Noord-Amerikaanse indianen waren kannibalen
In Natura
De kabeljauw
is op
Bioloog: Zeewier is C02-vreter van formaat
Leven op land ontstond veel eerder dan gedacht
WOENSDAG 6 DECEMBER 2000
REDACTIE. RIEN POLDERMAN 02
Geen betere zee dan de Noordzee. De omstandigheden
zijn er zo gunstig dat het er van oudsher krioelt van het le
ven. Het is er een luilekkerland voor platvissen en gewone
vissen en dus een el dorado voor vissers. De overvloed aan
haring, kabeljauw, schelvis, wijting, schol, bot en tong
heeft er altijd onuitputtelijk geleken. Totdat bleek dat zelfs
de Noordzee slechts kon leveren 'zolang de voorraad
strekt". Tot ongeveer de dag van vandaag dus. Het wordt
ons snel duidelijk dat de koek op is. Het is gedaan met de
overstelpende rijkdom van onze 'eigen' zee. Ze raakt leeg.
Alarmerende berichten over de haring bereiken ons al ja
ren. maar nu krijgen we te horen dat de kabeljauw op is.
En dit laatste is wel een heel veeg teken. Geen vis jongt na
melijk zo snel aan als de kabeljauw. Soms worden in een
wijfje wel acht tot tien miljoen eitjes aangetroffen, terwijl
drie miljoen de gewoonste zaak van de wereld is! Het
voortplantingsvermogen van de kabeljauw is dus enorm.
Hij behoort dan ook al eeuwenlang tot de belangrijkste
commerciële vissoorten in Europa. Het kabeljauwbestand
van de Noordzee werd tot voor kort tot de zes grootste van
de wereld gerekend.
Waar rijkelijk voedsel voorhanden was, zoals aan de rand
van de Doggersbank, hielden zich nog niet zo lang gele
den vele duizenden grote kabeljauwen op, die op de daar
voorkomende onvoorstelbaar grote aantallen smelten
jacht maakten. Ook tijdens de lange trektochten naar de
wateren waar ze zich voortplanten, vormden kabeljauwen
enorme scholen. Voor de landen rondom de Noordzee
was de kabeljauw van zo groot belang dat er in de zestien
de eeuw zelfs zeeslagen tussen Franse en Spaanse vissers
plaatsv onden, met de visrechten als inzet. Nog niet eens
zo lang geleden gingen Engeland, IJsland en Denemarken
met elkaar op de vuist in wat sindsdien bekend staat als
de 'kabeljauwoorlog'.
En nu is het dus afgelopen. De oorzaken hiervan zijn de
zelfde als waarmee we overal in de natuur te kampen heb
ben: vervuiling en plundering. Smeriger dan zij nu is kan
de zee nauwelijks worden. Het is een wonder dat er hoe
dan ook nog leven in voorkomt. En wat zich in die barre
omstandigheden kan handhaven wordt weggevist. De
Noordzee wordt zo stelselmatig leeggeplunderd dat er
straks niets anders opzit dan het toepassen van onderwa-
ter-bioindustrie. We hebben over een poosje de vis 'voor
het opscheppen' in uitgestrekte kweekgebieden. Wanneer
dan de rest van de zee met rust gelaten zou kunnen wor
den, nadat aan de vervuiling een einde gemaakt is, kan
zich daar het natuurlijke zeeleven herstellen.
Want wat nu gebeurt is onhoudbaar. Uit de gemakkelijk te
bevissen kustgebieden is de kabeljauw al grotendeels weg
gevist. In het midden van de Noordzee wordt nu op een
speciale manier gevist op de grote en oudere exemplaren,
die daar hun heil zoeken in riffen en wrakken. Daar waren
ze tot voor kort onbereikbaar, zodat ze een hoge leeftijd
konden bereiken en een maximale grootte. Deze survivors
vormen dus wel zeer aantrekkelijke buit.
