Big Brother heet nu Echelon
T
Wereldomspannend afluistemetwerk tapt communicatie af
ZATERDAG 27 JANUARI 2001
Radarstation van de Amerikaanse NSA in Bad Aibling.
FOTO GPD/AP UWE LEIN
wee Amerikaanse tieners chatten
met elkaar. Voor de grap hebben
ze het over een aanslag op presi
dent Clinton. Als veelvuldig het woord 'as
sault' (aanslag) valt, gaat er bij de computer
van de National Security Agency (NSA) een
lichtje branden. De jongens worden opge
pakt. Pas als duidelijk is dat ze het echt niet
op Clinton gemunt hebben, komen ze met
de schrik vrij.
Het voorval staat te lezen op internet.
Waar gebeurd of niet, feit is dat in het diep
ste geheim de afgelopen dertig jaar een we
reldomspannend netwerk gebouwd is voor
het aftappen van communicatie. Met een
duizelingwekkende snelheid zoekt Echelon -
niet meer dein een codenaam voor afluister
praktijken - op onder meer trefwoorden,
stemprofielen en nummers. Op die manier
vissen inlichtingendiensten gevoelige infor
matie uit fax-, gsm-, telex-, internet- en tele
foonverkeer. Treffen computers bepaalde
combinaties van begrippen aan, dan wordt
de communicatie automatisch onderschept.
En zo moeten volgens het verhaal ook beide
Amerikaanse jongens tegen de lamp gelopen
zijn, de combinatie 'assault' en Clinton'
stond garant voor een op tilt slaande NSA-
computer.
Het geavanceerde afluistersysteem Echel
on is ontwikkeld door de NSA en wordt geëx
ploiteerd door de overheden van de Verenig
de Staten, Groot-Brittannië, Australië,
Nieuw-Zeeland en Canada. Op tal van plek
ken in de wereld staan grondradarstations
die satellietcommunicatie afluisteren.
Jarenlang is het verhaal over het spionage-
netwerk afgedaan als een gerucht. Overhe
den ontkenden dat er sprake was van afluis
terpraktijken op grote schaal. Maar diepgra
vende onderzoeken van onder anderen de
Britse journalist Duncan Campbell maakten
duidelijk dat Echelon wel degelijk bestaat.
Bovendien klapten oud-medewerkers van
Amerikaanse geheime diensten uit de
school. Zoals James Woolsey, ex-directeur
van de CIA. Hij erkende vorig jaar dat Ameri
ka Europese bedrijven bespioneert om om
koperij en corruptie op het spoor te komen.
In een reactie op de ophef in Europa zei hij
tegen de Wall Street Journal: „Ja, mijn Euro
pese vrienden, we hebben jullie bespio
neerd. En het is waar dat we computers ge
bruiken die dataverkeer uitpluizen door het
gebruik van trefwoorden.
Ongerust geworden door de aanhoudende
stroom informatie over Echelon, gelastten
zowel Europees Parlement als verschillende
EU-landen onderzoeken naar het bestaan
ervan. Onderzoeksrapporten toonden aan
dat het oorspronkelijk militaire spionagenet-
werk ook wordt ingezet voor economische
doeleinden. Verschillende grote Europese
bedrijven zouden de afgelopen jaren orders
zijn misgelopen omdat Echelon hun data
verkeer had onderschept. Vliegtuigbouwer
Airbus bijvoorbeeld zou een contract niet ge
kregen hebben omdat de Amerikaanse con
current McDonnell Douglas vooraf de in
houd van een offerte kende.
Aannemelijk
Inmiddels is ook de Nederlandse overheid
wakker geschud. In het verleden was het ant-
Als een immense
stofzuiger houdt
Echelon wereldwijd
huis in de
telecommunicatie. Het
Amerikaans-Britse
afluistersysteem is
jarenlang omgeven
geweest door een sluier
van geheimzinnigheid,
die echter stukje bij
beetje wordt opgelicht.
Echelon bestaat, zoveel
is inmiddels wel
duidelijk.
woord op Kamervragen immer dat de rege
ring geen kennis had over het bestaan van
Echelon en ook geen mogelijkheden bezat
om daar achter te komen. Totdat minister
De Grave (WD, defensie) een week geleden
plotseling met een notitie op de proppen
kwam waarin hij toegeeft dat 'het op grond
van de thans beschikbare informatie aanne
melijk is dat Echelon bestaat'.
„De term aannemelijk interpreteer ik als
diplomatentaal. Feitelijk bevestigt de rege
ring het bestaan van Echelon", zegt Maurice
Wessling van Bits of Freedom (BOF), een
non-profit organisatie die opkomt voor pri
vacy en burgerrechten op het gebied van de
informatietechnologie.
