2i
In de portemonnee gepakt
ZATERDAG 16
De overheid geeft fikse subsidies op de aankoop van zuinige apparatuur.
foto cpd robin utrecht In de strijd tegen alcohol wil minister Borst de accijns op alcohol verhogen en op frisdrank verlagen. Deskun
digen vragen zich af of dergelijke prijsprikkels werken. foto gpd cees zorn
Overheid zet burgers door prijsbeleid naar zijn hand
Accijnsverhogingen op sigaretten hebben niet veel uitgehaald. Er wordt nog steeds op grote schaal gerookt.
Den Haag heeft een nieuwe
hobby: prijsbeleid. Op steeds
meer terreinen probeert de
overheid de calculerende
burger via heffingen en
premies tot ander gedrag te
bewegen. Zo vergroent en
verfrist het belastingsysteem,
strooit de overheid met
kortingen op zuinige
vaatwassers, ijskasten en cv-
ketels en staan tol- en
kilometerheffing in de steigers.
Maar de vraag is of het
allemaal veel uithaalt.
Hoogleraar Stevens:
Naarmate we met zijn allen
rijker worden, zijn steeds
ruigere maatregelen nodig om
het gewenste resultaat te
boeken.
Nieuws van de laatste paar dagen. Zui
nige auto's moeten tweeduizend gul
den goedkoper worden; ideetje van
de PvdA. Er komt een hogere korting op zonneboi
lers; voorstel van het ministerie van economische
zaken. Zwavelarme diesel wordt voor iedereen acht
cent per liter goedkoper. Al iets langer bekend: de
ecotax gaat per 1 januari weer omhoog. Minister
Borst (volksgezondheid) wil de accijns op frisdrank
verlagen, die op alcohol verhogen. Premier Kok
omarmt het voorstel als 'een verfrissing van de ac
cijns'. Financiën bezweert: beleggen in natuur en
kunst blijft fiscaal aantrekkelijk.
De overheid sleutelt en knutselt aan de prijzen
als nooit tevoren. Wenselijk gedrag van de burgers
wordt beloond met premies. Wie bij zijn aankopen
het milieu ontziet, rekent bij de kassa honderden,
soms duizenden guldens minder af. Maar wie het
milieu belast moet de portemonnee trekken vol
gens het principe 'de vervuiler betaalt'. De grootste
particuliere vervuiler - de auto - wordt helemaal in
de tang genomen. Het bezit wil de overheid goed
koper maken door verlaging van de wegenbelas
ting. Het gebruik duurder, eerst met tolpoortjes, la
ter met een kilometerheffing.
Ambtenaren en politici in Den Haag rekenen
zich suf. Welke heffingen en premies leiden tot het
gewenst effect? En wat zijn de gevolgen voor de
koopkracht? Het duurder maken van energie mag
er niet toe leiden dat bejaarden met alleen een
pensioen in een tochtige woning hun gasrekening
niet meer kunnen betalen. Maar het verlagen van
de belastingen, mogelijk dankzij de inkomsten uit
de ecotax, mag het inkomen van de goed geïsoleer
de rijken ook niet te veel opkrikken.
Er zijn lastige grensgevallen. Moet het hebben
van cruise control in de auto wel of niet fiscaal
worden gestimuleerd? En is de forse toeslag op de
wegenbelasting voor dieselauto's nog wel te rijmen
met de zuinige en behoorlijk schone dieseltech
niek van de laatste jaren? De ambtenaren op het
ministerie van volkshuisvesting, ruimtelijke orde
ning en milieu breken zich daar het hoofd over,
want begin volgend jaar moet het wetsvoorstel
'Schoon, sül en zuinig' naar de Tweede Kamer.
Prijsprikkel
Het heeft even geduurd, maar de overheid denkt
inmiddels de zwakke plek van de burger te kennen:
zijn portemonnee. Decennia lang werden belastin
gen en premies geheven voor een relatief overzich
telijk doel: inkomensherverdeling, sociale verzeke
ring en vooral het vullen van de schatkist. Voor het
in het gareel houden van de bevolking was er wet
en regelgeving. Maar zo overzichtelijk is het niet
meer. De overheid deed een stap terug, de calcule
rende burger wist zich steeds beter aan de orde
nende hand van het rijk te onttrekken. Zo werd een
subtieler alternatief geboren: de prijsprikkel.
De Rotterdamse hoogleraar fiscale economie L.