Een kabeljauw kan hooguit anderhalve meter lang wor
den. De grootste lengte is in de praktijk echter ongeveer
een meter twintig. Zulke knapen zijn flink oud. De leeftijd
van een kabeljauw wordt vastgesteld door de ringen van
het gehoorbeentje te tellen, wat veel wegheeft van het tel
len v an jaarringen bij bomen. Ofschoon de kabeljauw, net
als de haring, in diverse geïsoleerde rassen en populaties
voorkomt, met eigen woongebieden en paaigewoonten,
varieert de kleur overal van lichtgrijs tot bruinachtig. Hier
en daar worden echter rode kabeljauwen aangetroffen,
die oranje vlekken hebben en een roze keel.
Alle kabeljauwachtigen zijn roofvissen. De kabeljauw
voedt zich vooral met andere vissen, hoewel hij ook
schelpdieren, zee-egels en kreeftachtigen eet.
Ook zijn neef, de wijting, is een echte viseter. Men heeft
berekend dat de waarde van de vissen, die een wijting eet
om 35 centimeter lang te worden, driemaal zo groot is als
de waarde van de wijting zelf. Zo wordt met de natuur
omgegaan! Alles is geld. Dat de wijting alleen al om deze
reden bij ons van weinig belang is als consumptievis be
hoeft dus geen betoog. Net als de wijting behoort de
schelvis eveneens tot de kabeljauwachtigen. Zijn voedsel
bestaat grotendeels uit bodemdieren. Zijn onderkaak
springt ver terug, zodat hij gemakkelijk wormen, zeester
ren en schelpdieren van de zeebodem kan weghappen.
De vierde goede bekende uit de kabeljauwfamilie is de
koolvis. Deze schijnt nog altijd in grote aantallen voor te
komen, maar wordt als gevolg van de overbevissing van
bijvoorbeeld de kabeljauw steeds belangrijker in commer
cieel opzicht. Dat heet dominosteen-effect.
Cryptogram
Horizontaal: Het contrast van een verheven beeldwerk
(6); 4. Heel relaxed zit men erop (5);
5. Met name dit meisje is in de achtervolging (4);
7. Geen Nederlandse bomen (5), 8 Verhoogde tafel (3);
9. Omroep na een enorm ledenverlies? (6);
10. Het accent van een postuitgave (6).
Verticaal: 1. Ongelukkige haast? (9); 2. Op bed en op
het biljart (5); 3. Net zo'n ogenblik (4); 4. Dat vat geeft
gewicht aan een vogel (7); 6. Voedsel voor een
uitblinker (3); 8. Het kleintje ligt erin van de pret(4).
HET WEER
Oplossing van dinsdag:
meer-meren-Meneer
riet-inert-lntree
sten-etsen-Nestel
rein-irene-Einder
pets-speet-Septet
teen-rente-Teneur
roer-retor-Retort
doel-gloed-Opgeld
nest-ernst-Nestor
egel-engel-Engels
Gevraagd woord: MINESTRONE.
Regenrecords
Uit het klimatologisch herfstbulletin van
het KNMI blijkt dat Valkenburg bij Leiden
het natste station is geweest met tussen 1
september en 1 december 458 millimeter.
Het overzicht is slechts gebaseerd op 30
stations en geeft om die reden geen goed
beeld van wat werkelijk gevallen is. Zowel
in Noord- als in Zuid Holland viel namelijk
op veel plaatsen meer dan 500 millimeter
tegen normaal (landelijk gemiddelde) 222.
In Catrijp bij Schoorl is maar liefst 587 mil
limeter opgevangen. Officieus, want niet
KNMI, een landelijk record. De grootste
seizoenshoeveelheid bedraagt namelijk 579
millimeter in de herfst van 1998 op het
Zeeuwse Tholen.
In onze regio springt Haarlem-Zuid er uit
met een herfstplas (zeg maar een meer!)
van 552 millimeter. Wat echter opvalt zijn
de verschillen met meetpunten in de direc
te omgeving. In Haarlem-West viel 'slechts'
441, in Santpoort-Noord 479 millimeter.
