LEIDEN REGIO
Het geheim van de Potvis
Autoritaire ambtenaren, berggoden en woeste krijgers
N
ONDERZOEK
H30ZH3QN0
HORA EST
972
woensdag 26 SEPTEMBER 2001
Koreaanse sjamanen leggen contact tussen mensen- en godenwereld
DOOR PETER GROENENDIJK
Mischa Bonn over oppervlakte-structuren
luwsgierigheid is de belang-
ste drijfveer voor de weten-
lap. De rubriek In Onderzoek
et een greep uit de vele on-
werpen waar Leidse onder-
ikers zich in hebben verdiept,
ndaag: scheikundige Mischa
bevinden ons hoog in het
rlaeus-gebouw, ver weg van
drukte van het Leidse stads
en. De deur van één van de
e laboratoria in het gebouw,
ar het angstaanjagend stil is,
it open - en daar staat hij:
enorme machine, met in
midden een ketel die is ver-
d in folie, en daaromheen
zen, draden en snoeren.
;cha Bonn, onderzoeker van
vakgroep Scheikunde, kijkt
aar met een blik vol trots,
it is 'm dan. Dit is de Potvis.
:r gebeurt het allemaal."
)r de goede orde: de Potvis is
•n dier, heeft daar ook niets
e te maken. Potvis is een af-
I ting van Pot Voor Infrarood-
ictroscopie. Samen met een
lehorende laser-opstelling is
vis de trots van Mischa
die er zijn belangwek-
ide onderzoek mee doet.
langs werd hij daarvoor be-
Ind met de Vernieuwingsim-
s van de Nederlandse orga-
tie voor Wetenschappelijk
lerzoek, de NWO, goed voor
lerhalf miljoen gulden.
[t hij dan doet met die Pot-
Bonn legt uit: „We testen
de reactie van moleculen
oppervlakken na belichting
een laser-lichtflits. We wil-
weten op wat voor manier,
10e snel, de moleculen aan
ippervlakte van een materi-
met elkaar reageren. We
;en voor zo'n reactie door er
laserpuls op te zetten en
ten dan wat er gebeurt." De
alist kijkt hem glazig aan.
dat is vaag. Kijk", zegt hij,
ij wijst naar een stuk glas
de bovenkant van de pot.
or dat glas zie je een klein
ipje: dat is een platina-kris-
Een stukje platina, dus. Het
de pot omdat we daarin
luchtdruk laag kunnen hou-
1: een miljoen keer een mil-
keer zo laag als normaal,
door blijft het platina
ion en hebben we een goed
lefinieerd oppervlak."
(draait zich om en wijst nu
de tafel naast de Potvis
de laser-opstelling staat,
irvandaan sturen we laser-
len naar de potvis. Via een
spiegels leiden we dié la-
naar het binnenste van de
is, precies naar het platina-
:al waarop we kleine mole-
:n geplakt hebben. De laser
z'n energie aan het opper
en daardoor ontstaat er
dus een moleculaire reactie."
Door die laser veranderen de
moleculen van vorm? „Precies.
Aan de oppervlakte van dat pla
tina bevinden zich bijvoorbeeld
CO- en O-moleculen, en die
kunnen samenkomen. Dan heb
je dus C02, koolstofdioxide.
Het is maar een voorbeeld,
hoor. Maar die reacties testen
wij hier. We kunnen zien hoe
snel de oppervlaktestructuur
reageert, en hoe die er vervol
gens uit gaat zien. Een kleiner
apparaat, de massaspectrome-
ter, neemt die veranderingen
waar."
Juist. Interessant, daar niet van.
