Jodiumimplantatie tegen prostaatkanker 1
Hoop voor hemiapatiënt
Gezondheid
-ï
Nieuwe pijnstiller
'Farmaceuten komen
beloften niet na'
MAANDAG 4 DECEMBER 2000
REDACTIE RIEN POLDERMAN 023-5
Spoorloos in een zorghotel
„U spreekt met de coördinator van het zorghotel", zegt een
stem aan de telefoon. "Uw patiënte, mevrouw Zandstra, is
bij ons opgenomen na haai' operatie. Ze heeft een wond, die
niet goed genezen wil, wat moeten we eraan doen?"
Mevrouw Zandstra heeft lang moeten wachten op een vaat-
operatie die haar het leven mogelijk wat aangenamer zal
maken. Kortademigheid en pijn op de borst waren de eerste
tekenen die erop wezen dat de zuurstofvoorziening van het
hart onvoldoende werd, vooral bij inspanning. De cardio
loog zette haar op de wachtlijst voor een operatie, waarbij
de vaten van haar hart zouden worden vervangen, zodat ze
weer zelfstandig zou kunnen functioneren. Nu kwam ze de
deur nauwelijks meer uit.
Op een dag was ze zo kortademig, dat ze op haar alarmbel
letje drukte en de ziekenauto met spoed langs kwam. Zo
werd ze op de hartbewaking opgenomen. Van daaruit kwam
ze wat eerder dan gepland aan de beurt voor de operatie die
levensreddend, en hopelijk ook levensverlengend zou zijn.
Lang revalideren in een ziekenhuis is niet meer van deze tijd
en zo werd ze na de operatie overgeplaatst naar een zorg
voorziening, waar weliswaar geen dokter aan verbonden is,
maar het wakend oog van een verpleegkundige de gerust
stelling gaf dat ze niet alleen thuis hoefde te zijn. Mevrouw
Zandstra is alleen, weliswaar heeft ze lieve en zorgzame kin
deren, maar die hebben hun gezin.
Nu belt dit zorghotel voor overleg. Het brengt me even in
verwarring, is ze niet meer in het ziekenhuis? Ik heb geen
bericht gekregen van haar ontslag, en ook nog geen bericht
van de operatie, die al achter de rug is. Gewoonlijk bezoek ik
mijn patiënten in het ziekenhuis, maar door vakantie en na
scholing is dat er de afgelopen weken niet van gekomen. Ik
mis de benodigde informatie, om goed te kunnen beoorde
len wat er aan de hand is met de wond van mevrouw Zand
stra, en vraag om een toelichting. De coördinator meldt dat
het vat, dat voor het hart is gebruikt, uit het been is gehaald
en dat achtergebleven hechtingen zijn gaan ontsteken. Wat
te doen?
Ik besluit naar mevrouw Zandstra toe te gaan, omdat ik dat
van hieruit niet kan beoordelen. De stem aan de andere kant
is verheugd te horen dat ik die moeite neem. Ik vind dat heel
normaal, want een wondbehandeling vraagt een persoonlij
ke blik. Diezelfde avond nog breng ik een visite aan het
zorghotel in de stad waar ik woon. Mevrouw Zandstra ech
ter daar blijkt niet bekend, de verpleegkundigen die dienst
hebben zijn alleraardigst, en helpen me zoeken naar de plek
waar ze zou kunnen zijn. ,,In het verzorgingshuis in de na
burige wijk nemen ze ook wel eens patiënten op na de ope
ratie", oppert een van hen. Ik doe navraag, maar ook daar is
ze niet. Dus bel ik de receptie van het ziekenhuis waar ze
heeft gelegen. „Mevrouw is met ontslag naar huis", weet de
receptionist me te vertellen.
Zou ik me vergist hebben? Ik bel nu naar haar huis, maar
daar krijg ik geen gehoor. Ik rijd terug naar mijn praktijk om
in haar dossier na te zoeken of ik een contactadres van haar
zoon heb. Alles illusie: ik ben nu anderhalf uur aan het zoe
ken, zonder resultaat. Ik betreur het vooral, dat mevrouw
Zandstra op me wacht, en ik haar niet kan bereiken. 'Hope
lijk belt de coördinator morgen weer en kan ik vragen naar
het adres', denk ik.