Stevens: „De overheid slaagt er steeds slechter in
het gedrag van de burgers door ge- en verboden te
beïnvloeden. Dus probeert men de samenleving te
sturen door middel van de fiscaliteit. Maar dat
heeft een belangrijke schaduwkant. Je zegt in feite
tegen de burgers: laat je gedrag bepalen door je
portemonnee. Doe dat wat je zelf financieel het
best uitkomt. Het leidt tot politieke onverschillig
heid. De burger pakt de zakjapanner en vergeet
waar de belastingen eigenlijk voor bedoeld waren:
voor het financieren van het algemeen nut. Je be
taalt belastingen voor de samenleving die we met
zijn allen willen. Dat ideaal komt onder druk."
Volgens Tweede Kamerlid Kees Vendrik (Groen-
Links) kan de overheid moeilijk anders. De Euro
pese interne markt legt de Nederlandse staat aan
banden. „Het zou natuurlijk het eenvoudigste zijn
om vuile en verspillende cv-ketels en benzineslur-
pende auto's gewoon te verbieden. Maar dat mag
van Brussel niet. Daardoor kun je nu nog ketels
met de techniek van de jaren zestig kopen, geïm
porteerd uit Oost-Europa. Om hoogrendementke
tels toch aantrekkelijk te maken, worden ze gesub
sidieerd en wordt tegelijkertijd het aardgas door de
ecoheffing duurder gemaakt."
Haagse logica
Dit belonen en straffen van burgers heeft zijn eigen
Haagse logica. Heffingen mogen niet worden op
gelegd om de schatkist te spekken, legt PvdA-fisca-
list Ferd Crone uit. „De opbrengsten moeten in
hun geheel weer naar de burger worden terugge
sluisd in de vorm van belastingverlaging, subsidies
en positieve prikkels. Bovendien kun je beter hef
fingen leggen op dingen die je niet wilt, zoals ro
ken, dan op dingen die je wel wilt, zoals werken."
Wat Crone betreft mogen heffingen verder alleen
worden ingevoerd als de burger een alternatief
heeft. „Brandstof mag je duurder maken omdat
mensen hun huizen kunnen isoleren, zuinige ke
tels kunnen kopen en de auto voor korte ritten
kunnen laten staan. Tegelijkertijd investeren we in
alternatieven, zoals een beter openbaar vervoer."
Deze Haagse logica heeft inmiddels flinke geld
stromen op gang gebracht. Het paarse kabinet in
casseert vijf miljard gulden uit allerlei milieuheffin
gen. Dat geld wordt - ook bij de komende belas
tingherziening - weer teruggegeven in de vorm van
lagere lasten op arbeid. Voor milieusubsidies al
léén al is volgend jaar 500 miljoen beschikbaar. In
Den Haag twijfelt niemand er aan dat deze bedra
gen de komende jaren steeds verder zullen stijgen.
Veel overzichtelijker wordt het er allemaal niet
op. Blijkens een recent onderzoek begrijpt de ge
middelde burger er weinig meer van. De belastin
gen gaan omhoog én omlaag en Zalm roept dat ie
dereen er per 1 januari in koopkracht op vooruit
gaat. „Volgens een Telegraaf-enquête voelt tachtig
procent van de burgers zich genaaid", zegt Kamer
lid Vendrik. „De koopkracht gaat er echt op voor
uit, maar het is lastig uit te leggen. Er wordt snel
geprotesteerd als de belastingen omhoog gaan,
maar tegelijkertijd willen weinig mensen weten
hoe het echt zit. Als het onderwerp fiscus ter spra
ke komt, zie je de mentale luiken meteen dicht
gaan."
Tolpoortjes
Centrale vraag is: leidt het masseren van de porte
monnee van de burgers ook tot het gewenste resul
taat? PvdA-milieuminister Jan Pronk wees er in de
marge van de mislukte klimaatconferentie op dat
de overheid wel erg veel kaarten op het prijsbeleid
zet. Als de burger zich te weinig van alle heffingen
en premies aantrekt, kan Nederland volgens Pronk
de in klimaatverdragen beloofde
terugdringing van de C02-uitstoot wel op zijn buik
schrijven. Hetzelfde geldt voor de tolpoortjes en
het rekeningrijden. Als de automobilist die negeert,
staat over een paar jaar heel Nederland in de file.
