mythen
tot een spannend
verweven
verhaal
schrijvers in het 'circus van de ijdelheid'
Cultuur Kunst
4
Annemarie van
Gelder wint
Schaduwprijs
ÉRDAG 12 MEI 2001
29
Jacqueline Zirkzee voorziet in debuutroman klassieke helden van vlees en spieren
•erste roman van de Leidse schrijfster Jacqueline Zirkzee is nog niet eens
)op, maar haar 'Mykene, een ware Griekse tragedie' wordt nu al om-
se' even als een klassiek debuut. Dat is niet verwonderlijk, want in bijna
londerd bladzijden vertelt zij het verhaal van Klytemnestra, Agamemnon
lelena, hoofdpersonen in vele Griekse tragedies, mythen en sagen. Tien
deed de historica er over, naast haar werk als freelance journaliste, om
omvangrijke geschiedenisroman te voltooien. Aanstaande woensdag
lt het eerste exemplaar aangeboden aan Cees Goekoop.
door CASPER WICHERS
Ie oud-burgemeester van Leiden het
boek in ontvangst neemt, is niet toe-
In 1990, in de periode dat Zirkzee
lar roman begon, verscheen van zijn
'Op zoek naar Ithaka'. Zirkzee's 10-
■aat ook over de oudheid, maar de
s jfster heeft geprobeerd daar een ge-
eigen invulling aan te geven. Vanuit
wetenschappelijke achtergrond heeft
bestaande mythes en sagen zoveel
e elijk herleid tot hun meest oorspronke-
5 versie.
e2 soort verhalen werd altijd mondeling
Ai ;eleverd, elke keer kwam er weer iets
ifwerd er iets veranderd." Zirkzee zet
lorbeeld haar vraagtekens bij het offe-
- an Ifigenia, de dochter van Helena.
ïsenoffers waren in de Bronstijd waar-
ijn boek zich afspeelt, de dertiende
C rvoor Christus, heel ongebruikelijk,
bij was in dit geval de aanleiding dat er
genoeg wind was om uit te zeilen. Het
ij nogal overdreven om daarvoor een
•leven te offeren." En volgens Zirkzee
ivrouwenleger dat in de Trojaanse
wordt opgevoerd niet dat van de
ines. „Ik zeg niet dat ze niet hebben
Maar het lijkt mij veel aannemelij-
it het hier gaat om de verslagen solda-
het Hittietenleger, die, nadat zij
waren onteerd, in vrouwenkleren en met
lange haren moesten rondlopen."
In 'Mykene' is een aantal oude Griekse my
then met elkaar verweven tot één verhaal.
Het verhaal van Agamemnon, die zijn oom
afzet en koning van Mykene wordt. Het
verhaal ook van Klytemnestra, die met hem
trouwt. En tenslotte het verhaal van Hele
na, die wordt geschaakt door Paris, waar
door de Trojaanse oorlog ontstaat.
In nota bene haar debuutroman heeft Jac
queline Zirkzee gekozen voot een zeer op
merkelijke vorm. Er zijn maar liefst drie
hoofdpersonen, die allemaal vanuit hun ei
gen perspectief hetzelfde verhaal vertellen.
Daarmee lijkt de schrijfster een risico te
hebben genomen, want drie keer 'dezelfde'
gebeurtenis vertellen zou een zich traag
voortslepend verhaal kunnen opleveren.
Maar niets is minder waar. Zirkzee: „Ik heb
voor deze drie personen gekozen, omdat zij
ieder hun eigen geschiedenis te vertellen
hebben. In de meeste boeken lees je wel
dat Klytemnestra haar man Agamemnon
heeft vermoord, maar het wordt nooit dui
delijk waarom. Ze staat bekend als een
wraakgierige vrouw, maar ze heeft nooit de
kans gehad om haar relaas te vertellen.
Maar ook Agamemnon heeft zijn redenen
gehad, om bijvoorbeeld Klytemnestra's
man en kind om te brengen. Hopelijk word
je als lezer nieuwsgierig en wil je ook de an
dere zijden van het verhaal kennen."
In 'Mykene' gaat het dit keer niet om goden
en helden. „Ik voorzie ze juist van spieren
en vlees", legt Zirkzee uit. Ze wil de mense
lijke kant van de hoofdpersonen naar voren
laten komen. Zo lees je bijvoorbeeld hoe
Helena haar verkrachting heeft ervaren,
maar ook wat voor impact dit had op haar
zus, Klytemnestra.
