Wilde bijen veroveren de stad
Rijp en Groen
Liefdesbloem
Goede appeloogst
Voor elke dierenliefhebber
wat wils in de Brabanthallen
Vissen vervrouwelijken
Hortensia beschermen tegen nachtvorst
VRIJDAG 22 SEPTEMBER 2000
160/960
Cryptogram
Horizontaal: 1. Gezwollen alarm aan een slee (6); 4. Deel van een auto ter verzending (5);
5. Presentatie voor de vorm van een deur (4); 7. Volgens moeder juist een schilder (5);
8. Hoopgevend beestje (3); 9. Een van de buren (6); 10. Hiermee drinkt zij ranja (6).
Verticaal: 1. Verkoopt men brood in deze kroeg (5,4); 2. Gescheurde verwensing (5);
3. Gesnapt bij het optellen (4); 4. Half gek voor de studie (7); 6. In relatie tot een tengel (3);
8. Tevens een drank (4).
Oplossing van donderdag:
HORIZONTAAL: 1. Van; 4. gif; 7. iepen, 10. lp; 12. oen; 13. na; 14. elf; 15. wad; 16. ka;
17. plo; 19. ja; 20. nee; 21. dia; 22. ut; 23. pre; 25. ge; 27. sen; 28. lev; 29. un; 30 bio;
32. re; 33. kelim; 35. bod; 36. ram.
VERTICAAL: 2. Ai; 3. neo; 4. gen; 5. in; 6. plek; 8. peil; 9. Lada; 11 planten;
13. najager; 17. pep; 18. ode; 22. usus; 24. rail; 26. even; 30 bed; 31. oir; 33. ko; 34. ma.
HET WEER
Door een technisch probleem
is in de puzzel van gisteren een
deel van de opgaven horizon
taal weggevallen. Daarom van
daag een herhaling:
HORIZONTAAL: 1. Voorzetsel;
4. venijn; 7. houtsoort; 10. lang
speelplaat; 12. domoor; 13. ach
ter; 14. getal; 15. doorwaadbare
plaats; 16. bazige vrouw; 17. Pa
lestijnse Bevrijdingsorganisatie;
19. bevestiging; 20. ontkenning;
21. projectieplaatje; 22. grond
toon; 23. voor; 25. persoonlijk
voornaamwoord; 27. Japanse
munt; 28. vreemde munt; 29.
Frans lidwoord; 30. het leven
betreffend; 32. muzieknoot; 33.
soort tapijt; 35. kooppoging; 36;
mannelijk dier.
Terugtrekkend poolijs
Het ziet er naar uit dat schepen de komende ja
ren ten noorden van het Canadese vasteland
naar het westen kunnen varen. Door de voort
schrijdende mondiale opwarming is het ijs in de
poolgebieden zich namelijk in een versneld tem
po aan het terugtrekken. Dat zou kunnen beteke
nen dat vooral grote vaartuigen - de kleine sche
pen houden last van ijsvelden - sneller van Euro
pa naar Japan kunnen varen.
Een stagnerend front heeft tijdens het afgelopen
etmaal heel veel regen veroorzaakt in een strook
van Friesland via Overijssel en Drenthe naaf Gel
derland en Overijssel. In totaal werd in Den
Ham, Overijssel en in Hoogeveen 45 millimeter
opgevangen. Bij ons bleef het droog en vooral te
gen en tijdens de middag deed de zon goede za
ken. Bij weinig wind klom het kwik in de duinen
bij Bloemendaal naar 20,4 graden, in Niern
nep werd het 19,5 graden en op Schiphol I
graden.
Tijdens het weekeinde wordt het weerbe
bepaald door een krachtig gebied van hoge
meterstanden boven de Oostzee en de Ball
staten. De druk in de kern stijgt zelfs tot mi
dan 1035 hectopascal (millibar).