Prijsprikkels werken soms, maar lang niet altijd,
is de overtuiging van Peeter Verlegh, universitair
docent consumentengedrag te Rotterdam. „Con
sumenten letten op het prijskaartje bij het maken
van een keuze, dat is duidelijk. In beginsel is het
duurder maken van een product dus een goede
manier om het gebruik terug te dringen. Maar er
spelen ook andere factoren. Neem imago en uit
straling. Nederlanders drinken meer Coca Cola
dan 3ES-cola bijvoorbeeld, hoewel het tweede
merk toch een stuk goedkoper is. Gewoontevor
ming drukt ook een zwaar stempel. Wie altijd zijn
kinderen met de auto naar school brengt, zal niet
zomaar de fiets pakken als benzine twee cent
duurder wordt. Mensen kiezen bijna blindelings
voor voortzetting van ingesleten gedrag."
PvdA'er Crone gelooft nog heilig in het prijsbe
leid, mits verstandig toegepast. „Je hoort soms be
weren dat de prijsverhogingen op roken en autorij
den niets hebben uitgehaald, want we roken nog
steeds en staan nog steeds met zijn allen in de file.
Maar dan vergeet men dat het autorijden al dertig
jaar niet meer dan tien procent van het inkomen
kost. De prijsstijging is dus ingehaald door de in
komensstijging. Relatief is ook het roken weinig
duurder geworden. De jeugd rookt al veel, maar als
sigaretten nog maar een knaak per pakje zouden
kosten rookte ze zich helemaal gek."
GroenLinkser Vendrik heeft zijn twijfels. „Heffin
gen werken, als je ze maar hoog genoeg maakt.
Maar ik heb bedenkingen bij de wildgroei aan sub
foto hans van weel
sidies, het gefrut op de vierkante millimeter wat je
daar soms ziet. Daar zijn we gewoon geld aan het
weggooien."
Doorgeschoten
Hoogleraar Stevens, een van de geestelijke vaders
van de grootscheepse belastingherziening die per 1
januari in werking treedt, meent dat Den Haag bij
het gesleutel aan de prijzen is doorgeschoten. Hij
vreest dat belasting te pas en te onpas wordt inge
zet voor allerlei kortademige beleidsdoelen. Het re
sultaat is ingewikkelde detaillering en een verdwij
nend besef dat belastingheffing iets met een recht
vaardige lastenverdeling te maken heeft.
„Neem de verfrissing van de accijnzen die Borst
heeft aangekondigd. Denkt zij nu echt dat we meer
fris gaan drinken omdat het een dubbeltje goedko
per wordt? Tegenwoordig wordt het prijs- en fis
caal beleid overal op losgelaten. Nederland stimu
leert zelfs de filmindustrie via de fiscus. Waarom
gebeurt dat niet gewoon via de begroting van Rick
van der Ploeg?"
Op zijn eigen gedrag hebben alle financiële
maatregelen van het rijk een beperkt effect gehad,
meent Stevens. Dat heeft meer met zijn levenshou
ding dan met zijn inkomen te maken, zegt hij. „Ik
leid voor mezelf een niet duidelijk financieel ge
dreven leven." Glimlach. .Anders was ik als fisca
list niet voor de Erasmusuniversiteit gaan werken."
De snel toenemende welvaart in Nederland
dreigt volgens Stevens wel het prijsbeleid van de
overheid te ondergraven. De honderdduizenden
automobilisten met een leasewagen en tankpasje
van de zaak maken zich geen zorgen over de ben
zineaccijns. Echt vermogende Nederlanders zal het
gemanipuleer met prijzen ook worst zijn.
„Naarmate wij met zijn allen rijker worden, zijn
steeds ruigere prijsmaatregelen nodig om resultaat
te boeken. Uiteindelijk kan dit leiden tot een twee
deling in de samenleving. Gewone burgers die echt
moeten plussen en minnen, tegenover hele volks
stammen die het zich financieel kunnen veroorlo
ven zich niets van de heffingen aan te trekken."
Toch is alle hoop nog niet verloren. Volgens de
hoogleraar is er een precedent van een succesvolle
prijsmaatregel, reeds daterend uit de zeventiende
eeuw. De Russische tsaar Peter de Grote zocht in
zijn tijd aansluiting bij het Westen en vond dat de
Russische mannen zich daarvoor vaker en grondi
ger moesten scheren. Hij voerde geen verbod in op
het dragen van een baard - wat in een autoritair re
gime gebruikelijk zou zijn - maar lanceerde een
baardenbelasting. Stevens: „De baarden vlógen er
af. Het kan dus wél!"
PAUL KOOPMAN
PEET VOGELS