Om af en toe even afstand te kunnen ne
men van de hoofdpersonen, last de schrijf
ster bij hef begin van een nieuw deel tel
kens een proloog in. Je zou het kunnen ver
gelijken met de rol van het koor in de klas
sieke tragedies. Zelf noemt ze het een film
scène, waardoor het verhaal voor de lezer
nog beeldender wordt. „Zeg maar: de
plaatjes bij het boek."
Uitgever Conserve bestempelt 'Mykene' als
een ware Griekse tragedie en slaat daarmee
de spijker op de kop. Zirkzee raadpleegde
vele bronnen, waaronder titels als 'Vrou
wen in de klassieke oudheid', 'Eten in het
oude Griekenland' en 'Wie is wie in de ou
de wereld'. Met al die kennis probeert ze
een zo juist en correct mogelijk beeld te
schetsen van de maatschappij uit die tijd.
En, zoals eigenlijk meer gebruikelijk is bij
wetenschappelijke verhandelingen, ze
heeft haar hele literatuurlijst in het boek
opgenomen. „Wellicht hebben mijn lezers
er ook profijt van", redeneert ze.
Met name het laatst genoemde boekje is
onontbeerlijk voor een goed begrip van de
vele personages en hun onderlinge relaties.
Voor de duidelijkheid van de lezer heeft
Zirkzee kaartjes, woordenlijsten, en stam
bomen achter in het boek gezet. Ondanks
de dikte en complexiteit is 'Mykene' een
meeslepende roman geworden, die voor ie
der iets te bieden lijkt te hebben. Voor de
een is het een historische roman of een
liefdesverhaal, voor de ander een verhaal
over het Mykeense tijdperk.
Jacqueline Zirkzee, 'Mykene'. Prijs: fl.
49,95. Verschijningsdatum: mei 2001.
Jacqueline Zirkzee:„Dit soort verhalen werd altijd mondeling overgeleverd, elke keer kwam er weer iets bij,
of werd er iets veranderd." Foto: Hielco Kuipers
AMSTERDAM GPD
Met haar psychologische thril
ler 'De Ezelsbrug' heeft Anne
marie van Gelder de Schaduw
prijs 2001 in de wacht gesleept.
Aan deze bekroning van het
beste debuut op het terrein van
de misdaadroman is een be
drag verbonden van 1000 gul
den en een Dick Bruna-zeef-
druk van de legendarische
hoofdpersoon uit de politiero
mans van wijlen Havank.
Van Gelder ontving haar Scha
duwprijs - het was de vijfde
editie - gistermiddag tijdens
een bijeenkomst in het Betty
Asfaltcomplex in Amsterdam.
Daar werd tevens het thema
'crime.nl' van de Maand van
het Spannende Boek geïntrodu
ceerd. Rinus Ferdinandusse
heeft als eerste Nederlandse au
teur het geschenk mogen
schrijven voor deze maand. Bij
aankoop van 29,50 gulden aan
Nederlandse boeken in juni
krijgt men dan zijn boekje 'Do
vemansoren' cadeau.
Bij de bekroning van Annema
rie van Gelder merkte de jury
van de Schaduwprijs - het be
stuur van het Genootschap van
Nederlandstalige Misdaadau
teurs (GNM) plus de meest re
cente Gouden Strop-winnaar
Peter de Zwaan - op dat vooral
het aantal vrouwelijke nieuw
komers in 2001 opvallend was:
drie mannen en acht vrouwen
schreven de tien eerstelingen.
„Het is dan ook niet verwon
derlijk dat de vrouwelijke detec
tive nu ook in Nederland haar
gezicht laat zien", aldus de jury.
Over het bekroonde 'De Ezels
brug', verschenen bij uitgeverij
Signature, luidde het oordeel
dat dit een opvallend verhaal is.
„Het onderscheidt zich door
een prettige, goed leesbare stijl.
Een thriller waarin de dreigen
de buitenwereld een voortdu
rende echo vindt in de geest
van de hoofdpersoon."