Maar wat héb je eraan? „Eerlijk
gezegd doe ik dit vooral omdat
ik het spannend vind", vertelt
Bonn. „Maar er is natuurlijk
meer dan dat. Reacties aan op
pervlakken zijn technologisch
heel belangrijk: van alle pro
ducten om ons heen is het
grootste deel tijdens de produc
tie in aanraking geweest met
een oppervlak. Met meer ken
nis van oppervlaktestructuren,
en hoe die op verschillende
manieren reageren, komen we
ook meer te weten over het
proces van katalyse bij verschil
lende materialen. Bedrijven die
betere katalysatoren proberen
te ontwikkelen, profiteren van
onze resultaten. Ons onderzoek
is fundamenteel, we weten
nooit welke kant we op gaan,
en laten ons leiden door wat we
vinden - maar uiteindelijk zorgt
dat wel voor meer kennis over
katalyse. Zulke bedrijven kun
nen inzichten uit ons onder
zoek gebruiken om processen
te verbeteren, of om betere ka
talysatoren te ontwikkelen."
De Vernieuwingsimpuls van
NWO heeft Bonn, zo vermoedt
hij, deels te danken aan die toe
passingen. „Betere katalysato
ren zorgen voor minder schade
aan het milieu, en reken maar
dat ik dat altijd in mijn aanvra
gen voor subsidie vermeld. Het
is niet mijn primaire drive om
dit onderzoek te doen, maar het
zorgt er wel voor dat het maat
schappelijk nut van mijn on
derzoek groot kan zijn. Kén
zijn, ja, want mijn doelstelling is
niet een betere katalysator ont
wikkelen, maar meer begrijpen
van reacties aan oppervlakken.
Betere katalysatoren zijn een
mogelijke spin-off."
Die anderhalf miljoen van
NWO komt Bonn bijzonder
goed uit, en niet alleen om zijn
onderzoek te continueren. Hij
heeft in het verleden behoorlij
ke financiële risico's genomen.
„De Potvis heeft mijn baas
meegenomen uit Amsterdam,
waar hij eerst werkte, maar de
laser-opstelling heb ik gedeelte
lijk op de pof gekocht. Vijf ton.
Bij de universiteit heb ik niet
eens aangeklopt voor financie
ring, ik ben gewoon gaan pro
beren om subsidie te krijgen.
Die gok wilde ik wel wagen."
Bonn houdt van zijn onder
zoek, en zijn collega-onderzoe
kers ook. Daar horen financiële
risico's bij. „Het is fantastisch
om hier te werken", zegt hij.
„We staan hier meestal met vijf
of zes mensen aan de appara
tuur te werken, wachtend op de
resultaten van de experimen
ten. We weten nooit wat eruit
gaat komen, het werk zit vol
verrassingen. Soms is dat iets
heel moois, veel vaker stuit je
op teleurstellingen. Dan komt
er toch niet uit wat je hoopte.
Maar éls er dan iets spectacu
lairs uitkomt... Dan staan we
echt te juichen. Niemand in de
wereld heeft dit soort onder-
zoek eerder gedaan, het is nu
pas mogelijk dankzij recente
technologische ontwikkelingen.
Dus ieder resultaat is nieuws."
En Bonn wordt beloond voor
zijn investeringen: op congres
sen steelt hij, met zijn dertig
jaar vaak behorend tot de jon
gere aanwezigen, regelmatig de
show. „Juist omdat het nog
nergens gedaan is, wordt ons
onderzoek met argusogen ge
volgd. Als we onze resultaten
presenteren, krijgen we vaak
veel kritische vragen - en dat
betekent dat het interessant is.
Iedereen wil wel weten wat hier
uitkomt. Maar niemand wil dat
zo graag als ik."
Bonn kan dankzij zijn subsidie
alweer gaan nadenken over
nieuwe experimenten, en dat is
een luxepositie waarvan hij zich
bewust is. Scheikunde in Lei
den zit in de knel, de vakgroep
moet flink inkrimpen en bezui
nigen. Maar ook zonder de Ver
nieuwingsimpuls had hij zijn
onderzoek kunnen voortzetten,
zo weet hij. „Het is gewoon te
interessant om te stoppen. Er
wordt veel geklaagd over de be
zuinigingen, maar ik heb het
idee dat als je onderzoek goed
en interessant is, je niet hoeft te
vrezen voor de toekomst. Het
echt goede werk wordt hier niet
bedreigd, volgens mij. Gelukkig
niet." Want Bonn is nog niet
klaar met de Potvis.