Heel veel hemelwater werd ook opgevan
gen in Hazerswoude. Alleen al november
was daar goed voor 261 millimeters. Dat
zou wel eens een officieus record kunnen
betekenen. In Barendrecht viel in novem
ber 1977 238 millimeter en in 1944 viel er
gens in Noord Holland (officieel KNMI sta
tion) 245 millimeter novemberregen.
Aan het uitzonderlijk zachte weer komt nog
geen einde. Vanochtend stond de thermo
meter plaatselijk op 13 graden. Mor]
wordt het een graad of 12. In tegens
tot vandaag valt er morgen overdag
of geen regen en kan de zon af en tol
voorschijn komen.
Ondertussen trekt wel de wind aan:i
kust later tot krachtig, mogelijk hard
zuiden tot zuidoosten. Het aanwakk
van de wind heeft te maken met een
sterk uitdiepende randstoring ter ho
van zuidelijk Ierland. Onder invloed
systeem wordt boven de ingang van
Kanaal een zware westerstorm verW
Fronten van het systeem veroorzakfl
genavond enige regen, vrijdag overd
blijft het waarschijnlijk droog.
Het was in de Amerikaanse pu
blieke opinie en onder weten
schappers tot nog toe een nete
lig discussiepunt, maar nu heb
ben archeologen onlangs harde
bewijzen geleverd dat de voor
ouders van de huidige indianen
in het zuidwesten van de Ver
enigde Staten zich regelmatig
aan kannibalisme hebben over
gegeven. Vermoedens dat de
pre-Columbiaanse Pueblo-in
dianen, en dan vooral de
Anasazi-stam, mensenvlees
aten waren er al lang, maar har
de bewijzen ontbreken. Boven
dien werd elke discussie door
de huidige nakomelingen van
de Anasazi's verontwaardigd
van de hand gewezen en afge
daan als een zoveelste poging
van blanke Amerikanen om de
oude indiaanse cultuur als min
derwaardig en primitief voor te
stellen. De Anasazi's wijzen er
immers op dat in hun sedert
vele eeuwen overgeleverde my
then geen enkele verwijzing
naar een of andere vorm van
kannibalisme te vinden is en
dat kannibalisme, zelfs van reli
gieuze of rituele aard, volledig
in strijd is met hun oeroude ge
bruiken.
De Anasazi-indianen bewoon
den voor de komst van Colum
bus in de dertiende eeuw, een
gebied dat zich uitstrekte over
de huidige Amerikaanse staten
Arizona, New Mexico, Colorado
en Utah. In de zogenoemde
Pueblo-fase, rond de tiende
eeuw van onze tijdrekening,
hadden de Anasazi's een hoog
staande cultuur ontwikkeld. In
tegenstelling met het noma
denbestaan van de meeste an
dere stammen, leefden zij in
goed uitgebouwde nederzettin
gen. Zij hoedden vee en be
werkten uitgebreide velden, die
via een uitgekiend irrigatiesys
teem werden bevloeid. Alles
In Mesa Verde, in de Amerikaanse staat Colorado, zijn ruïnedorpen van de Anasazi goed bewaard gebleven.
wijst erop dat zij geen voedsel
tekort hadden.
Toch hebben de archeologen
de afgelopen jaren in de ruïnes
van een aantal nederzettingen
menselijke beenderen gevon
den die rond de 1100 jaar oud
zijn, en die geroosterd of ge
kookt zijn en inkervingen en
snijsporen vertonen. Dat zou
dus indirect op kannibalisme
kunnen wijzen, wellicht om re
ligieuze, rituele of bijgelovige
redenen. Wat door andere ar
cheologen dan weer wordt af
gedaan als een voorbarige con
clusie die geen rekening houdt
met mogelijke mensenoffers
zonder kannibalisme.