Een paar dagen later wordt er gelukkig weer gebeld. De
zorgvoorziening blijkt buiten de stad te liggen, ik noteer 20
kilometer. En dat, terwijl ik binnen 15 minuten bij een pati
ent moet kunnen zijn, om ze in de praktijk te kunnen hou
den! Bovendien ligt deze zorgvoorziening in een bedrijven
park, weg van de bewoonde wereld.
De coördinator begeleidt me naar mevrouw Zandstra. Ze is
net zo onthutst als ik en leg haar uit hoe de vork in de steel
zit. Ik constateer dat de hechtingen inderdaad een ontste
king hebben veroorzaakt Gelukkig is het met een kuurtje
antibiotica en lokale wondverzorging te behandelen. Ver
bandmiddelen echter heeft men niet in voorraad, dat moet
geleverd worden op naam bij de belendende apotheek. Ik
moet nu echt terug, want mijn spreekuur wacht en laat
daarom een recept achter. Eenmaal op de praktijk terug kijk
ik op mijn klokje: anderhalf uur uit en thuis, en veertig kilo
meter gereden. De overige visites besluit ik aan het eind van
de dag te maken. De huisartsen uit het dorp, waar het
zorghotel is gelegen, hebben geen zorgcontract en voelen
zich begrijpelijkerwijs niet verantwoordelijk voor de zorg
voor de patiënten die er logeren.
Maar dit is geen haalbare kaart. Mevrouw Zandstra mag on
der geen voorwaarde de dupe worden van deze situatie.
Maar waar ging het nu mis? Ik heb geen enkele melding ont
vangen waaruit zou kunnen blijken waar mevrouw na haar
ziekenhuisopname verblijft. Het zorghotel
heeft het ook niet tot zijn taak gerekend.
En nooit ben ik geïnformeerd over de mo
gelijkheid dat ik verantwoordelijk ben voor
een patiënt op zo'n afstand.
Gelukkig komt mevrouw Zandstra vandaag
naar huis; ik kan mijn zorg als huisarts
weer op een verantwoorde wijze leveren.
MARIEKE VAN SCHIE, huisarts
Een nieuwe pijnstiller kent aan
zienlijk minder bijwerkingen
dan zijn voorgangers. Vooral
mensen met een reumatische
gewrichtsontsteking of ge-
wrichtsslijtage zouden baat
hebben bij de pijnstiller rofe-
coxib. Volgens een studie in
The New England Journal of
Medicine is de kans op maag-
en darmzweren bij dit middel
56 procent minder dan bij het
veel gebruikte naproxen. De
ontstekingremmende pijnstil
lers behoren tot de meest ge
bruikte medicijnen ter wereld.
Ze bestrijden pijn effectief,
maar 15 tot 30 procent van de
patiënten die die pillen veel en
lang slikken, loopt een maag-
of darmzweer op. In Nederland
gebruiken jaarlijks drie miljoen
mensen deze pijnstillers. Vol
gens onderzoek overlijden jaar
lijks vierhonderd patiënten met
chronische gewrichtsklachten
aan de bijwerkingen. Volgens
prof. dr. P. van Riel, reumato
loog aan het Radboudzieken-
huis in Nijmegen, is de publica
tie van groot belang. „Voor het
eerst is er sprake van een mid
del dat veel veiliger is dan de
bestaande pillen. Voor de be
handeling van patiënten met
reumatische gewrichtsontste
kingen is nu een betere behan
deling mogelijk." Het interna
tionale onderzoek is vorig jaar
onder 8.076 patiënten met reu
matische gewrichtsontsteking
uitgevoerd in 301 centra in 22
landen.
Prostaatkanker is de vrees van
elke man. De operatie kan lei
den tot impotentie en inconti
nentie. Geen prettig vooruit
zicht dus. Maar sinds kort
wordt in Den Haag de tumor
van binnenuit bestraald. De
resultaten zijn zeer hoopge
vend.
Een behandeling met een grote
toekomst, noemen ze het. De
prostaat hoeft niet in zijn ge
heel te worden verwijderd, be
stralingsbeschadiging van ge
zond weefsel blijft tot een mini
mum beperkt en de kans op
impotentie, last van inconti
nentie, of beide is veel geringer.