Opmerkelijke stellingen toegelicht
Met het stijgen van de levensverwachting van
de mensen in de westerse wereld tot boven de
reproductieve leeftijd, vermindert de evolutio
naire druk op deze bevolkingsgroep, waardoor
op langere termijn de bevolking van de ont
wikkelingslanden zich beter aangepast zal blij
ken te hebben aan de huidige veranderingen
in het milieu.
Stelling 9 bij het proefschrift Effects of genotoxic
agents on gene expression and cell-cycle pro
gression, waar T. van Laar donderdag 6 septem
ber op promoveerde.
„Misschien kun je het het beste verduidelijken
met een voorbeeld. In Afrika waren er vroeger
geen medicijnen tegen het wijdverspreide mala
ria. Nu heeft zich ergens in het verleden, geheel
los van de verspreiding van malaria, een geneti
sche mutatie bij mensen voorgedaan die de
ziekte sikkelcelanemie veroorzaakt. Het toeval
wil dat sikkelcelanemie resistent maakt tegen
malaria. Dat betekent dus dat mensen die géén
sikkelcelanemie hebben en besmet zijn met ma
laria daaraan overlijden. Degenen mét sikkelce
lanemie overleven en geven hun gemuteerde
gen van de ene op de andere generatie door. Zo
ontstaat er dus een groeiende resistente bevol
kingsgroep die zich door evolutie beter heeft
aangepast aan het milieu. In het westen gebeurt
dat eenvoudigweg niet omdat er geen evolutio
naire druk is. Mensen hier zullen pillen tegen
malaria slikken, overleven en hun ongemuteer-
de genen doorgeven aan volgende generaties.
Zo'n voorbeeld betekent overigens niet dat je
zomaar voorspellingen kunt doen voor over dui-
zënden jaren. Daarvoor spelen er veel te veel
factoren mee."
ir Wilfred Simons
ien/amsterdam - De boed-
stische godheid Ch'ilsong
It zich niet erg op zijn gemak
iet theater van het Amster-
nse Tropenmuseum. Hij wil
tzijn publiek praten. Maar he-
de sjamaan van Mens li-
am hij bezit heeft genomen,
lekt alleen Koreaans. Het Ne-
andse gehoor blijft stokstijf
en. Dan roept de sjamaan een
getje op het podium. Hij geeft
i wat te drinken, houdt zijn
hand op twee meter hoogte
rteekt met zijn andere een
n in de lucht. Dat begrijpt het
liek: Ch'ilsong voorspelt dat
>oed zal groeien en gezond
lijn.
Koreaanse sjamaan Chong
nsan brengt met zijn musici
assistente een bezoek aan
Ierland. Afgelopen zaterdag
hij een demonstratie van een
aans sjamanenritueel in het
sterdamse Tropenmuseum,
staande zondag verricht hij
ritueel twee keer in het Mu-
m van Volkenkunde in Lei-
Het voorval in het Tropen-
;eum laat goed zien waar het
iet sjamanenritueel om gaat:
contact tussen de goden en
enen die het ritueel bijwo-
Oriëntaliste Antonetta Bru-
37), die vorige week promo
de op de manier waarop de
ïanen dat contact tot stand
ïgen, noemt het dan ook
tengewoon jammer' dat het
liek Ch'ilsong niet kon ver-
n. „Hij zei zulke grappige
meestal het confucianisme aan.
