Jupitermaan Io waarschijnlijk
één groot vulkanisch gebied
In Natura
Lastige buitenlanders
W /Infor luxueuze lifestyle winterbeurs
Tijd voor sterrenregen
Dinosaurus in Italië
Kaapse leeuw leeft
Melkzuur halveert salmon
Chocola verslavend
Archeoloog beduvelt kli
WOENSDAG 15 NOVEMBER 2000
REDACTIE RIEN POLDERMAN *0;
.Als je in huis een beestje tegenkomt dat op een sprink
haan lijkt, heb je waarschijnlijk met een huiskrekel van
doen. Heeft het grote, donkere ogen. dan kun er zeker van
zijn. Zo'n huiskrekel is, net als de sprinkhaan, best een
leuk ding om te zien. Hij is ruim twee centimeter groot:
een stevig baasje op dikke beentjes, waarmee hij een aar
dig eind kan springen. Hij woont bij de mens in, omdat hij
afkomstig is uit het Nabije Oosten, zodat hij buiten de
deur geen schijn van kans heeft in ons barre klimaat. Hij
zoekt dus een warme en geriefelijke schuilplaats waar hij
zich overdag koest houdt om pas tegen de avond op pad
te gaan om een hapje te eten. De honger is snel en gemak
kelijk gestild: huiskrekels eten alles wat maar enigszins
eetbaar is.
Het vinden van een partner is echter veel minder eenvou
dig... Vooral in het donker, wanneer de huiskrekel actief is.
Daarom zet het mannetje het op een luid tsjirpen. Als er
geen vrouwtje op afkomt blijft hij daar rustig de hele
nacht mee bezig. Wie zo'n schreeuwlelijk in huis heeft,
kan z'n lol wel op! Huiskrekels zijn echter tamelijk dun ge
zaaid en dus komen veel mannetjes nooit in contact met
een vrouwtje. Wie met zo'n vrijgezel zit opgescheept, doet
er maar het beste aan om van diens muzikale prestaties te
leren genieten. Opportunistisch, maar verstandig.
De huiskrekel wordt niet alleen met de sprinkhaan, maar
vooral ook met de kakkerlak verward. Niet geheel ten on
rechte, aangezien beide diertjes donker van kleur zijn en
bij de mens in huis rondscharrelen. De kakkerlak heeft
echter geen sprinkhaanachtige poten, zodat hij meer op
een kever lijkt. Hij springt dan ook niet, maar maakt zich
bij gevaar razendsnel uit de voeten. Doen we een kastdeur
open of stappen we de keuken binnen, dan schieten kak
kerlakken zo vlug weg onder kasten en plinten dat we ons
wild schrikken. Ze jagen ons de stuipen op het lijf met
hun gehol! Tot overmaat van ramp stinken ze. Vanwege al
deze nare en angstaanjagende eigenschappen is de kak
kerlak een van de minst populaire dieren. Hij wordt nog
veel meer verafschuwd dan muizen of spinnen. Men be
schouwt hem als het allervieste beest. Niemand houdt van
hem.
Het is onaangenaam te beseffen dat er niet één, maar wel
zeven soorten kakkerlakken in ons land voorkomen. Ge
lukkig zijn vier ervan inheems, zodat ze gewoon in het bos
en in het veld leven. Maar de overige zijn beslist uit heel
ander hout gesneden. Ze komen uit verre landen en moe
ten dus bij ons onderdak vinden. Ze kunnen flink groot
zijn. Wel drie centimeter! De meest geduchte is de Ameri
kaanse kakkerlak, die echter bijna aflleen in grote haven
steden voorkomt.