Bescheiden trots is zichtbaar op
de gezichten van uroloog M.
Kiewiet de Jonge van het Haag
se Rode Kruis Ziekenhuis en ra
diotherapeute H. de Jager-Ko-
wak die zowel in het RKZ als
MCH Westeinde in Den Haag
werkt. Het duo heeft kort gele
den de eerste patiënt met een
beginnende prostaatkanker be
handeld met jodiumimplanta
tie. RKZ en Westeinde behoren
hiermee tot de weinige zieken
huizen in Nederland waar ge
bruik wordt gemaakt van deze
uit de Verenigde Staten afkom
stige techniek: bestraling van
binnenuit.
De prostaat, een orgaan ter
grootte van een walnoot, ligt
keurig aan de basis van de pe
nis, tussen de blaas en de en
deldarm. De klier produceert
het vocht dat dient voor het
transport van de zaadcellen bij
de ejaculatie. Vocht dat onont
beerlijk is voor de voortplan
ting, want het houdt de zaad
cellen levend.
Mannen kunnen vanaf hun
veertigste levensjaar plasklach-
ten krijgen, doordat de prostaat
gaat groeien. Het is mogelijk
dat zo'n vergroting de piasbuis
dichtdrukt. Er kan echter ook
sprake zijn van een kwaadaar
dige tumor, die overigens veel
minder piasklachten geeft.
„Vroeger kon je alleen aan de
hand van een rectaal onderzoek
zo'n tumor vaststellen, maar te
genwoordig kunnen we dit
doen door een bloedonder
zoek", zegt Kiewiet de Jonge.
„We laten een zogeheten PSA
(prostaatspecifiek antigeen)
prikken. Daaruit kan blijken dat
er in elk geval iets aan de hand
is. Het kan ook een ontsteking
zijn. Daarom wordt met behulp
van echografie verder gezocht.
Mochten er onregelmatigheden
zichtbaar zijn, dan doen we een
biopsie, waarbij een stukje van
het weefsel wordt weggenomen
en microscopisch onderzocht".
„Is er sprake van een beginnen
de tumor, dan waren er hier tot
voor kort eigenlijk maar twee
mogelijkheden: een operatie,
waarbij de prostaat in zijn ge
heel wordt weggehaald, of be
straling van buitenuit", vertelt
radiotherapeute De Jager.
„Maar omdat je een röntgen
straal niet kunt buigen, bestaat
er een grote kans dat je ook de
endeldarm beschadigt. Het
weghalen van de prostaat heeft
als groot nadeel dat er een kans
van vijftig tot tachtig procent is
dat de patiënt impotent wordt
en last krijgt van incontinentie.
Dat is natuurlijk verschrikkelijk
voor een man en zijn naasten.
Maar dankzij de jodiumtech-
niek is die kans veel minder; die
daalt voor impotentie waar
schijnlijk tot tien tot twintig
procent en incontinentie komt
vrijwel nooit voor".
Het principe van de brachythe-
rapie, zoals de behandeling of
ficieel heet, is eigenlijk simpel.
Als de tumor is gelokaliseerd en
de grootte is bepaald, slaan de
radiotherapeut en de fysicus
aan het rekenen om te bekijken
hoeveel jodium nodig is en
waar dat precies moeten wor
den geïmplanteerd. Dit gaat tot
op de millimeter nauwkeurig.
Jodium-125 is verpakt in tita-
niumcapsules en daardoor
zichtbaar te maken op de echo
en de röntgenfoto. De capsules
worden voor iedere patiënt
apart besteld. Hij krijgt een lo
kale verdoving door een rug-
genprik. Voor de operatie
brengt de uroloog een blaaska-
theter in. Naalden, die in het
gebied tussen het scrotum en
de anus worden ingebracht, lei
den de capsules naar de tumor
en worden daar achtergelaten.
De uroloog en de radiothera
peute kunnen op een monitor
precies zien waar ze mee bezig
zijn. In de meeste gevallen wor
den er zo'n vijftig tot honderd
capsules geplaatst die de tumor
vernietigen. Ze stralen maxi
maal één centimeter om zich
heen. De operatie duurt onge
veer anderhalf uur.