Er bestaat zelfs een zekere strijd
tussen beide religies, waarbij het
confucianisme tot voor kort de
overhand had. „Confucianisten
vinden het sjamanisme maar
niks", zegt Bruno. „Ze bekritise
ren vooral het oproepen van
geesten en de voortdurende
'verkleedpartijen' tijdens het ri
tueel. Als een sjamaan een an
dere god aan het woord laat,
wisselt hij ook van dracht. De
confucianisten erkennen wel
dat goden en geesten bestaan,
maar ze vermijden de omgang
met hen. Geesten zijn boven
dien onstoffelijk, vinden de con
fucianisten en ze dragen dus
ook geen kleren."
Aan die van oudsher marginale
positie van het sjamanisme in
de Zuid-Koreaanse samenleving
komt de laatste jaren een einde.
„De Zuid-Koreaanse overheid is
gaan inzien dat het sjamanisme
met zijn traditionele dracht, zijn
muziek en zijn dansen een bron
is van de Koreaanse cultuur",
aldus Bruno. „De laatste vijftig
jaar is de Koreaanse samenle
ving erg gemoderniseerd en ver
westerd. Het sjamanisme is een
springlevende band met het ver
leden. Minachting is dan niet op
haar plaats. Er zijn nu zelfs
'staatssjamanen', die gesubsidi
eerd rituelen voor het publiek
uitvoeren. In het communisti
sche Noord-Korea is de situatie
radicaal anders. Daar worden
sjamanen vervolgd - godsdienst
is immers 'opium voor het volk',
atheïsme is de norm.
De Zuid-Koreaanse sjamanen
hebben werk bij de vleet. Vooral
tegen de tijd dat de schoolexa
mens eraan komen, stromen de
ouders toe om een voorspelling
te vragen. Zal mijn kind slagen?
Maar sjamanen verzorgen ant
woorden op alle levensvragen. Is
deze miljoeneninvestering ver
antwoord? Kan ik met een on
bekende zakenpartner in zee
gaan? Zal ik succes hebben in de
liefde? Zal ik genezen van een
chronische ziekte? Veel cliënten
zoeken contact met overleden
familieleden, wat niet verwon
derlijk is in het door de Korea-
oorlog getraumatiseerde land.
Families zijn door de grens van
elkaar gescheiden. Zij kunnen,
als een familielid overlijdt, geen
afscheid nemen. Dat geldt te
meer voor familieleden die door
oorlogshandelingen zijn omge
komen. Een sjamaan kan dat
contact herstellen. Dat kost wel
geld. Een eenvoudige voorspel
ling kost honderd gulden, een
volledig vijf- tot zevendaags ritu
eel een Koreaans maandsalaris.
Tegen het eind van het ritueel
pakt sjamaan Chong Munsan
vijf felgekleurde vlaggen van het
altaar. Hij bundelt de stokken
samen en houdt ze uitnodigend
naar voren. Antonetta Bruno
moet één stok aanwijzen. Als
het een rode vlag is, betekent
het dat de goden haar zullen
helpen. Ze trekt inderdaad de
rode vlag. „Nu weet ik dat ik
morgen veilig terug kan vliegen
naar Rome", roept ze na afloop
van het ritueel met een lachje
dat ondanks alle wetenschappe
lijke scepsis geloof verraadt.
„Met die aanslagen op het WTC,
je weet het maar nooit."
Museum voor Volkenkunde,
zondag 30 september. Het op
treden van de sjamanen begint
om 12 uur en duurt tot 16 uur
(doorlopende voorstelling).
Steenstraat 1, Leiden. Tel. 071-
5168800.
uit de Leidsch DagbkdAHCHIEVEN
ANNO 1901
Donderdag 26 September
GEMENGD NIEUWS - Men meldt uit Vlissingen, dat
daar gisternacht zijn aangekomen zeven torpedoboo
ten, terwijl gistermorgen nog het jacht 'Trinity' arri
veerde. Daarna werden nog twee of drie kruisers ver
wacht.