De bekendste is de bakkerstor die bijna overal voorkomt
waar de verwarming aanstaat, maar een grote voorliefde
heeft voor bakkerijen, keukens en opslagplaatsen van
voedsel. Hij wordt ook wel Oosterse kakkerlak genoemd,
omdat hij uit het Nabije Oosten afkomstig is. Dit beestje is
donkerbruin tot blauwzwart en ziet er akelig uit. Het man
netje heeft een stel miezerige vleugeltjes, waarmee vliegen
niet best lukt. Het vrouwtje puilt uit van de eitjes, die, na
op een warm en voor mensen onbereikbaar plekje te zijn
gelegd, maanden kunnen blijven liggen, voordat de jon
gen uitkomen. Deze doen kwiek hun intrek in onze we
reld, zelfs nadat er zo kwistig met gif is tekeer gegaan dat
hun ouders en grootouders het loodje hebben gelegd. Met
andere woorden: aan overlast van kakkerlakken is bijzon
der moeilijk een einde te maken.
Het zijn meestal exotische gasten die een plaag vormen.
Onderschat hun veelsoortigheid en aantallen niet! Ze zijn
met zeer velen gekomen - als verstekelingen in schepen,
vrachtauto's, vliegtuigen en goederentreinen - en ze we
ten zich razendsnel te vermenigvuldigen in het ideale kli
maat van onze huizen, waar bovendien hun tafeltje altijd
gedekt is en natuurlijke vijanden geheel ontbreken. Een
waar luilekkerland treffen ze bij ons aan en er is geen haar
op hun hoofd dat eraan denkt de veiligheid, de warmte en
de overvloed vaarwel te zeggen.
Vele van deze asielzoekers zijn inmiddels welbekend en
zelfs berucht. Zo heeft de uit Afrika afkomstige faraomier
zich de laatste tijd zo enthousiast voortgeplant dat hele
stadswijken ervan vergeven zijn. Deze piepkleine, gelige
mier leeft in omvangrijke kolonies, waarin telkens een
aantal koninginnen opgroeien, die er stuk voor stuk met
een gedeelte van het volk vandoor gaan om zich een eind
je verderop te vestigen. Zo veroveren deze mieren in hoog
tempo de mensenwereld. Buiten kunnen ze niet overle
ven, maar binnenshuis voelen ze zich prima. Deze mie
rensoort wordt op de voet gevolgd door een ware storm
loop van Argentijnse mieren. In de dierenwereld is het im
migratieprobleem dus al even nijpend als in die van de
THEO SCHILDKAMP
V V II11(31 kunst interieur, antiek, mode,sieraden,culinair
L3 wo, za, zo: 11.00-18.00 uur, do en vrij: 11.00-21.00 uur,
ELIGiWf X cLIl RESIDENCE entreefl. 17,50,na 18.00uwII. 15,- classic /m
Grote Kerk, Den Haag (hartje centrum) 15 t/m 19 november 2000
Vulkaangebied op lo, begin dit jaar gefotografeerd door de Galileo. Het zwarte vlak werd niet afgetast.
Planeetwetenschappers van de
NASA hebben uit foto's en
meetgegevens van Jupitersonde
Galileo vastgesteld dat één van
de vier grote manen van Jupi
ter, Io, grotendeels bestaat uit
vulkanisch gebied. De lava op
Io is zelfs nog een stuk heter
dan die van aardse vulkanen.
Galileo kwam al vijf jaar gele
den bij de reuzenplaneet Jupi
ter aan om daar niet alleen de
planeet zelf van dichtbij te be
kijken en af te tasten, maar ook
zijn vier grote manen Io, Euro
pa, Callisto en Ganymedes. En
kele actieve vulkanen werden al
gauw getraceerd, maar uit de
veel betere beelden van de re
cente passages die de Galileo
naar de aarde zond, blijkt nu
dat er veel meer kleinere vulka
nen en vulkanische gebieden
op Io moeten zijn.
Daarnaast toonde een meetin
strument van de sonde aan dat
de lava uit één van de grotere
vulkanen, Pele, met 1500 gra
den ruim 300 graden heter is
dan de lava op aarde.
In een vulkanisch niet meer ac
tief gebied zag de spectrometer
van de Galileo een helder witte
kratervloer, overdekt met een
dikke laag bevroren zwaveldi-
Schimmel
tegen
sprinkhanen
In Nigeria is een biologisch
middel gemaakt op basis van
een schimmel, dat resoluut af
rekent met treksprinkhanen.