De Jager: „In het begin na de
operatie kan een patiënt pias-
klachten hebben. Dit komt
doordat de prostaat wat is op
gezwollen. Er zijn immers zo'n
dertig naalden de klier binnen
gedrongen. Maar er zijn ook
mannen die helemaal geen na-
klachten hebben
De patiënt blijft 24 uur in het
ziekenhuis. Als hij na verwijde
ring van de blaaskatheter weer
normaal plast, kan hij naar
huis. Het is mogelijk dat er jodi
um in de urine zit. Daarom
Uroloog Kiewiet de Jonge en radiotherapeute De Jager-Kowak weten
dat hun jodium-therapie succes heeft. foto gpd harry verkuylen
plast de patiënt tijdelijk do
een zeefje. De opgevangen
sules moeten in een loden
kertje worden gestopt en
gegeven bij het eerste com
leonderzoek. Volgens De
levert het radioactieve bro
tje geen gevaar op voor de
ent. Het duo werkt nu nog
men met collega's van het
demisch Medisch Centrun
Amsterdam, maar gaat bii
kort met z'n tweeën verde
andere ziekenhuizen in de
Haagse regio zullen gebru
ken van de kennis van Kie
de Jonge en De Jager.
„We weten dat het werkt.
Amerika zijn al 32.000 mai
met deze techniek geholpi
de resultaten zijn op lange
termijn vergelijkbaar met
ratie of uitwendige bestraü
En de bijwerkingen zijn ge
Dat is toch prachtig", mee
radiotherapeute, die er we
zegt dat niet iedereen in
merking komt voor jodiun
plantatie. Zo moet er bijvo
beeld een bepaalde levens
wachting zijn. „Als de pati
nog maar een jaar heeft te
ven, heeft het geen enkele
om hieraan te beginnen. 0
tumoren in een vergevord
stadium komen niet voor
behandeling in aanmerkin
De therapie is niet goedko
6000 gulden exclusief hom
en een ligdag.
„Maar", zo relativeert Kiev
de Jonge de prijs, „als je d(
techniek vergelijkt met eei
wone operatie, dan ontlop
kosten elkaar niet zoveel,
wat veel belangrijker is: de
liteit van het leven is veel
Daar gaat het uiteindelijk
Rijnstate in Arnhem heeft als
eerste ziekenhuis in Nederland
positieve resultaten geboekt
met een nieuwe behandelwijze
voor patiënten met pijn in de
onderrug en een uitstralende
pijn naar het been. Twintig pa
tiënten die na een herniaopera
tie kampten met dezelfde
klachten als voorheen, werden
het afgelopen jaar behandeld
met epiduroscopie. Bij ruim de
helft nam de pijn af.
Vaak worden ze van het kastje
naar de muur gestuurd. Ze
kampen met dezelfde klachten
als voor de operatie en krijgen
steevast te horen dat de behan
delend arts niets voor hen kan
doen. Maar er is hoop voor her
niapatiënten.
In ziekenhuis Rijnstate werden
het afgelopen jaar twintig pati
ënten met lage rugpijn en een
uitstralende pijn in het been
behandeld met epiduroscopie.
De pijn is het gevolg van een af-
geknelde zenuw. Na een her
niaoperatie kan littekenweefsel
ontstaan, waardoor zenuwen in
de wervelholte bekneld raken.
Opnieuw opereren is een mo
gelijkheid, maar dit leidt na ver
loop van tijd doorgaans tot de
zelfde klachten.
Epiduroscopie is een alternatief
en een relatief nieuwe behan
delwijze, die in Nederland
vooralsnog alleen wordt toege
past in het Arnhemse zieken
huis.
Een epiduroscoop zier er uit als
een relatief eenvoudig appa
raatje. Het bestaat uit een kastje
van ongeveer tien bij drie centi
meter waaraan een op een an
tenne lijkende 'spriet' is beves
tigd. Deze 'spriet' wordt via het
stuitbeen bij de patiënt in de
wervelholte met het litteken
weefsel gebracht. Aan het uit
einde van de 'antenne' zit een
minuscuul cameraatje, met be
hulp waarvan de behandelend
arts kan zien wat hij doet.