Brouwers, Grimberg en Van der Jagt voor Libris Literatuur Prijs te licht bevonden
schreef in 2000 het beste
erlandstalige literaire pro-
>34t)ek? Niet Jeroen Brouwers
vhe mon Grunberg, noch zijn
i leende pseudoniem of
iser oon Marek van der Jagt
s 'Geschiedenis van mijn
leid' veel ophef en vertier
ens de jury van de Libris
Ind
atuur Prijs 2001. De prijs
59.f 0.000 gulden - wordt
genavond uitgereikt in
Amsterdamse Park Plaza.
'circus van ijdelheid'
3 rechtstreeks uitgezon-
rw.d
via Nederland 3.
a;
dc
door NICO DE BOER
de Libris Literatuur prijs 2001
dit keer geen gedoodverfde
aar zoals vorig jaar, toen Tho-
Rosenboom met zijn 'Publieke
klc en' ter cht de prijs in de wacht
ite. Dit jaar gaat de prijs naar
4,1£ Ja Reisel, Tomas Lieske, Erwin
ier, J. Bernlef, Frank No of Toon
7jr gen. Geen schrijvers van grote
's uitgezonderd P.C.Hooftprijs-
IDI aar Bernlef ('Hersenschim-
waren jeugdboekenschrijver Tel-
7Aó i. De boeken van de zes geno-
iii erden behalen doorgaans geen
:i oplagen, hun werk onder
in dt zich door een constant hoge
21 iteit, ze schrijven stuk voor stuk
zon en oeuvre en besteden veel
acht aan de stijl,
n, 8 tatste hoor je vaker, dat de he-
aagse schrijvers stilistisch zo
zouden zijn, dat er beter wordt
cilar 'teven dan pakweg 25 jaar gele-
ane toen er werd geroepen om
)r o f) straatrumoer in onze lette-
ipac fou het werkelijk? Zijn onze
ats< jvers, ondanks alle bezorgdheid
5 kn de kwaliteit van het onderwijs
1 ip gemiddeld belabberde taalbe
eld ling van de jeugd, tegenwoordig
rzic|e stilisten dan hun broeders en
s die eertijds de dienst uit-
len in de Nederlandse litera-
0|lj Er verschenen eind jaren ze-
I inderdaad veel dodelijk saaie
'n, maar was het vorig jaar dan
a cc el anders?
vas indertijd vooral Jeroen
Wers die fulmineerde tegen het
esbare' proza van academische
kundigen. Brouwers werd op
12 9; 'enken bediend, er kwdm meer
'Boy' van J. Bernlef is een opmerkelijke roman over een doofstomme jongen in
het tijdperk van de stomme film. Foto: Lex van Rossen
straatrumoer, met dank aan A.F.Th,
van der Heijdens romancyclus 'De
tandeloze tijd'. Tegenwoordig wordt
er in de letteren nog steeds geëxperi
menteerd, zij het dat er losser of zo
men wil 'vrijer'*wordt geschreven.
Het platte gaat samen met het ver
hevene, een schrijver haalt zijn neus
niet (meer) op voor het triviale. Er is
straatrumoer in de letteren geko
men, zelfs zoveel dat lezers alweer
gingen snakken naar wat rust en be
zinning, naar - bijvoorbeeld - het
hyperrealisme van de eenling Vos
kuil.
Prestaties
Voskuil ontbreekt in deze Libris-fi-
nale. Na zijn met de Librisprijs be
kroonde 'Plankton' (deel 3 van de in
middels voltooide kantoorroman
'Het Bureau') wenst hij zich niet
meer in te laten met een literaire
prijzenkermis.
Andere opvallende prestaties van het
voorbije jaar bereikten de eindronde
niet. Grunberg, die vorig najaar met
'Fantoompijn' wél de vernieuwde
AKO Literatuur Prijs in de wacht
sleepte, werd genegeerd. Giphart
sneefde, al lijkt het soms alsof hij
vanwege zijn succes bij een jong le
zerspubliek al bij voorbaat kansloos
is. Debutanten werden te licht be
vonden. Geen Maya Rasker (wier
portret over het moederschap in
'Met onbekende bestemming' het
Gouden Ezelsoor won, het meest
verkochte debuut in 2000). Geen
Floor Haakman, geen Susan Glim
merveen. Geen Van der Jagt - en of
zich achter deze mystificatie nu wel
of niet ene Grunberg verbergt, zijn
met de Anton Wachterprijs bekroon
de 'Geschiedenis van mijn kaalheid'
liet meer indruk achter dan alles wat
Grunberg tot dusver heeft geschre
ven.