Hoe dan ook, de discussie over
het kannibalisme van Amerika's
oudste inwoners lijkt na schei
kundige analyses van recente
beendervondsten wel beslecht.
Een team van pathologen en
biochemici van de universi
teitskliniek van Denver en van
archeologen uit Phoenix heeft
nu in een uitvoerig rapport in
de vaktijdschriften 'American
Antiquity' en 'Nature' onom
stootbare bewijzen voorgelegd
dat de Anasazi's regelmatig
mensenvlees hebben gegeten,
om welke redenen dan ook.
Bij opgravingen in Cowbow
Wash in het zuidwesten van de
huidige staat Colorado werd
een indiaanse nederzetting uit
1150 blootgelegd. Jn deze 'pue
blo' hebben zeker drie grote fa
milies gewoond, voor een deel
in half ondergrondse stenen
huizen. Volgens de archeologen
wijst alles er op dat het 1
deze nederzetting op ee
en gewelddadige manie
einde heeft genomen.
Tot de meest interessai
vondsten behoorden rr
1000 menselijke beend<
her en der slordig versp
gen en die van minstens
schillende mensen afko
moeten zijn. De romme
spreiding van de beendi
wijst niet op een begra.
De meeste beenderen
brand- en snijsporen en
nen snijwerktuigen en p
scherven naast stookpla
werden sporen van men
bloed gevonden.
Bovendien vonden de
logen tot hun grote ver
ring ook sporen van mi
uitwerpselen in de as v
stookplaatsen. Omdat i
crementen geen brands
vertoonden zijn de desk
gen van mening dat een
bewoners gewoon zijn h
heeft gedaan boven het
doofde vuur.
Een scheikundig en imii
gisch onderzoek van dit
uitwerpsel bracht aan hi
dat deze persoon geen p
aardig voedsel, maar uit
tend vlees had gegeten J
al dat in het excrement 4
bine aanwezig was. Myt
is een proteïne in het r
lichaam die in het spienj
en vooral in de hartspiej
het transport van zuurs!
zorgt. Omdat deze myoi
alleen door de consumpl
menselijk vlees in de uit
len kan geraken, conclu
de onderzoekers dat in i
dianenpueblo te Cowbo
mensenvlees moet zijn
sumeerd.
JOHAN LAMORAL
Algen zijn niet populair. Ze vor
men vieze drab in zee, waar
badgasten last van hebben. En
eenden leggen massaal het
loodje als de blauwalg weer
eens toeslaat. Maar algen vre
ten wel bijna net zoveel broei
kasgassen als bossen. De mis
lukte Haagse Klimaatconferen
tie spitste zich vooral toe op
vermindering van kooldioxide,
ofwel C02. Dit broeikasgas
wordt als grootste veroorzaker
van de opwarming van de aar
de aangemerkt. De meest ge
hoorde oplossing is het planten
van meer bossen. Plantengroen
zet immers C02 om in zuurstof.
„Zeewier wordt daarbij over het
hoofd gezien", betoogt bioloog
Eddy van Hunnik die zojuist is
gepromoveerd aan de Universi
teit van Amsterdam op een
proefschrift over de groei van
algen.
Van de uitstoot die de natuur
weet te verwerken, komt zestig
procent voor rekening van de
bossen en andere natuur. Algen
eten de andere veertig procent.
Wier zet C02 ook om in zuur
stof. Ooit was het C02-gehalte
in de atmosfeer vijf procent.
Dat was miljarden jaren gele
den, voordat er sprake was van
dierlijk leven. Dat begon met de
groei van algen, die door hun
werking de kooldioxide lang
zaam oplosten. Daardoor kon
leven ontstaan, zoals bomen en
planten, die op hun beurt ook
een duit in het zakje deden.