De 'spriet' is in twee richtingen
beweegbaar en kan op die ma
nier het littekenweefsel los en
soepel maken. Dat gebeurt niet
alleen door de bewegingen van
het apparaat, want tegelijkertijd
worden inwendig medicijnen
toegediend. Deze medicijnen
bestaan uit ontstekingsrem
mers in combinatie met een
Jan Willem Kallewaard en Jos Geurts demonstreren de pijnbestrijding door middel van epiduroscopie op een
model van een ruggengraat. foto gpd cees mooij
enzym dat ervoor zorgt dat het
medicijn op de juiste plek te
rechtkomt. „Het medicijn lost
het littekenweefsel op", zeggen
J. Kallewaard en J. Geurts, als
pijnbestrijdend anesthesiolo
gen verbonden aan Rijnstate.
In Amerika wordt epidurosco
pie inmiddels op grote schaal
toegepast. Onderzoeksresulta
ten werden daar tot dusverre
niet gepubliceerd. „Opmerke
lijk", vinden Kallewaard en
Geurts. Want de eerste ervarin
gen met epiduroscopie in het
Arnhemse ziekenhuis zijn zon
der meer positief: bij elf van de
twintig patiënten nam de pijn
in het been af.
Geurts en Kallewaard vinden de
resultaten bemoedigend, om
dat alle twintig patiënten die
het afgelopen jaar bij hen onder
behandeling waren, elders te
horen hadden gekregen dat er
niets meer voor hen te doen
was. „Vergeet niet dat deze
mensen langdurig pijn lijden.
Vaak zijn ze met hun klachten
bij verschillende artsen ge
weest. Tevergeefs. Deze behan
deling biedt nieuwe perspectie
ven."
Na de eerste publicaties over
epiduroscopie in ziekenhuis
Rijnstate, inmiddels twee jaar
geleden, ontvingen de Arnhem
se anesthesiologen acht- tot ne
genhonderd brieven van pati
ënten met lage rugpijn en een
uitstralende pijn naar been. De
reacties kwamen uit het hele
land en ook uit Duitsland en
België. Daar is de behandelwij
ze evenmin gebruikelijk.
Daarom is het niet verwonder
lijk dat de afdeling pijnbestrij
ding van ziekenhuis Rijnstate
met een enorme wachtlijst
kampt. Volgens Kallewaard en
Geurts duurt het minstens zes
tot acht maanden voordat pati
ënten geholpen kunnen wor
den. „Maar er zijn uitzonderin
gen. Kankerpatiënten die on
draaglijke pijn lijden, en men
sen met trigeminus neuralgie
(een soort aangezichtspijn)
worden direct geholpen."
Tot dusverre behandelen de
Arnhemse anesthesiologen
slechts eenmaal in de twee we
ken twee patiënten met epid
uroscopie. „Dat is niet veel",
vindt Geurts, „en daarom is het
de bedoeling een aantal cursus
sen te geven. Door anesthesio
logen op te leiden kan het aan
tal behandelingen worden ver
hoogd." De Arnhemse anesthe
siologen hebben regelmatig
contact met collega's in Enge
land die ook epiduroscopie toe
passen.
Kallewaard en Geurts bena
drukken dat het belangrijk is
een patiënt met chronische pijn
zo spoedig mogelijk te helpen.
„Want naarmate iemand langer
pijn lijdt, wordt het moeilijker
een patiënt succesvol te behan
delen. Dat komt doordat ie
mand na verloop van tijd pijn-
gedrag gaat vertonen. Bepaalde
activiteiten doe je niet meer,
omdat je weet dat ze pijn doen.
Op den duur durven mensen
niet meer te bewegen. Pijn
heeft invloed op je werk, op je
dagelijks leven. Dat beïnvloedt
ook je gedrag. De mensen in de
omgeving van de patiënt dra
gen daar vaak in belangrijke
mate aan bij. Dat gaat dan in de
trant van 'nee, dat hoeft papa
niet te doen, die kan dat toch
niet'. Hoe langer zo'n situatie
duurt, hoe moeilijker het wordt
die te doorbreken."