Weliswaar is Wessling blij met de 'onthul
ling' van De Grave, maar de nota van de be
windsman noemt hij teleurstellend. „Hij ba
seert zich op openbare bronnen, zoals kran
ten, die voor iedereen toegankelijk zijn. Er
staat niets nieuws in. Daarom roept het bij
mij de vraag op waarom de regering nu in
eens van gedachten is veranderd." Wessling
geeft zelf het antwoord. Volgens hem móest
De Grave wel iets ondernemen, omdat lan
den als Italië en België en ook het Europees
Parlement Echelon al eerder hoog op de
agenda hadden geplaatst. „In werkelijkheid
wist de minister natuurlijk al lang dat Echel
on bestaat. Zijn notitie is een compromis. Hij
maakt geen gebruik van geheime informatie
van de bondgenoten, waardoor hij de Ameri
kanen en Britten niet bruuskeert. Anderzijds
kan hij richting het parlement laten zien dat
hij iets heeft ondernomen."
Natuurlijk zijn het niet alleen de Echelon
landen die op grote schaal afluisteren. Vrij
wel alle Europese inlichtingendiensten han
teren methoden en technieken die op z'n
minst op Echelon lijken. Het probleem be
perkt zich niet tot een uit de hand gelopen
Amerikaanse hebbelijkheid. Nederland is
daarop zeker geen uitzondering, zegt Willem
Wagenaar van Bureau Jansen en Janssen in
Amsterdam, dat onderzoek doet naar politie-
en inlichtingendiensten. In het Groningse
plaatsje Zoutkamp staat al jaren een grond
radarstation dat de Militaire Inlichtingen
Dienst (MID) in staat stelt telecommunicatie
af te luisteren.
Weet u waarvoor dat radarstation dient?,
luidt de vraag aan een gemeentewoordvoer
der. „Ik weet dat het er staat, maar ik ben er
nog nooit geweest. Ik bel u terug."
Vijf minuten later gaat de telefoon. Het
antwoord van de woordvoerder is kort:
„Voor informatie moet ik u verwijzen naar
het ministerie van defensie in Den Haag."
Bij het ministerie laat een voorlichter we
ten dat het radarstation sinds begin jaren '80
in Zoutkamp actief is ten behoeve van de
MID. „Voor het ontvangen en opnemen van
niet kabelgebonden telecommunicatie." Hij
vergelijkt het station met een 'groot schep
net' dat alles wat in de ether zweeft, oppikt.
„Daarna wordt die enorme brok informatie
verwerkt en wordt uitgevist wat wel en wat
niet interessant is. Hoe dat gebeurt, is na
tuurlijk het geheim van de smid. We praten
over dit soort zaken nooit in details."
Wagenaar stelt vast dat ook de MID via
trefwoorden dataverkeer screent. Hij staaft
zijn opvatting aan de hand van de ontwerp-
wet op de inlichtingen- en veiligheidsdien
sten (WIV). „In een nota van september vo
rig jaar staat expliciet dat de toepassing van
trefwoorden in de praktijk niet blijkt te wer
ken omdat telkens toestemming nodig is van
de minister. Die regel is inmiddels uit de
ontwerpwet gehaald, toestemming van de
minister is dus straks niet meer noodzake
lijk."
Wie wat te vrezen heeft van Echelon is niet
duidelijk. Daarvoor is er te weinig bekend
over hoe het systeem wordt gebruikt. Vol
gens Cees Wiebes, die de praktijken van in
lichtingendiensten uitgebreid heeft onder
zocht, loopt het allemaal niet zo'n vaart. Hij
betoogde afgelopen week tijdens de speciale
hoorzitting over Echelon in de Tweede Ka
mer dat de onstuimige groei van alle vormen
van communicatieverkeer de inlichtingen
diensten voor grote problemen stelt. Tech
nisch gezien is het relatief eenvoudig com
municatieverkeer te onderscheppen, maar
het verwerken, decoderen, vertalen, analyse
ren en rapporteren van de onderschepte in
formatie is een groot probleem, aldus Wie
bes. „Per week worden in Nederland 490
miljoen gsm-gesprekken gevoerd. Wie on
derschept die allemaal? Echelon? De MID?
De BVD?"
Privacy
Kan de argeloze e-mailende, mobiel bellende
en faxende burger derhalve rustig gaan sla
pen? Wessling van Bits of Freedom is pessi
mistischer gestemd dan Wiebes. Systemen
als Echelon schenden de privacy, is zijn me-
I
Het radarstation in Zoutkamp is sinds begin
jaren '80 actief als een groot schepnet dat al
les wat in de ether zweeft, oppikt.
FOTO GPD JAN ZEEMAN
ning. „Elke burger mag uitgaan van het recht
op vertrouwelijk communiceren. Als overhe
den daar inbreuk op maken, moet dat met
wettelijk vastgestelde regels omkleed zijn.