Deze heele flotielje dient om het jacht 'Victoria and
Albert', van Koning Eduard VII, op zijn overtocht
naar Engeland te begeleiden. Men zou haast vragen
of de Engelsche vorst bang kan zijn voor de Trans-
vaalsche Watergeuzen, waarvan wel eens gefluisterd
is. De Britse gezant bij ons Hof, Sir Henry Howard,
ANN
heeft zich gisteravond ook naar Vlissingen begeven,
om daar Koning Eduard bij aankomst op de doorreis
naar Engeland te begroeten.
De Koning en Koningin van Engeland zijn heden
morgen te Vlissingen aangekomen en hebben te
halftwaalf de reis naar Engeland voortgezet met het
kon. jacht 'Victoria and Albert'. Dat jacht wordt dus,
behalve door den kruiser 'St.-George', geëscorteerd
door de torpedobooten 'Avon', 'Lee', 'Cheerful',
'Haughty', 'Snapper', 'Salmon', 'Angler', en 'Mal
lard'. Met zulke voorzorgen zal de overtocht van
Hunne Britsche Majesteiten toch wel zonder een on
gelukje plaats hebben.
1976
manen", legt Bruno uit. „Zij
staan op een verhoging en voe
ren het ritueel uit terwijl de cli
ënten toekijken. Ze hoeven niets
te doen. In Korea verlangen de
goden een wederzijds contact.
De cliënten mogen ze zelfs te
genspreken als de god ze iets
opdraagt waar ze niet aanwil-
len."
Het sjamanisme is een stokoude
religie die uitgaat van een geloof
in honderden goden. Ze zijn er
in soorten en maten: berggo
den, geesten van gestorvenen,
woeste krijgers, vergoddelijkte
generaals en zelfs autoritaire
ambtenaren. De goden hebben
het vermogen om met de leven
den te spreken. Zij doen dat via
een bemiddelaar, de sjamaan.
Met behulp van hypnotiserende
percussie, zang en dans raakt de
sjamaan in een trance, waarin
de goden zich manifesteren. Dat
gaat volgens een vaste volgorde.
Eerst voeren de lieve, zuivere en
onschuldige goden het woord,
daarna komen steeds woestere
en gemenere goden aan de
beurt. Uiteindelijk manifesteren
zich ook de enge, griezelige go
den. Zij eten vlees, drinken ster
ke drank, roken vier sigaretten
tegelijk met de askegel in de
mond. Zij staan op vlijmscherpe
messen en likken daaraan. Om
dat alle belangrijke goden zich
willen manifesteren en ook
voorouders in het hiernamaals
staan te wachten op hun beurt
om met de nakomelingen te
spreken, kan een sjamanistisch
ritueel wel een week duren. Vijf
dagen is haast een minimum.
Het sjamanisme is in Korea een
echte vrouwenreligie. De meeste
sjamanen zijn vrouwen en ook
de cliënten zijn dat doorgaans.
De Koreaanse mannen hangen
Foto's in deze rubriek kunnen worden nabesteld door binnen veertien dagen na plaatsing een ingevulde cheque (geen
overscltrijvingskaart) ter waarde van vijf gulden (voor een exemplaar van 13 bij 18 in zwart wit) op te sturen naar het leidsch
Dagblad, ta.v. Leidsch Dagblad Archieven, postbus 54, 2300 AB leiden of door contante betaling aan de balie van het Leidsch
Dagblad aan de Roosevellstraat 82. U ontvangt de foto binnen drie weken.
LISSE - Als onderdeel van de
Oostenrijkse week werd door
Oostenrijkse ski-leraren op de
Koninginneweg een demon
stratie langlauf gegeven. Niet
op sneeuw maar op een ze
ventig meter lange kunststof-
baan, die men op de stoep had
uitgerold. Deze kleuter neemt
zeer geconcentreerd 'de piste'.
Foto: archief Leidsch Dagblad
Zaterdag 25 september
WASSENAAR - Onder regie van Paul Verhoeven be
gonnen vanmorgen in Wassenaar de opnamen van
de nieuwe Nederlandse speelfilm 'Soldaat van Oran
je'. Gedurende zeven weken zal er worden gefilmd in
Leiden, Wassenaar, Vliegbasis Valkenburg, Den
Haag, Scheveningen en Londen. Prins Bernhard is
beschermheer van deze vijf miljoen gulden kostende
produktie.