KARIN MULDER
Het merendeel van de farma
ceutische bedrijven dat toege
zegd heeft goedkopere
Aids-medicijnen voor ontwik
kelingslanden te leveren, komt
deze belofte niet na. Dat zegt
Artsen zonder Grenzen. De or
ganisatie verwijt de fabrikanten
bovendien te weinig onderzoek
te doen naar nieuwe medicij
nen om andere dodelijke infec
tieziekten in arme landen te be
strijden. Dergelijke medicijnen
zouden niet voldoende winst
opleveren. Aids is de grote killer
in ontwikkelingslanden. Van de
34,4 miljoen HlV-geïnfecteer-
den woont 90 procent in het
zuidelijk deel van Afrika en in
Zuid- en Zuid-Oost Azië. HI-
V-geïnfecteerden in ontwikkel
de landen kunnen sinds enige
jaren met virusremmende me
dicijnen redelijk succesvol be
handeld worden. Maar deze
middelen zijn onbetaalbaar
voor de meeste slachtoffers in
ontwikkelingslanden zodat een
infectie daar vrijwel zeker tot de
dood leidt. Veel 'farmareuzen'
speelden deze zomer mooi
weer tijdens de Aids-conferen-
tie in Durban (Zuid-Afrika) met
beloften goedkope Aids-rem-
mende middelen te gaan leve
ren aan ontwikkelingslanden.
In de praktijk komt daar weinig
van terecht, constateert Artsen
zonder Grenzen. Volgens
woordvoerder dr. K. Moody ko
men veel fabrikanten onder de
toezeggingen uit door zich te
verschuilen achter onmogelijke
voorwaarden. Ook ingewikkel
de patentregelingen en han
delsafspraken blokkeren de be
schikbaarheid van medicijnen.
Het westerse marktsysteem
werkt desastreus uit voor de
ontwikkelingslanden." Zo zet
Moody vraagtekens bij de prij
zen die de fabrikanten voor hun
medicijnen rekenen. Als voor
beeld wijst hij op het middel
AZT dat door Glaxo op de
markt wordt gebracht. De
merkloze versie van het middel
kost minder dan tien procent
van de prijzen die de fabrikant
rekent. „En daar zit toch nog
een winstmarge in. Dat bete
kent dat Glaxo ruim 90 procent
winst boekt. Ze zeggen dat dat
nodig is om de kosten voor on
derzoek en ontwikkeling v
het middel te dekken. Maa
AZT is voor een belangrijk
ontwikkeld met publiek ge
door een universiteitsproff
Prof. S. Danner, hoofd inte
geneeskunde aan de VU is
temin tegen het opheffen
de patentrechten. Hij vrees
de farmaceutische industri i
lemaal ophoudt met het or
wikkelen van medicijnen v
risicovolle gebieden. "Volgt
Danner is een combinatie si
kortingen op de Aids-midi
en financiering door de Wi ;e
bank het meest kansrijk onm
Aids-crisis in Afrika en Azijie
bezweren. T. Lange, hoogl ei
inwendige geneeskunde v; ik
het AMC maakt zich om e< >n
andere reden zorgen over
verzilvering van de belofte le
de farmaceuten. In een bla
van het Aidsfonds zegt Lan rs
dat het een grote vergissinj ie
proberen HIV-remmende
delen te verstrekken via pi n
ke organisaties. Volgens Lain
die in 2002 voorzitter zal w
den van de Internationale i
Society (LAS) zijn de bestui
ders van nogal wat ontwik!
lingslanden ongeïnteressei
incompetent corrupt of alli
drie tegelijk'. Hierdoor zou
de voorwaarde dat alleen 1;
den met voldoende deskui
heid en de juiste infrastruc
in aanmerking komen, in v
gevallen niet voldaan kunn
worden. Om te voorkomen
de goedkope medicijnen o
die reden de miljoenen gei1
teerden niet zouden bereik
pleit Lange er voor grote b<
ven als brouwerijen en dia 1
mantmijnen in te zetten bi1
aidsbestrijding. Omdat de21
drijven al over goede medi 1
voorzieningen beschikken,
den ze snel kunnen voldoe
aan de leveringsvoorwaard
van de farmaceutische ind
strie. Duur hoeft dit niet te
Volgens Lange kunnen dar j
de beloofde kortingen
medicijnfabrikanten patiëi1
voor vijf dollar per dag geh
pen worden.
