het wegsturen van de
weigerachtige minister Korthals
politiek onwenselijk was, bood
de enquête een welkome uit
weg.
Niet eerder besloot het parle
ment op grond van zo weinig
gegevens tot een parlementaire
enquête. Eén ervaringsfeit (de
fraude bij de Schipholtunnel),
één tv-uitzending (Zembla, over
prijsafspraken in de bouw) en
één nog geheime schaduwboek
houding (van een oud-directeur
van een bouwbedrijf) ogen sa
men wat dun voor het inzetten
van het zwaarste parlementaire
wapen. Enquêtes worden
meestal gehouden als er wat
meer bewijzen zijn van misstan
den, de oorzaken en de geleden
schade. Zodat kan worden ge
zocht naar de structurele oorza
ken, en er lessen getrokken kun
nen worden voor de toekomst.
Het is niet helemaal ten onrech
te dat het kabinet terughoudend
reageerde op al die verhalen
over grootschalige fraude. Die
moeten namelijk nog worden
bewezen. Dat de verantwoorde
lijke minister van justitie Kort
hals tot nu toe weinig deed die
bewijzen aan te leveren, doet
daar niets aan af.
Korthals bleek deze week voor
de honderdste keer een be
kwaam ontsnappingskunste
Minister Korthals verlaat de Tweede Kamer tijdens een schorsing van het spoeddebat over de bouwfrau
de, afgelopen woensdag. Foto: ANP/Marco de Swart
naar. Opnieuw lag de minister
onder vuur, om een veelheid
aan redenen, met als voornaam
ste dat hij het vertikte de schik
king aan te vechten die zijn
openbaar ministerie nooit had
mogen sluiten. De conclusie
was dat als het OM een blunder
maakt, dit door niets en nie
mand, en al helemaal niet door
Korthals, is te corrigeren.
Korthals bleek niet op de hoogte
van de schikking, en bestond
het om te zeggen dat hij dat ook
niet wilde. Hij wordt als minister
door de Kamer toch al te veel
lastig gevallen over allemaal on
benullige strafzaken. „En altijd
komt het er weer op neer dat ik
niet was geïnformeerd. En dan
sta ik hier weer!!", riep hij wan
hopig tijdens het spoeddebat.
De discussie draaide daarnaast
om de vraag of de scheiding van
de politieke en rechterlijke
macht, een van de grondbegin
selen van onze democratie,
voorkomt dat de staat in beroep
kan gaan tegen besluiten van
het OM. De staat is immers ook
benadeeld: niet al het geld dat
de bouwers in hun zak staken is
terugbetaald. Het OM had zijn
werk niet goed gedaan, en waar
om zou de overheid daarom
niet net als elk ander slachtoffer
zijn beklag kunnen doen?
Volgens Korthals kon het niet.
Maar eigenlijk wilde hij ook niet.
De staat die procedeert tegen de-
staat, dat doe je gewoon niet.
Dat wordt een afgang, voorspel
de hij. De rechter stelt je altijd in
het ongelijk.
Er waren er woensdag te weinig
die hem wilden dwingen dat ge
vecht toch maar aan te gaan.
Van de indieners van de Kamer
motie die hem dwong in beroep
te gaan was er nog maar één
over, de CDA'er Leers, en die
had zich al neergelegd bij Kort
hals' uitleg. Zijn kompaan Van
Gijzel (PvdA) bleef daarop een
zaam achter en zag daar na alle
tegenwerking in eigen fractie ex
tra aanleiding in subiet op te
stappen.
Daarmee was er niemand over
die durfde 'door te bijten'. Dat
was ook niet erg, vond Van Gij
zeis vervanger Van Oven. De
motie had geleid tot 'herstel van
het rechtsgevoel van de burger';
zonder de motie was er geen
spoeddebat geweest, en geen
enquête naar de bouwfraudes.
En daarmee gaf de PvdA'er nog
eens aan waarom die enquête er
plotseling kwam. Zesduizend
doden in Srebrenica, 58 dode
vluchtelingen in Dover, vuur-
werkdoden in Enschede, het is
geen aanleiding voor een,parle-
mentaire enquête. Puur jWitie-
ke afwegingen, ingegeven door
de onmogelijkheid een minister
weg te sturen die een motie ne
geert, zijn dat wel.
Als je wegens coalitieverhoudin
gen een minister moet laten zit
ten die niet doet wat je zegt en
die niet weet wat zijn ambtena
ren doen, staat het wel daad
krachtig als je zelf besluit tot on
derzoek. Terwijl Korthals na
tuurlijk gewoon had moeten
worden weggestuurd.
.Als het antwoord op het niet
uitvoeren van de motie is: dan
maar een parlementaire enquê
te. dan hebben we hem maar
liever niet", zei WD-woordvoer
ster Verbugt. Hoewel haar partij
eigenlijk nooit enquêtes wil, en
al helemaal niet als een eigen
minister in de vuurlinie komt,
had ze in dit geval wel gelijk.