Het nieuwe middel is goedko
per dan chemische insecticiden
en werkt beter. De graanvelden
in West-Afrika worden regelma
tig geteisterd door onverwacht
opduikende zwermen treks
prinkhanen. Eens in de tien tot
twintig jaar slaat de veelvraat
meedogenloos toe. Geen groen
sprietje blijft staan. Bij één van
de laatste grote plagen, in 1986,
werd de volledige oogst vernie
tigd waar 200 miljoen mensen
op waren aangewezen.
De vraatzuchtige insecten wor
den tot nu toe bestreden met
dure chemische middelen.
Groot nadeel is dat die tevens
nuttige insecten doden. Onder
zoekers van het Internationaal
Instituut voor Tropische Land
bouw (IITA) in Ibadan, Nigeria,
hebben op basis van een
schimmel, die een natuurlijke
vijand is van het vraatinsect,
een bio-insecticide gemaakt.
Het nieuwe middel werkt alleen
tegen de sprinkhaan, andere in
secten blijven ongemoeid.
De schimmelsporen boren
gaatjes door de huid van de
sprinkhaan. Vervolgens vernie
tigen ze binnen enkele dagen
het weefsel van binnenuit. Al
leen een hol pantser blijft over.
Maar de schimmel overleeft in
het kadaver en vormt daar
nieuwe sporen. Omdat treks
prinkhanen hun dode soortge
noten opeten zetten de sporen
hun werk gewoon voort. Hier
door is er maar weinig nodig
van het biologisch middel. Een
keer toedienen is voldoende.
PETER DE JAEGER
oxide. ,,Het bleek dat die laag
zwaveldioxide zich ook bevond
op de zich rond die vloer bevin
dende bergwanden," zegt des
gevraagd dr. Bill Smythe, geo
loog en planeetdeskundige van
het Amerikaanse Jet Propulsion
Laboratory en lid van het Gali-
leoteam.
„Uit de metingen van de spec
trometer volgde bijna onomsto
telijk dat dat spul in vloeibare
vorm omhoog moet zijn geko
men. Omdat Io vrijwel geen at
mosfeer heeft, zou het eigenlijk
direct in de ruimte hebben
moeten wegkoken. Dat het daar
tóch op die berghellingen voor
komt, is onverklaarbaar."
De sonde toonde verder aan
dat Io als geheel veel warmer is
dan tot dusverre aangenomen.
„We hebben de verklaring daar
voor gekoppeld aan de ontdek
king dat er veel meer kleinere
vulkaangebieden zijn dan ge
dacht," zegt Smythe. „Dat Io
warmer is komt door de uitge
stoten lava die op veel plaatsen
aan het oppervlak komt en af
koelt. De grotere warmteafgifte
duidt er dus op dat actief vulka
nisme op Io aan de orde van de
dag is. Dat wijst er dan weer op
dat die kleinere vulkanische ge
bieden vrijwel overal op Io
voorkomen."
Uit metingen aan het zwaarte
krachtveld van Io werd afgeleid,
dat de maan een ongewoon
grote metaalkern moet hebben,
naar verhouding flink wat gro
ter dan het geval is bij de aarde.
„Metingen van de zwaarte
kracht levert informatie op over
de totale hoeveelheid massa,"
aldus Smythe. „Uitgaande van
een bol helemaal van steen
kwam men veel te veel massa
tekort. Voor dat tekort moesten
zwaardere elementen en ver
bindingen dan waar rotsen uit
bestaan verantwoordelijk zijn:
metalen dus. Net als bij de aar
de zou dus ook bij Io een mag
netisch veld aanwezig moeten
zijn, maar dat is tot dusverre
nog niet aangetoond."
De enige zinnige verklaring
voor het intense vulkanisme op
Io is het feit dat de maan op re
latief korte afstand van Jupiter
zijn rondjes draait. En de
zwaartekracht van Jupiter is im
mensEén omloop van Io
rond lupiter duurt slechts iets
meer dan 1,7 aardse dagen,"
zegt Smythe. „Hij bevindt zich
nog dichter bij Jupiter dan de
afstand aarde-maan. Voeg
Astronomen verwachten weer een sterrenregen,
in de nanacht van 17 op 18 november. De aarde
trekt dan door talrijke stofresten van een komeet.