RENS KOLDENHOF
PUZZEL
Kruiswoord-min-een
Niet het gevraagde woord invullen, maar een woord dat bestaat
uit de letters van het gevraagde woord in dezelfde volgorde min
1 letter. (B.v. Omschrijving "dierenverblijf". Antwoord zou zijn
"stal", maar ingevuld moet worden "sta"of "tal". Welke van die
twee het moet worden, moet blijken uit de kruisende woorden.)
Horizontaal: Soort revolver; 5. doorzichtig weefsel; 7.
onderrichtend; 8. aardgordel, 9. hoffeest; 11drankje voor ieder
van het gezelschap; 14. gekuifde vogel; 16. ogenblik; 17. loven;
18. losse naad; 19. vruchtengelei; 20. geladen atoom; 22.
beroep; 25. geleerd; 27. zwemvogel; 29. vreugde; 30.
dierenverblijf; 31. kampeerverblijf.
Verticaal: Toegankelijk; 3. inwendig orgaan; 4. tieren; 5. heester;
6. schaapkameel; 8. evenwel; 10. voertuig; 12 hoofddeksel; 13.
sufferd; 15. koude valwind; 16. drietal; 19. kriebeling; 21.
uitgestrekt bos; 22. grove tarwe; 23. wal; 25. soort appel; 26.
brilslang; 28. schaamte. 26. zuivelproduct; 28. ontvangstbewijs.
HET WEER
Oplossing van zaterdag:
HORIZONTAAL: 1. Azen;
4. krib; 8. sex; 10. eer; 11.te;
12. luw; 14. rij; 15. koket;
17. gaan; 18. draf;
20. mg; 21. ei; 22. Kiev;
23. rans; 24. riool; 26. oh;
28. sim; 29. in; 31. lei;33.loo;
34. milt; 35. gene.
VERTICAAL: 1. Ast; 2. zee;
3. ex; 5. re; 6. Ier; 7. brij;
9. puk; 12. longvis;
13. wederom; 15. kamer;
16. trial; 17. gek; 19. fis;
25. oir; 26. olm; 27. hei;
29. ion; 30. Noe;
32. il; 33. le.
Zeer zachte luchtmassa's
Net als in oktober werd ook in november
de Euro-Atlantische drulcverdeling gedomi
neerd door zuidcirculaties. Het gevolg was
dat grote delen van Scandinavië niet of
nauwelijks met winterkou geconfronteerd
werden hetgeen voor die streken hoogst
ongebruikelijk is. In Zweden werd het zelfs
de zachtste november die ooit werd geregi
streerd. In Stockholm, waar vanaf 1756 me
tingen worden verricht, werd het novem-
berrecord uit 1938 en 1772, 5,4 graden,
ronduit verpletterd. De gemiddelde tempe
ratuur bedroeg nu 7,0 graden en Uppsala
kwam uit op een recordwaarde van 6,0 gra
den (was 4,7 in 1822 en 1847) tegen nor
maal 1,3.
Het uitzonderlijk zachte weer duurt ook
met december op de kalender voort. In het
Noorse Tafjord werd zaterdag en gisteren
16,0 graden gemeten.
Ook bij ons zijn vooralsnog geen grote ver
anderingen te verwachten. Tussen een om
vangrijke depressie op de Atlantische Oce
aan en hogedrukgebieden boven het Euro
pese vasteland gaan winden uit zuidelijke
richtingen deze week door met de aanvoer
van zachte, soms zeer zachte luchtmassa's.
Periodiek kan het daarbij regenen maar er
zullen deze week eveneens dagen zijn
waarop weinig of geen regen valt. Dat komt
omdat het hogedrukgebied boven Europa
Morgen is het vooral tijdens de ochtend
nog bewolkt met kans op wat (mot)regen.
Morgenmiddag neemt de kans op zon
en stijgt de temperatuur tot 11-12 grad
Woensdag regent het vooral in het oos
van het land.
Het afgelopen weekeinde is het overda j
wel zaterdag als zondag best aardig we
geweest. De zon liet zich geregeld zien
het bleef droog. Een onverwacht actiei
randstoring veroorzaakte gisternacht e
ochtend echter veel regen. Valkenburg
maar liefst 17, Schiphol 14 millimeter
De temperatuur steeg zaterdag op Vall
burg naar 11,9, in he duinen van Bloei
daal werd het 11,5 graden. Gisteren kv j
het kwik een fractie lager uit.