Momenteel bestaat de atmos
feer voor 0,0035 procent uit
kooldioxide. Algen zouden dus
massaal kunnen worden aange
wend om de broeikasgassen te
rug te dringen. Maar op de Kli
maatconferentie werd er nau
welijks over gesproken. Dat
heeft volgens Van Hunnik alles
te maken met het hardnekkige
negatieve imago. .Algen zijn
gewoon niet interessant. Politi
ci denken veel meer te scoren
met bomen. Ontbossing, dat
spreekt de kiezers veel meer
aan."
Vast staat dat het op aarde
steeds warmer wordt. Ijskap
pen en gletsjers smelten, lan
den als Engeland en Italië heb
ben te kampen met waterellen
de; verschijnselen die te wijten
zouden zijn aan opwarming
van de aarde. Maar nog altijd
staat niet vast dat de klimaat
verandering wordt veroorzaakt
door het broeikasgas C02. De
hogere temperaturen zouden
ook te maken kunnen hebben
met normale schommelingen,
die zich in de loop van de ge
schiedenis altijd hebben voor
gedaan.
Van Hunnik behoort tot de
broeikassceptici. „Je kunt er
niet omheen dat we met ons al
len te veel C02 uitstoten. Maar
het effect op het milieu moet
niet overschat worden. Bij vul
kaanuitbarstingen bijvoorbeeld
komt enorm veel kooldioxide
vrij. Je ziet dan tijdelijk een dui
delijke toename, maar het ef
fect is altijd minder blijvend
dan verwacht. Het zijn alweer
de politici die je doen geloven
dat de dag des oordeels op punt
staat aan te breken. Er moet iets
gedaan worden!"
„Een goed voorbeeld zijn onze
binnenwateren. Vroeger waren
die vervuild met grote concen
traties fosfaat en nitraat. Beide
kwamen in ongeveer gelijke
hoeveelheden voor, waardoor
er een soort evenwicht was.
Daarin kunnen vissen best le
ven. Het fosfaatgehalte is echter
drastisch omlaaggeschroefd
door verplicht schonere was
middelen. Het gevolg is dat de
algengroei toeneemt, er zuur
stof aan het water wordt ont
trokken en de vissen sterven.
Eigenlijk zou de nitraatconcen
tratie, een gevolg van het mest
probleem, ook moeten worden
verminderd, maar dat is te
duur. Zo zie je hoe politiek in
grijpen soms onbedoelde ne
veneffecten heeft."
De natuür is in staat zich ra
zendsnel te herstellen, zegt Van
Hunnik. „Neem het verschijn
sel 'zure regen'. Als was uitge
komen wat twintig jaar geleden
was voorspeld, zouden we nu
geen enkel bos meer hebben.
Inmiddels is gebleken dat wel
iswaar de oudere bomen zijn
gesneuveld, maar dat de jonge
re bomen zich hebben weten
aan te passen."
De natuur kan dus herstellen.
De algen kunnen daarbij hel
pen. Het Nederlands Instituut
voor Onderzoek der Zee (NIOZ)
op Texel is inmiddels bezig met
onderzoek bij de Zuidpool. Er
worden daar proeven gedaan
om reusachtige zeewiervelden
te ontwikkelen door ijzerpoe
ders op het water te strooien,
wat de groei bevordert. Deze al-
genbekkens zouden de rol van
tropische regenwouden als
groene long over kunnen ne
men. „Algen zijn gebaat bij veel
C02. Hoe meer algen, hoe meer
C02 aan de atmosfeer kan wor
den onttrokkenaldus de bio
loog, die zijn onderzoek in
Amerika zal voortzetten.
Allemaal leuke ideeën, maar het
blijven lapmiddelen. „Bossen
en algen zijn niet de oplossing
voor de luchtvervuiling. Want
weliswaar kan de natuur de ver
vuiling wel aan, wij, de mensen,
kunnen dat niet. De echte op
lossing is sanering van verou
derde industrieën en andere
vervuilers."
KOEN VAN EL1K
Bijna vier miljard jaar geleden was er al
leven op aarde. Althans in de oceanen.