Als het meezit wordt dat zichtbaar in de vorm
van 'vallende sterren'. Als het heel erg meezit
kunnen dat er honderden of zelfs duizenden per
uur zijn. En dan moet het ook nog onbewolkt
zijn. Gedurende haar jaarlijkse baan rond de zon
ontmoet onze aarde zwermen kleine deeltjes die
ook banen rond de zon beschrijven. Sinds ander
halve eeuw weet men dat het de afvalproducten
zijn van kwistig met stof en gruis in ons zonne
stelsel rondstrooiende kometen. Die deeltjes,
vaak niet groter dan zandkorrels, komen met
snelheden van tientallen kilometers per seconde
in onze dampkring terecht. Door de luchtweer-
stand verbranden ze daar in een flits. Zo'n flits
staat in de volksmond bekend als 'vallende ster'.
Maar het gaat om meteoren.
daarbij dat het zwaartekracht
veld van Jupiter bij Io tweeën
half duizend maal sterker is dan
dat van de aarde. Dat maakt dat
lo s bol in de richting van Jupi
ter uitgerekt wordt, ovaalvor
mig is. Net als de vloedbulten
van water die de maan op aarde
veroorzaakt, maar bij Io is het
dus één grote steenbuit."
„Io wordt door de onmiddellij
ke nabijheid van zijn enorme
moederplaneet dus als het ware
gekneed en dat gaat gepaard
met enorme krachten op de
steenmassa's waar Io's korst en
mantel uit bestaan. Die krach
ten genereren in het inwendige
grote hoeveelheden energie en
we denken dat een belangrijk
deel van het vulkanisme daar
door wordt veroorzaakt."
Wie 's avonds laat bij helder
weer naar het oosten kijkt, ziet
daar een heldere 'ster' staan.
Dat is de planeet Jupiter. Met
een gewone verrekijker zijn de
genoemde vier grootste manen
al duidelijk te zien als kleine
sterretjes vlak bij de planeet. Na
een paar uur zie je dat één van
die vier het duidelijkst is ver
schoven. Dat is Io...
BEN APELDOORN
Bij sommige zwermen bevinden de meeste deel
tjes zich in een deel van de baan van de moeder
komeet als die dan nog bestaat. Sommige kome
ten zijn namelijk allang uiteengevallen. Alleen de
in hun oorspronkelijke banen achtergelaten stof
deeltjes getuigen nog van hun bestaan.
In het verleden heeft de novemberzwerm, die be
kend staat als de Leoniden, enkele malen de
nachtelijke hemel in vuur en vlam gezet en mil
joenen mensen de stuipen op het lijf gejaagd,
doordat er wel meer dan 100.000 vallende sterren
per uur werden gezien. Vorig jaar was het boven
Nederland bewolkt, maar waarnemers in Europa
en het Midden-Oosten telden toen in de nacht
van 17 november ongeveer 5.000 meteoren per
BEN APELDOORN
Italiaanse onderzoekers heb
ben beenderen gevonden van
een verrassend ontwikkelde
dinosaurus uit de vroege Jur-
aperiode, 200 miljoen jaar
voor Christus. Het dier, ge
vonden in de provincie Sal-
trio, is één van de oudste
vleeseters die tot nu toe is
ontdekt, zeggen paleontolo
gen van het museum voor
natuurlijke geschiedenis in
Milaan.
De Saltriosaurus was circa
acht meter lang met een lan
ge nek, woog meer dan een
ton en had vervaarlijke tan
den van zeven centimeter.
„Het is een belangrijke
vondst. Lange tijd ging men
ervan uit dat de vleesetende
dinosauriërs tijdens het Jura
slechts primitieve diersoorten
waren", aldus een deslq
ge-
Het is de onderzoekers]
het skelet van het beest
construeren uit de meei
honderd botstukjes. De
triosaurus lijkt op de All
rus, die in de Verenigde
ten is opgegraven, maar
miljoen jaar ouder.
