'Ik zie het leven in technicolor'
L.
Het verborgen probleem van de ontspoorde zorg
'Portret in Sepia' nieuwe roman van Isabel Allende
Ouderen vaker
slachtoffer van
mishandeling
uit liefde
I ange tijd zag het er naar uit
dat na Paula, dat ze wijdde aan haar
in 1992 overleden dochter, nooit
meer een roman zou verschijnen
van Isabel Allende. ,,Ik had het ge
voel dat ik niet meer kon schrijven.
Ik probeerde het wanhopig, maar
blijkbaar is het iets dat zich niet laat
forceren. Het was een lange, donke
re tijd. Ik was zwaar depressief, altijd
in het zwart gekleed. Toen herinner
de ik me dat ik journalist ben. Geef
me een onderwerp, tijd om te on
derzoeken en ik kan over bijna alles
schrijven. Dus bedacht ik iets dat zo
ver mogelijk verwijderd was van
ziekte, pijn en dood. Dat werd de
combinatie tussen erotiek en voed
sel.
Tijdens het onderzoek hervond ik
mezelf. Ik keerde terug naar mijn ei
gen lijfelijkheid en mijn gevoel voor
humor. Met Afrodite kwam de
speelsheid weer die aan het schrij
ven te pas behoort te komen. Toen
ik ermee klaar was, schreef ik in een
paar maanden tijd Fortuna's dochter
en meteen daarna Portret in sepia.
Die boeken moeten hebben gewacht
tot alle sappen in mij waren terugge
keerd."
Isabel Allende is ervan overtuigd dat
erotiek iemand uit de rouw kan ha
len. „Maar natuurlijk! Niet meteen
na een sterfgeval, wel na een tijdje.
Met erotiek bedoel ik niet alleen
seks, maar alles dat met de zintuigen
te maken heeft, met voelen, ruiken,
muziek, strand, kinderen, dieren. Al
les wat sensueel is. Eten ook, choco
la vooral. Dat heeft mij echt gehol
pen. Want ik was vergeten dat ik een
lichaam had. Ik wilde dood zijn als
mijn dochter."
Isabel Allende (1942) woont in Sau-
salito. Als je eenmaal in San Francis
co bent, is het niet ver meer. Zeg
maar: de brug over, een stukje afda
len naar de baai en je bent er. Het is
op de fiets te doen en het is nog een
mooi tochtje ook. De schrijfster
houdt tevens kantoor in dit stadje
van welgestelden. Dat deelt ze met
Willie, advocaat in spijkerbroek en -
lucky man, yeahf - de echtgenoot
van een stralende Isabel. Een wand
kast vol met eerste drukken van haar
boeken in alle wereldtalen beslaat
een hele muur. Verder veel familie
kiekjes. Paula. Nicholas, haar zoon,
en kinderen die haar kleinkinderen
moeten zijn.
Klein
Met haar lengte van krap anderhalve
meter is ze nog kleiner dan ver
wacht. Een arm ter hoogte van haar
borst leggend zegt ze: „Ik kom bij de
mensen tot hier." Lachend: „En ik
kijk ze altijd recht in hun neusga
ten." Maar vervolgens: „Klein zijn is
altijd een probleem voor mij ge
weest. Ik heb er nooit vrede mee
kunnen hebben. Tenzij je het weet te
'Portret in sepia', de Nederlandse vertaling van de
jongste roman van Isabel Allende, verscheen onlangs
bij uitgeverij Wereldbibliotheek. In september komt
de schrijfster naar Nederland voor de Van der Leeuw
lezing. Een gesprek met de schrijfster over erotiek,
lichaamslengte en Pinochet.
door Peter van Vlerken
compenseren, zorgt het voor een
minderwaardigheidscomplex. Ik ben
een heel sterke persoonlijkheid, die
de neiging heeft alles over te willen
nemen. Maakt niet uit wie, wat of
waar. Dat hindert veel mensen, dat
weet ik. Mijn man zegt dat hij bang
is als ik net een boek af heb. Dan
heb ik zo veel energie over dat ik
hem begin lastig te vallen. Hij heeft
het liefst dat ik in een hoek zit en
schrijf, als het even kan elf uur per
dag."