Beginsels als proportionaliteit, transparantie,
controle, toestemming van de rechter moe
ten bij inbreuk op de privacy voorop staan."
Het zijn juist systemen als Echelon, vindt
Wessling, die alle regels met voeten treden.
„En de geheimzinnigheid eromheen maakt
verantwoording per definitie onmogelijk.
Een programma dat officieel niet bestaat, is
niet voor kritiek vatbaar."
„Je moet ervan uitgaan dat al dit soort sys
temen fouten maken", zegt onderzoeker Wa
genaar. „Niet een paar fouten, maar veel.
Een slachtoffer van het systeem heeft geen
enkele mogelijkheid zich te verweren. Je
weet niet tegen wie je moet vechten. En als al
duidelijk wordt dat de BVD erachter zit, dan
wordt het ontkend."
Verder onderzoek naar de aard en het ge
bruik van systemen zoals Echelon is volgens
Wessling noodzakelijk. Hij vindt dat het Ne
derlandse parlement het voortouw moet ne
men. „Nederland is laat wat dat betreft. Dat
hoeft in principe geen probleem te zijn,
maar een onderzoek moet er snel komen. Als
Kamerleden zich geschokt tonen over Echel
on. zoals tijdens de hoorzitting van vorige
week, dan zullen ze ook serieuze stappen
moeten zetten."
Ook pleit Wessling voor het op grote
schaal toepassen en bevorderen van het ge
bruik van cryptografie door burgers en be
drijven. Cryptografie is het versleutelen van
informatieverkeer en het verkleint de moge
lijkheden voor buitenstaanders om kennis te
nemen van die informatie. Sterke cryptogra
fie is steeds algemener verkrijgbaar, bijvoor
beeld via internet.
Tegelijkertijd beseft Wessling dat overhe
den niet happig zijn op een ongebreidelde
toepassing van cryptografie. Een technisch
effectieve bescherming tegen interceptie be
tekent immers ook dat overheden inleveren
op de mogelijkheden hun eigen burgers af te
luisteren. „Een zwak punt in de notitie van
De Grave vind ik dat hij dat dilemma niet
noemt."
Strafrecht
Volgens Wagenaar van Jansen en Janssen
moet de Tweede Kamer zich niet alleen fo
cussen op Echelon. Hij maakt zich vooral
zorgen over de veranderende rol van inlich
tingendiensten (ivd's) en de toenemende
verwevenheid tussen ivd's en politie. „In
lichtingendiensten hielden zich vroeger al
leen bezig met bescherming van de staats
veiligheid. Dat was een overzichtelijke taak
stelling die tot eind jaren '80 secuur werd ge
volgd. Maar toen de communistische vijand
verdween, zijn ze in snel tempo op zoek ge
gaan naar nieuwe markten. De BVD bijvoor
beeld, richt zich steeds meer op de klassieke
criminaliteit, zoals corruptie en drugs. Op
het moment dat je dat accepteert, accepteer
je ook dat ze hun technieken mogen toepas
sen op het Nederlands strafrecht. Een ver
dachte kan hierdoor op basis van informatie
van' de BVD voorkomen, terwijl zijn advocaat
de rechtmatigheid en toelaatbaarheid niet
kan toetsen, omdat informatie van inlichtin
gendiensten nu eenmaal staatsgeheim is. Je
zag het bij het Hakkelaar-proces, daar had
de BVD een hele dikke vinger in de pap."
Wagenaar pleit derhalve voor een waterdicht
schot tussen inlichtingendiensten enerzijds
en politie anderzijds.
Zowel Wagenaar als Wesseling maakt zich
druk over de uitbreiding van de bevoegdhe
den van de BVD, zoals dat in een overigens
nog niet geaccordeerde wijziging van de wet
op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten
staat vermeld. Zoals het ongericht afluisteren
van satellietcommunicatie met behulp van
trefwoorden. „De controle erop ontbreekt."
Nu Echelon ook tot de Haagse politiek is
doorgedrongen, zou volgens Wessling de uit
breiding van bevoegdheden van de BVD
nauwgezet onder de loep moeten worden
genomen. „De Tweede Kamer zou zich eens
goed moeten verdiepen in de gevolgen van
die uitbreiding."
Ander onderdeel van de wetswijziging be
helst het mogelijk verdwijnen van het tele
foon- en briefgeheim, dat plaats zou moeten
maken voor een meeromvattend communi
catiegeheim. Wagenaar hekelt die aanpas-
sing:.„Om het briefgeheim te schenden, is op
dit moment toestemming nodig van de rech
ter. Bij het communicatiegeheim zal in
plaats van de rechter, de minister toestem
ming tot schending geven. Dat betekent ab
soluut een stap achteruit."
GERLACH H0CHSTENBACH