Leven op het land zou veel later zijn ont
staan. De tot nu toe oudste aanwijzin
gen voor landleven vormen de 1,2 mil
jard jaar oude microfossielen, die in
1994 in rotsgesteente in de Amerikaanse
staat Arizona zijn gevonden. Volgens
Amerikaanse onderzoekers kwamen de
eerste levensvormen echter aanzienlijk
eerder op het vaste land voor, zo schrij
ven ze in Nature, en wel tussen de 2,6 en
2,7 miljard jaar geleden. Ruim 1,4 mil
jard jaar eerder dan men op grond van
de microfossielen veronderstelde.
De onderzoekers hebben in het Zuid-
Afrikaanse Schagen, in de provincie
Mpumalanga, zo'n 200 kilometer ten
oosten van Johannesburg, in een laag
met een ouderdom van tussen de 2,6 en
2,7 miljard jaar sporen van organisch
koolstof gevonden, waarvan de oor
sprong huns inziens niet anders kan
worden verklaard, dan door vroeger le
ven. Waarschijnlijk zijn het overblijfse
len van blauwgroenalgen.
De gevonden koolstofsporen zouden
ook grafietkristallen kunnen zijn, die on
der zeer hoge temperatuur werden ge
vormd. Een andere mogelijkheid zou
zijn, dat koolwaterstoffen uit bovengele-
gen aardlagen zijn doorgesijpeld. De on
derzoekers achtten deze beide alterna
tieve verklaringen echter op grond van
diverse argumenten uiterst onwaar
schijnlijk.
De berekende ouderdom van het eerste
landleven op aarde impliceert ook, aldus
de Amerikanen, dat de ozonlaag in de
atmosfeer die het leven op het land te
gen schadelijke ultraviolette straling be
schermt, al vóór 2,6 miljard jaar geleden
moet zijn gevormd.
HENK HELLEMA
Slapen goed voor geheugen
Nachtbrakers en mensen die
aan slapeloosheid lijden, mis
sen kostbare leertijd. Want een
goede nachtrust is ook goed
voor sommige delen van het
geheugen, zo hebben weten
schappers ontdekt. -
Onderzoekers van de medische
faculteit in Boston (VS) lieten
jonge mensen op een compu
terscherm lastig te onderschei
den figuren zoeken. Een groep
kreeg na de test een normale
nachtrust. Een andere groep
haalde de nacht en dag daarna
door. De twee nachten daarna
mochten deze deelnemers zo
lang slapen als zij wildei
Bij een herhaling van de
kwam de eerste groep vi
ter uit de bus dan de tw<
Bij de tweede groep was
vooruitgang te bespeure
betekent volgens onderz
R. Stickgold dat je de gei
slaap niet kan inhalen.
Vooral de eerste uren va
slaap zijn belangrijk voo
leerproces, zo blijkt voljj
hetzelfde tijdschrift uit I
onderzoek.
ANP»
Verkenner ziet rijp of ijs op
De buitenring van de ruim 200 kilometer grote inslagkrater Low
Mars is geheel bedekt met rijp of ijs. foto a
Is het rijp of is het ijs, vragen
planeetwetenschappers zich af
bij het bestuderen van de foto's
die de om Mdrs cirkelende
ruimtesonde Mars Global Sur
veyor heeft gemaakt van het in
wendige van vier kraters. Op de
kleurenbeelden is duidelijk te
zien hoe de bodems van vier
grote kraters met een witglan
zende substantie bedekt zijn.
De opnamen, vastgelegd in de
periode augustus-oktober, zijn
vorige week door NASA vrijge
geven.
„Voorlopig zijn we van mening
dat het rijp is", zegt Mi
kundige dr. Andrew Inj
verbonden aan het Jet
sion Laboratory. „Het s
ontstaan wijst daarop,
zijds kan ijs ook niet wo
uitgesloten, omdat de g(
delde temperatuur op N
veel lager is dan op aard
derkoeld water kan al m
temperatuurdaling van
tiende graad ineens in
deren."