In zijn kantoor heeft Willie in de
loop der tijd steeds meer ruimte
moeten prijsgeven aan Isabel. Zij:
„Van hieruit bestieren we tevens een
stichting die ik heb opgericht als een
hommage aan Paula. Mijn dochter
was psychologe. Ze zette zich in voor
kinderen, bejaarden en mensen in
nood. Ze werkte in opvangcentra
voor prostituees. Haar leven bestond
uit dienstverlening; de stichting zet
haar werk voort."
Het begon heel bescheiden, vertelt
ze. „Ik wilde dat de opbrengsten van
Paula - het belangrijkste boek dat ik
heb geschreven en ooit zal schrijven
- aan de liefdadigheid ten goede
kwamen in plaats van aan mij. Toen
rezen ineens de aandelenkoersen de
pan uit en als een wonder begon het
geld zich te vermenigvuldigen. On
gelooflijk. Aangevuld met mijn inko
men, kan de stichting nu veel doen."
Aanwezigheid
Het is niet alleen nobelheid, maar
heeft tevens met eigenbelang te ma
ken, met compensatiegedrag voor
het feit dat ze zo klein is, legt ze uit.
„Ik wil een aanwezigheid zijn, ook in
de gemeenschap. Mensen helpen
valt op." Wat dat betreft lijkt ze op
Paulina, de grootmoeder uit haar
nieuwe roman. Ook zij wil zich gro
ter maken dan ze in werkelijkheid is.
Is dat wat je behoort te doen in het
leven?
„Ik heb er geen oordeel over. Som
mige mensen zijn gewoon zo en ik
denk dat ik een van hen ben. Ik zie
het leven in technicolor, als een film
op een groot scherm. Mensen om
mij heen beschouw ik als persona
ges uit een boek, mijn eigen leven is
een roman. Ik ben gefascineerd door
verhalen, door mijn eigen verhaal,
door andermans verhalen, door het
scheppen van verhalen. Ik heb een
legende rondom mijzelf gecreëerd.
Zelfs mijn zoon herkent de legende
vaak niet eens. Moeder, zegt hij dan,
je overdrijft, zo was het niet, je ver
zint er maar wat bij. Paulina maakt
zich groter dan het leven zelf en dat
doe ikzelf ook."
Haar verhaal is inmiddels wijd en
zijd bekend. Gevlucht uit Chili na de
coup van Pinochet tegen haar 'oom'
Salvador Allende, op zwart zaad in
Venezuela, gedebuteerd als schrijf
ster en sindsdien wereldberoemd.
Isabel Allende: „Geef me een onderwerp, tijd om te onderzoeken en ik kan over bijna alles schrijven."
Foto: GPD/Chris van Houts
Als begenadigd chroniqueur van fa
miliegeschiedenissen - 'in elk perso
nage zit iets van mijzelf, zelfs in de
personages waar ik niet van houd' -
heeft ze er uitgebreid verslag van ge
daan.
Ook al was het haar bedoeling niet,
Fortuna's dochter en Portret in sepia
zijn zo geschreven dat ze een op
maat vormen tot haar debuutroman
Het huis met de geesten. Een opval
lend verschil met haar eersteling is
echter wel de afwezigheid van magie
en andere bovennatuurlijke zaken.
„Ik denk dat dit komt, omdat ik al
sinds 1987 in de Verenigde Staten
woon. Het realisme krijgt daardoor
de overhand. Overigens zit er wel
weer veel magie in het kinderboek
waar ik momenteel aan werk. Maar
over het geheel genomen ben ik wat
voorzichtiger geworden met geesten
en zo. Het bovennatuurlijke is zoda
nig geëxploiteerd in de Latijns-Ame
rikaanse literatuur dat het een cliché
werd."
Gebleven in haar werk zijn liefde en
geweld. Isabel Allende laat ze uit
groeien tot de grotesken van de
menselijke natuur. In Portret in sepia
wordt een enorm, bijna mytholo
gisch liefdesbed van continent naar
continent gezeuld, tot het terecht
komt in Chili, waar de wreedheid
geen grenzen kent.
„Toen ik jong was, was ik heel naïef.
Ik was een eeuwige teenager die
dacht dat de wereld fantastisch was
en de mensen goed waren. Bij de
staatsgreep van Pinochet, die zich
voor mijn ogen voltrok, kreeg Chili
in 24 uur tijd concentratiekampen
en martelcentra in heel het land. Dat
geweld moet er latent altijd geweest
zijn, maar ik was er niet in geslaagd
het te zien. Sindsdien ben ik me er
zeer van bewust dat slechtheid over
al is, ook in mij. Het zit in mijn na
tuur een Moeder Teresa te zijn, maar
ook om een seriemoordenaar te zijn.