De vondst ondersteunt i
gens de experts de theoi
er in Italië al in de vroeg
Jura-periode grote landi
sa's waren gevormd. Am
kon zo'n groot dier nieti
gebied hebben geleefd,i
nen zij. Waarschijlijk voi
Italië toen al samen met
huidige Zwitserland een
eengesloten landstrook.
Twee leeuwenwelpen in een
dierentuin in Siberië zijn her
kend als jonge Kaapse leeuwen.
Van deze ondersoort, die oor
spronkelijk in Zuid-Afrika leef
de, werd verondersteld dat zij al
sinds midden 19e eeuw was
uitgestorven. De laatste Kaapse
leeuw zou zijn afgeschoten in
1865.
De Kaapse leeuw is groter en
langer dan andere leeuwen en
hebben op hun kop dikke,
zwarte manen die soms wel tot
het midden van de rug doorlo
pen. Tevens hebben ze opval
lende, zwarte stippen bij hun
oren. Het is niet bekend
dieren in Siberië terecht
komen. Vermoed wordt
nakomelingen zijn van
die ooit zijn achtergelat
een rondtrekkend circu
ouders van de welpen l
dit jaar twee worpen. Ti
exemplaren hiervan \vc
transport gezet naar de
Afrikaanse dierentuin ii
stad. Directeur John Sp
fokken met de uit Zuidl
verdwenen soort en zet
in wildparken.
PETER DE JAEGER
Toevoeging van melkzuur aan
het drinkwater van slachtkui-
kens halveert de besmetting
met salmonella van de jonge
hanen. Zo blijkt uit een studie
van het Amerikaanse ministerie
van landbouw in Texas. Vooral
de keelkrop en de slokdarm
staan bloot aan bacteriële be
smetting. aldus microbioloog
Allen Byrd. Acht tot tien uur
voor de slacht krijgen de dieren
niets meer te eten. In de tus
sentijd gaan de kuikens echter
wel op zoek naar iets eetbaars
en pikken alles op van de
grond. Op die manier!
veel bacteriën binnen,
de slacht kunnen diew
verspreid over de rest\
vlees.
Door melkzuur toe tev
aan het drinkwater kon
procent minder salmoi
recht in het maagdarm
Het melkzuur verzuurt
krop en de slokdarmw
daardoor een minder g
milieu vormen voor b
groei.
PETER DE JAEGER»
Verslaving aan chocolade be
rust op een bestanddeel dat
ook in alcohol zit. Een Spaanse
onderzoeker in Madrid heeft
dat ontdekt. Hij vond in cacao
en chocoladerepen een groep
alkaloïden die bij chemici be
kend staan als tetrahydro-beta-
carbolines. „Deze chemische
stoffen zijn in eerder onderzoek
in verband gebracht met alco
holisme", zegt Tomas Herraiz.
Elke gram chocola bevat tot ze
ven microgram van deze stof
fen. Hoe meer cacao is ge
bruikt, hoe meer van deze stof
fen worden gevonden in een
reep. Overigens komen
standdelen ook voor in
slavende voedingsmidi
„De gevonden stoffen i
dus alleen verslavendv
'chocoholici' in combi
andere bestanddelen!
la. zoals cafeïne en ma
Ook speelt natuurlijk h
mengaan met suiker, v
smaakstoffen een roi",
Herraiz. De neuroactie
loïden worden in elk ge
der onderzocht op hun
op stemming en gedraj
PETER DE JAEGER'
Een Japanse archeoloog is op
staande voet ontslagen, omdat
hij 'belangrijke ontdekkingen'
zelf in de grond stopte om ze er
vervolgens met veel bombarie
weer uit te halen. Dat meldt het
Japanse persbureau Kyodo.
De 50-jarige Shinichi Fujimura
begroef onder meer stenen
voorwerpen op bekende arche
ologische vindplaatsen. Hij be
weerde vervolgens dat de ob
jecten die 'plots' opdoken
600.000 jaar oud waren en
daarmee de oudste die ooit in
Japan waren gevonden. In wer
kelijkheid waren de va
pen veel minder oud ei
men ze uit nabij}
plaatsen.