En, tenslotte, ook geen Jeroen Brou
wers, eind maart zelf winnaar van de
Vlaamse Gouden Uil voor zijn boek
'Geheime kamers' en onlangs gezui
verd van beschuldigingen van plagi
aat in zijn debuutroman. Brouwers
zal er niet rouwig om zijn, getuige
zijn tirade laatst tegen dit 'circus van
ijdelheid'. Hij, die dankzij de Vlaam
se Gouden Uil onlangs vijfentwintig
duizend euro rijker is geworden,
wenst geen knieval (meer) te maken
voor de commercie. Daar is de lite
ratuur naar zijn idee te chic voor.
Daar kun je van mening over ver
schillen. Of bedoelde hij ermee te
zeggen dat hij zich er als schrijver ei
genlijk te goed voor voelt?
Competitiestrijd staat haaks op (lite
raire) kunst. Goede boeken laten
zich moeilijk met elkaar vergelijken,
daar heeft Brouwers gelijk in. Het is
stuitend wat een genomineerde zich
op tv soms moet laten welgevallen.
Daartegenover staan de onbetwiste
voordelen van zo'n commerciële li
teraire prijs. Natuurlijk, objectiviteit
bestaat niet, zeker niet in de kun
sten. Stel twee verschillende jury's
aan en ze zullen beide uit dezelfde
stapel boeken totaal verschillende
keuzen maken.
Toch kan zo'n literaire kermis licht
werpen op boeken die in de scha
duw zijn blijven liggen. De omloop
snelheid van boeken wordt immers
steeds korter. Een boek dat na een
maand (door literaire kritiek of le
zers) niet is opgepikt, kan het wel
vergeten, wordt verramsjt, vergeten,
verdwijnt. Dat geldt in mindere mate
voor schrijvers met enige reputatie,
debutanten verzuipen echter ge
makkelijk in het boekengeweld. Wa
re kwaliteit komt altijd wel boven
drijven, maar het wordt steeds min
der eenvoudig.
En tenslotte geeft zo'n prijzenslag
met terugwerkende kracht een beeld
van het boekenjaar 2000. Hoe staan
de Nederlandse letteren ervoor? Zijn
er bijzondere schrijvers opgestaan?
Heeft 2000 bijzondere boeken opge
leverd? Dat valt tegen. In vertaling
verschenen enkele meesterlijke boe
ken, zoals Philip Roths 'The human
stain' ('De menselijke smet'), Dave
Eggers 'A heartbreaking work of
staggering genius' ('Een hartver
scheurend verhaal van een duize
lingwekkende genialiteit') en Amitav
Ghosh' 'The glass palace' ('Het gla
zen paleis). Er was de herontdekking
van de Hongaarse schrijver Sandor
Marai met zijn roman 'Gloed' (in
middels een bestseller), en de inte
grale vertaling van het huivering
wekkende boek 'Berichten van Koly
ma' van Varlam Sjalamov over Sta-
lins werkkampen in het barre Sibe
rië.
Voor de Nederlandse letteren heeft
2000 geen 'onvergetelijke' meester
werken' gebracht zoals 1900 dat
deed met Couperus' 'De stille
kracht' en Heijermans' 'Op hoop van
zegen'. Maar wie weet wordt een
boek dat nu is veronachtzaamd over
Toon Tellegens 'De trein van Pavlovsk en Oostvoome': een juweel van vertel
kunst. Foto: ANP
een eeuw wel beschouwd als een li
teraire mijlpaal.
Smaak
De Libris-jury - die bestaat uit de
dichters Marjoleine de Vos en Wil
lem van Toorn en de publicisten Au-
kje Holtrop en Georges Wilde-
meersch en staat onder voorzitter
schap van oud-minister van justitie
Winnie Sorgdrager - koos uit de 148
beoordeelde boeken 'Een man een
man' van Wanda Reisel, 'Boy' van
J.Bernlef, 'Franklin' van Tomas Lies
ke, 'Een tweede huid' van Erwin
Mortier, 'Het gemaal' van Frank No
en 'De trein naar Pavlovsk en Oost
voome' van Toon Tellegen.