Alles hangt van de omstandigheden
af. Ik denk dat dat inzicht essentieel
is geweest voor mijn schrijven. In
mijn boeken dolen karakters rond
aan zowel de liefdevolle als de ge
welddadige kant van het bestaan."
In Latijns-Amerika is geweld een
zaak van de macho's. Allende: „Het
zijn altijd de mannetjes die het doen,
in elke soort maar vooral in de men
selijke soort. De kranten hier in
Amerika schrijven over kinderen die
gewapend naar school komen. Dat
klopt niet. Het zijn de jongens. En
militairen zijn de grootste male-
chauvinist macho's die er zijn."
Geen wraak
Toch beschrijft Allende macho's
meestal op een tolerante en humo
ristische manier. Zou ze diezelfde to
lerantie en humor kunnen opbren
gen als het gaat om Pinochet? „Als
recht zou worden gedaan, zou Pino
chet moeten lijden omdat hij andere
mensen liet lijden. Maar dat wil ik
niet. Ik heb geen wraakgevoelens. Ik
voel geen haat. Ik wil alleen dat de
waarheid bekend wordt. Genezing
begint met waarheid, niet met
wraak." Ze beschouwt dat niet als
een nobele houding. „Dat is niet no
bel. Je kunt geen dertig jaar woede
met je meedragen. Dan keert de
woede zich tegen je en vernietigt je."
Paradoxaal genoeg betekende de
komst van Pinochet het begin van
haar carrière als schrijfster. „Ik
moest vertrekken uit Chili en mijn
boeken zouden vermoedelijk niet
geschreven zijn als ik daar was ge
bleven. Ik zou nog steeds journalist
zijn en een heel gelukkige. Maar het
feit dat ik alles had verloren, van nul
af moest beginnen, in Venezuela dat
ik helemaal niet kende... In Chili was
ik een heel extravert persoon, in Ve
nezuela was ik voortdurend bang.
Het gevolg was dat ik introvert werd.
Door stil te zijn, naar binnen te kij
ken, komt de wens boven om een
verloren wereld terug te winnen als
schrijver. Maar vergis je niet, de situ
atie van destijds heeft mij ook ge
brandmerkt."
Een boek over de figuur Pinochet
ziet ze overigens niet zitten. „Er zijn
al zoveel romans geschreven over
dictators in Latijns-Amerika, onlangs
nog door Vargas Llosa. Het rare is
dat al die romans op elkaar lijken,
omdat ze over dezelfde, in zekere zin
folkloristische figuren gaan."
Sommigen beginnen in Pinochet zo
langzamerhand een zielige oude
man te zien, Allende niet. „Ik ver
acht hem diep. Hij is een patheti
sche moordenaar. Ik hoop dat hij
zich bewust wordt van wat hij heeft
gedaan, maar ik vermoed dat hij nog
steeds denkt dat hij een held is die
zijn land heeft gered van het com
munisme. Dat is zielig. Hij is geen
zier gegroeid. Dat is zijn leven, zijn
karma. Hij zal waarschijnlijk weder
geboren worden als de laagste vorm
van leven die er bestaat."
Tenslotte komt het gesprek op de
vrouwen en 'matrones' van Chili. „Ik
stel vragen bij elke vorm van autori
teit", zegt Isabel Allende. „Je ziet in
de straten van Santiago, waar ik vaak
kom om mijn ouders te bezoeken,
nog steeds dames uit de hogere klas
sen en de middenstand paraderen
met hun geüniformeerde dienst
meisjes. Daar heb ik van jongs af aan
tegen gerebelleerd, tot ergernis van
mijn familie die eveneens hoog in
aanzien stond. Wij liggen nog jaren
achter op jullie in Europa, maar er is
al veel veranderd. Ik ben verbaasd
hoe sterk en onafhankelijk Chileense
vrouwen geworden zijn, maar als het
om economische en politieke macht
gaat, doen ze nog altijd een stapje
terug voor de mannen."
En toch is er veel liefde tussen man
nen en vrouwen in haar romans.