ALPHEN AAN DEN RIJN - Burgemeester Gallas
heeft de eerste paal geslagen voor een voor Alphen
nieuw soort woningbouw: kleinschalige woningbouw
temidden van bestaande bebouwing in het centrum
van Alphen.
Op de plaats aan de Prins Hendrikstraat waar tot
voor kort oliehandel Jongenburger zijn handel aan
den Rijn had, verrijzen straks een vijftal villa's en
veertien luxe appartementen, met op de begane
grond ruimte voor winkels of kantoren. De verwach
ting is dat het 'Plan Rijnoever', dat werd ontwikkeld
door het bouwbureau Alphaplan, begin 19/8 hele
maal gereed is. De vijf villa's, die aan de Rijn gren
zen zullen over ongeveer een jaar klaar zijn. De vil
la's, variërend in prijs van ƒ332.000 tot ƒ367.000
zijn inmiddels allemaal verkocht of in optie. Ook
voor de 14 luxe-appartementen bestaat volgens Al
phaplan voldoende belangstelling. De twee- en drie
kamerappartementen, die aan de straatzijde liggen
zullen ƒ150.000 tot ƒ160.000 gaan kosten. Vol
gens Alphaplan is er, ondanks de leegstand van kan
toorruimte in Alphen, wèl behoefte aan kleinere kan
toorruimten, van ongeveer 100 vierkante meter. Het
staat overigens nog niet vast of de ruimten op de be
gane grond zullen worden bezet door winkels of kan
toren.
H00GMADE - In één klap is Hoogmade een kleuter
lokaal, een peuterzaal en een sociëteit rijker. De drie
zalen zijn gecreëerd in de boerderij van 'Disseldorp'
aan de kerkstraat. Een varkensschuur, hooibergen
koeienstal werden voor dit doel verbouwd.
Antonetta Bruno, met op de achtergrond de Koreaanse sjamaan met zijn assistente en muzikanten.
Foto: United Photos De Boer/Michel Schnater
dingen! Hij kon zich de naam
'Tropenmuseum' niet herinne
ren, daar maakte hij een grapje
over. Ook beklaagde hij zich er
over dat het publiek hem niet
kon verstaan."
Bruno is oorspronkelijk van
Zuid-Koreaanse afkomst, maar
werd als baby geadopteerd door
een Amerikaanse militair. Haar
jeugd bracht zij door in de Ver
enigde Staten, Duitsland en
vooral in Italië. Daar woont zij
nu nog en zij werkt er aan de
Romeinse Universita La Sapien-
za. Haar fascinatie met het sja
manenritueel ontstond in 1987,
toen zij in haar geboorteplaats
Seoul min of meer bij toeval
zo'n ritueel bijwoonde. „Het
fascineerde me enorm", zegt ze.
„Het is zo'n indrukwekkend ri
tueel, dat het je hoe dan ook
raakt, zelfs als je er niet in ge
looft."
Bruno besloot om het sjamanis
me te bestuderen, daartoe ook
gestimuleerd door medestuden
ten die ervoor ijverden om de
Zuid-Koreanen bewuster te ma
ken van hun nationale cultuur.
Sjamanisme is daarvan een es
sentieel onderdeel. Bruno zag al
snel in dat de woorden en de
taal die de sjamanen gebruiken,
belangrijk zijn voor een goed
verloop van het ritueel. Essenti
eel is dat de sjamaan/godheid
contact legt met de 'cliënten', de
mensen die een orakel (kongsu)
of een voorspelling (chom) van
een godheid willen. „Daarin
verschilt het Koreaanse ritueel
van dat van de Siberische sja
Mischa Bonn. Foto: Henk Bouwman