Eén vrouw (evenals vorig jaar nogal
pover), één Vlaming (Mortier, die
vorig jaar ook al met zijn debuut
'Marcel' genomineerd was). Eén
schrijver uit de stal van uitgeverij
Meulenhoff, vijf uit die van Queri-
do.
Deze selectie zegt veel, zo niet alles
van deze jury. Het is een keuze voor
boeken die het niet van de breedte
maar van de diepte moeten hebben.
Boeken ook die door de kritiek niet
altijd even gunstig werden bespro
ken - zeker Bernlef niet. Smaken ver
schillen, gelukkig.
'Boy' is een opmerkelijke roman
over een doofstomme jongen in het
tijdperk van de stomme film. Hij
wordt verdacht van de moord op
een beroemde filmster. Maar wat
treft is de bijzondere wijze waarop -
de jongen uit de werkelijkheid treedt
om zelf een nieuwe te creëren. Het
resultaat is een fragmentarische ro
man die voortkabbelt als een vrien
delijk bergbeekje, waarbij het wach
ten is op het moment dat het in een
woeste rivier verandert.
Grilliger en heftiger gaat het toe in
Reisels 'Een man een man', over een
noodlottige vriendschap, over jaloe
zie, verraad en wrok. Inderdaad, er
gebeurt veel in deze soms geestige
en veelstemmige schelmenroman
waarin de schrijfster in al haar
schrijflust (met soms zinnen van een
halve pagina) en de vele nevenin
triges te veel hooi op haar vork
neemt, waardoor de balans
zoekraakt.
'Mijn tweede huid' van Erwin Mor
tier gaat over een schuwe, homosek
suele jongen uit een Vlaams dorp die
na de geborgenheid van zijn kinder
tijd gaandeweg vereenzaamt. Mor-
tiers zintuiglijke proza wordt nogal
bewonderd, en toegegeven, de man
kan prachtige taferelen beschrijven
(zoals die in het zwembad waar de
hoofdfiguur zijn zwembroek kwijt
raakt), maar hij verliest zich ook ge
regeld in krullerige, rare zinnen, een
euvel waaraan zijn 'Marcel' even
eens leed.
Allerminst sierlijk is het proza van
Frank No, wiens 'Het gemaal' draait
om twee broers die in de oorlog naar
een werkkamp in de Noordoostpol
der vertrekken om greppels te gra
ven. De pioniers belanden in een
ruige wereld van zuigende klei en
harde strijd, grove seks en primitieve
liefde, waarin nu en dan een glimp
van tederheid oplicht.
De hoofdfiguur in het gewelddadige
universum dat wordt opgeroepen in
'Franklin' van dichter-romancier To
mas Lieske is een geslagene en een
gekrenkte 'met wie niemand wil om
gaan'. Franklin is een rotzak, maar
Lieske is in staat toch sympathie
voor deze verschoppeling te wekken.
Dat is knap, en dat in een roman die
ruim 330 bladzijdenlang onder
hoogspanning staat.
Een juweel van vertelkunst is Telle
gens 'De trein van Pavlovsk en Oost
voome', een roman in zo'n veertig
verhalen die de grootvader vertelt
aan zijn kleinzoon. Verhalen (én
sprookjes) over Sint-Petersburg
waaruit opa in 1919 vluchtte voor de
bolsjewieken.
Hilarische en aangrijpende verhalen
die hij zelf als kind hoorde, over de
tsaar, het circus, over bizarre en
wonderlijke types in het Rusland van
de tsaren, over het typisch Russische
dat gevat zit in weemoedige sferen
en woorden als formules. Een boek
dat alles heeft wat literatuur zo
geestdriftig en onmisbaar kan ma
ken, dat je aan elke lezer blind ca
deau kan doen. Heerlijk.
Maar toch: onvergelijkbaar, deze
boeken. Misschien wordt het tijd dat
weer eens een vrouw met de pot
geld naar huis gaat. Maar ja, 'Frank
lin' is beter.
Om maar te zwijgen over de onver
getelijke grootvader van Toon Teile
gen. Als van de zes één de prijs ver
dient, is het zijn ode aan de verbeel
ding wel.
Uitzending 'De avond van het
boek': zondag L3 mei, NPS, Neder
land 3, 21.35 uur.