Vooral haar laatste boek lijkt, oneer
biedig gezegd, soms een kruide
nierswinkel vol liefdes in alle soorten
en maten. Hoe is ze toch zo'n expert
op dat gebied geworden? Met ont
wapenende lach antwoordt ze:
„Omdat ik zo vaak verliefd ben ge
weest en ik zoveel stomme dingen
heb gedaan terwijl ik verliefd was. Ik
was nogal vurig toen ik jong was.
Maar zonder gekheid, ik pretendeer
geen expert te zijn. Ik schrijf fictie."
Niettemin, hoe groot acht zij de kans
op een gelukkig huwelijk tussen een
Nederlandse prins en een Latijns-
Amerikaanse schone? „Heel groot.
Latijns-Amerikaanse vrouwen zijn
excellente echtgenotes. Met wat voor
mannen ze getrouwd zijn, maakt
niet zoveel uit. Ze zijn opgevoed om
goede, liefhebbende maatjes te zijn.
Ze hebben een heel sterk familiege
voel. Ze zijn bouwers van nesten
waarin mannen gelukkig zijn."
ZATERDAG
12 MEI 2001
ER
BU
Verwaarlozing, opsluiting,
agressieve bejegening, licha
melijk en geestelijk geweld.
Hoeveel ouderen slachtoffer
worden van deze vormen
van mishandeling, is niet be
kend. Maar professionele
hulpverleners signaleren in
toenemende mate situaties
waarin naasten bij de zorg
voor een oudere de grenzen
van het toelaatbare over
schrijden. Niet uit moedwil,
maar omdat de mantelzor-
ger door soms jarenlange
overbelasting aan het eind
van z'n Latijn is.
door Kitty van Gerven
Een bejaarde vrouw die haar dementerende
man 's nachts in zijn slaapkamer opsluit. Een
dochter die haar verwarde moeder dronken
voert om haar rustig te houden. Een vrouw die
haar na een beroerte agressief geworden man
een klap geeft. Een echtgenoot die een Alzhei-
mer-patiënte vastbindt als hij een boodschap
moet doen.
Iedereen zal het erover eens zijn: geestelijke of
lichamelijke mishandeling van zorgbehoeven
de ouderen kan en mag niet bestaan. Toch ge
beurt het. En vermoedelijk op veel grotere
schaal dan we denken. Een verkennend on
derzoek van het Nederlands Instituut voor
Zorg en Welzijn en de Stichting Bestrijding
Ouderenmishandeling bracht onlangs aan het
licht dat professionele hulpverleners nogal
eens stuiten op gevallen van 'ontspoorde
zorg'. Zorg, waarmee ooit uit liefde en toewij
ding werd begonnen, maar die is uitgelopen
op weinig anders dan geestelijke of lichamelij
ke mishandeling.
Cijfers over ouderenmishandeling zijn niet be
kend. Maar uit de reacties van de 68 onder
vraagden, medewerkers van onder meer Ria-
ggs, Rio's (Regionaal Indicatie Orgaan), GGD's,
thuiszorginstellingen en instellingen voor alge
meen maatschappelijk werk, werd wel duide
lijk dat niet langer van 'een enkel incident' kan
worden gesproken. Bovendien gaven vrijwel
alle ondervraagden aan dat de gevallen van
ontspoorde zorg die zij hadden gesignaleerd
vermoedelijk slechts het topje van de ijsberg
zijn.
Goed zicht krijgen op de situatie is ook niet zo
simpel, meent Marjolein Morée, programma
coördinator cliënt en mantelzorg bij het NIZW,
die het onderzoek begeleidde. „Mantelzorgers
trekken namelijk niet snel aan de bel. Sommi
gen beseffen niet eens dat ze mantelzorger
zijn. Ze realiseren zich niet dat de vele uren
per week die ze aan de verzorging van hun
(schoon) vader, (schoon)moeder of oudere
partner besteden onder de noemer mantelzorg
valt. Hulpverlening aan een naaste wordt als
gewoon, als vanzelfsprekend ervaren. Ze zoe
ken dan ook geen hulp als de zorg hun te veel
wordt. Soms weten ze ook niet waar ze moeten
aankloppen of denken ze dat zij zelf betere
zorg kunnen leveren dan
een instelling. Het idee om
vader of moeder of degene
met wie ze een heel leven
hebben gedeeld 'weg te
stoppen' in een verzor-
gings- of verpleeghuis
staat ze tegen."
Daar komt volgens de on-
derzoeksbegeleidster nog
bij dat mantelzorgers, die
van zichzelf weten dat ze
over de schreef gaan, uit
schuld- en schaamtegevoel hierover zwijgen.