Het Nationale Museun
kio heeft ongeveer tut
werpen in de vitriness
door Fujimura zijn opj
De directie laat r
ze niet is bedrogen. Fu
vaak, en naar nu blijkt
rechte, geroemd doori
ga's voor zijn 'goddelij
van graven.
"Hoezo personeelstekort in de
Ik kom niet aan de bak!"
Wil je herintreden in de verpleging en verzorging, maar lukt
Of heb je een buitenlands diploma, maar kom je ni'
Wil je meer werken, een (vervolg)opleiding doen, maa
Geef het door aan de CFO meldlijn. Wij gaan met je reac
richting politiek en werkgevers!
Bel gratis de CFO meldlijn 0800
Maandag 13 t/m vrijdag 17 november vc
CFO. CNV-bond v
Cryptogram
Horizontaal: 1. Houden van streepjes (6); 4. Ga eraan
om gratie te krijgen! (5); 5. Het orgaan is getapt (4);
7. Wat een leegloper zoal uitvoert (5); 8. Dik boek om te
slikken (3), 9 Met dit snoepje heeft u geen zinnetje in
een luizenleventje (6); 10. Toon het meisje
strafwerktuigen (6).
Verticaal: 1. Domme pantoffeldieren (9); 2. Dier dat het
bont maakt (5); 3. Het zit dus in zomergoed (4);
4. Trekgerei (7); 6. Royaal met vis (3); 8. Voegwoord (4).
HET WEER
do:
Oplossing van dinsdag:
rang-argon-Jargon
poes-snoep-Opeens
nero-oneer-Noemer
gade-dagen-Gedaan
deen-reden-Einder
moed-demon-Nomade
nors-snoer-Senior
klas-spalk-Kapsel
open-opeen-Opener
trap-apart-Paraat
Gevraagd woord: JONGENSKOP.
Nog geen vorst
In grote delen van de Verenigde Staten is
het bijzonder koud geworden. In North
Platte, Nebraska werd gisterochtend een
minimumtemperatuur van -21,1 graden
geregistreerd. De laagste temperatuur op
het Noordelijk halfrond werd gisterochtend
gemeten in het noordoosten van Siberië
waar Ojmjakon -48,8 graden mat.
In ons land wordt nog steeds gewacht op
de eerste landelijke vorstdag. Gisteroch
tend moest hier en daar weliswaar de krab
ber er aan te pas komen om de autoruiten
van ijs te ontdoen, maar op standaard
waarnemingshoogte (1.50 meter) heeft het
nog steeds niet gevroren. De laagste mini
mumtemperatuur bedroeg gisternacht 1,6
graden in De Bilt, de afgelopen nacht
meldde Deelen bij Arnhem 1,0 graden. De
meest late datum dat ergens in het land
vorst werd geregistreerd is 11 november
1954. Die datum wordt met mogelijk meer
dan een week verlengd want de 'nachtelijke
kou' gaat verdwijnen. De komende dagen
nemen oceaandepressies namelijk het heft
in handen.
Vandaag veroorzaakte een storing in de bo
venlucht buien (in de kustgebieden was het
vanochtend al nat: Valkenburg 2 millime
ter), morgen krijgen we te maken met een
uitloper van een diepe depressie bij IJsland.
Fronten van het systeem veroorzaken pe
rioden met regen en langs de kust komt
een krachtige tot harde zuidenwind te
staan. De temperatuur loopt op tot 8 a 9
graden. Morgenavond nemen dei
sen af en kan het ook gaan opklafl
wind ruimt naar het zuidwesten e
eveneens iets in kracht af. Op vrije
den enkele buien verwacht.
Ook tijdens het weekeinde is hetv
lig weer met periodiek regen of bu
een sterke zuidwestenwind. In hel
ratuurverloop komt weinig verani
Gisteren begon de dag met miste
hangende bewolking. Later leekh
te knappen maar uiteindelijk blev
wolken in de meerderheid. De tel
liep in Hoofddorp op tot 7,5, in Ni
Vennep tot 7,2 graden.