„Het is dus een heel verborgen probleem."
Een probleem bovendien, dat zich op tal van
manieren kan manifesteren. Maar welke vorm
de mishandeling ook aanneemt, of de mantel
zorger de oudere nu uitscheldt, opzettelijk in
z'n broek laat plassen of een klap verkoopt,
één ding werd uit het onderzoek wel duidelijk:
bij ontspoorde zorg is er zelden of nooit sprake
van moedwil, maar vrijwel altijd van langduri
ge overbelasting. Bij alle in het rapport gesig
naleerde gevallen gaat het om mantelzorgers
die volgens de ondervraagden op hun tand
vlees lopen en volledig uitgeput zijn.
Het vaakst doet zich dat voor bij verzorgers
van dementerenden'of van ouderen die als ge
volg van een hersenaandoening gedragspro
blemen vertonen. Afgezien nog van de voort
durende waakzaamheid die de mantelzorger
aan de dag moet leggen en de zware lichame
lijke tol die de verzorging eist, hebben zij im
mers ook nog te maken met hun eigen verdriet
over het gemis van het vroegere contact met
de verzorgde.
Verbaasd over het groeiende probleem van de
ontspoorde zorg is Marjolein Morée overigens
allerminst. Hoewel ze niet
direct met een beschuldi
gende ringer richting over
heid wil wijzen, houdt de
situatie volgens haar wel
degelijk verband met de
terugtrekkende rol die de
overheid de afgelopen ja
ren in de zorg voor oude
ren heeft gespeeld. Het in
de jaren tachtig uit oog
punt van kostenbesparing
ingezette extramurcüise-
ringsbeleid (het zo laat en zo kort mogelijk op
nemen in instellingen en ziekenhuizen) en het
jarenlang bezuinigen op zorginstanties, heeft
ertoe geleid dat hulpbehoevende ouderen
steeds meer zijn aangewezen op hun naasten.
„Het was echter niet de overheid alleen die de
ze situatie in de hand heeft gewerkt. Er ont
stond ook een maatschappelijke ontwikkeling
waarbij mensen langer zelfstandig wilden blij
ven wonen. Vroeger gingen mensen al met
hun zestigste, wanneer ze nog kerngezond wa
ren, naar een bejaardenhuis. Tegenwoordig
wil niemand dat meer. Maar als je nu ver in de
tachtig bent en verzorging nodig hebt, kun je
amper meer in een verzorgingshuis terecht."
Een tweede oorzaak voor het probleem is vol
gens Morée de 'dubbele vergrijzing' waar we
mee te maken hebben. Niet alleen neemt het
aantal ouderen sterk toe, de gemiddelde leef
tijd stijgt ook nog eens, wat de zorgverlening
niet alleen langduriger, maar naarmate de tijd
verstrijkt ook intensiever maakt. En dat terwijl
de hoeveelheid beschikbare tijd die er aan kan
worden besteed, steeds verder afneemt, door
dat meer vrouwen tot op hogere leeftijd in het
arbeidsproces blijven.
„De druk op mantelzorgers neemt sterk toe",
concludeert Marjolein Morée dan ook. „Je
kunt verwachten dat als er geen ondersteu
nende maatregelen worden getroffen de geval
len van ontspoorde zorg in de toekomst zullen
toenemen."
De huidige mogelijkheden om mantelzorgers
te ontlasten, zoals het verschaffen van logeer
adressen in verzorgings- of verpleeghuizen en
oppasdiensten door vrijwilligers, zullen op den
duur niet meer toereikend zijn. „Gelukkig be
gint bij de overheid het besef door te dringen
dat er aan de situatie wat moet worden ge
daan. Met de onlangs aangenomen Wet Ar
beid en Zorg worden de verlofregelingen voor
de verzorging van ouderen al aanzienlijk ver
ruimd. Bovendien wordt er nu gediscussieerd
over langdurig zorgverlof en wordt er gewerkt
aan een notitie over mantelzorg door het mi
nisterie van Volksgezondheid, Welzijn en
Sport. Er tekent zich dus wel een omslag in het
denken af. Maar er zullen ook daadwerkelijk
maatregelen moeten worden genomen, willen
we voorkomen dat veel mantelzorgers en de
door hun verzorgde ouderen in de problemen
komen."