Dankzij het hogedrukgebied mogen wei
zomerse condities rekenen maar morgen i
aanvankelijk nog wel wolkenvelden van efl
zwakke storing. Pas in de middag wordt he
niger en stijgt de temperatuur naar 21 tot2
den.
Na het weekeinde neemt de kans op een
Koolzuurg;
stimulans
voor bomei
Meer kooldioxide in de lm
leidt tot sneller groeiende
sen. Deze conclusie lijkt h
te staan op alle bezorgde
len over het broeikaseffeci
vierjarige studie van de Di
University in North-Carol
komt echter met harde be
zen.
In een naburig bos van de
versiteit zijn verscheidene
de percelen afgegrensd wj
circa honderd dennen gro
Eén van de proefvelden kr
uit een computer gestuuri
zensysteem anderhalf keei
veel koolzuurgas toegediei
dan wat van nature in del
zit. De hogere dosis zouoi
eenkomen met het atmosi
risch koolzuurgehalte aan
eind van deze eeuw. Anda
stukken bos kregen geene
gas en dienden als control
Met hoogwerkers werd on
meer de lengte van de den
gemeten en het aantal den
appels geteld. De onvohva
naaldbomen hadden nooi
der vrucht gedragen.
Uit de proef blijkt dat deb
handelde dennen al op joi
leeftijd en bij een dunnere
reproductief worden. Teve
produceren ze drie keer a
dennenappels en tweema
veel zaad vergeleken metl
men die geen extra gas on:
gen. „De extra koolzuur*
dus nuttig omgezet en vas
legd in een betere voortph
ting. Dat is vooral gunstig:
het gaat om commercieell
langrijk bomen als de den
zegt bosbouwonderzoeksl
Shannon LaDeau. Maar a
voegt eraan toe dat de nan
niet alleen uit bomen best
„Het broeikaseffect kanw
gelijk negatief uitpakken w
andere planten."
peter de jaeger
Vogels helpe
tuinder
Steeds meer tuinders wori
vogelliefhebber. In menig|
prika en komkommerkasi
gen kleine tropische vogel
rond. Zij ruimen de rupsei
van lastige insecten, zoals
kooluil en floridamot, diei
producten aanvreten en a
koopbaar maken. Het is et
goedkope, efficiënte en mi
vriendelijke bestrijding. 0|
moment gebruikt vijf proc
van de paprikatelers vogel
insectenverdelger.
„Maar de vraag is vele mal
groter. Probleem is dat de
gels ingevoerd moeten \vo
uit hun leefgebied in Azië'
Gerben Messelink van hel
proefstation voor Bloemis
en Glasgroente in Naaldwj
Om de natuur te ontlasten
beert de onderzoeker defl
in gevangenschap te kweï
Uit vergelijkende studiesi
verschillende insecten effl
vogels komt de roodkop tl
malia als beste uit de bus!
vogel eet het hele jaar dod
secten, blijft laag bij de gnl
en houdt zich graag schul
struiken. „De kans op ont
ping door een open dalai
daarom nihil", zegt Mess
Meest geschikte planteni
hoogopgaande gewassen,
komkommer, paprika en
bergine. Ln de bloementei
gerbera en rozen zeer ges
omdat die dichte struiken
men.
Ook de teler van rode bes
bramen, die steeds vakeri
geschermde en overkapte
boomgaarden staan, heel
vogel ontdekt. Evenals bo
kwekers met vaste plants
blauwe regen, druiven en
op.
De vogels vervangen chei
bestrijding met insecticid
volledig, aldus de bioloog
vogels zijn niet kieskeurig
lusten alle insecten. Bovö
heeft de tuinder nauwelif
kijken naar de dieren. „H
moet alleen elke dag zorj
voor vers drinkwater plus
universeel voer om de no
vitaminen en mineraleni
vullen."
peter de jaeger
„De natuur in de stad gaat met
sprongen vooruit. Dat zie je aan
de enorme toename van wilde
bijen in het stedelijk groen",
zegt Arie Koster, onderzoeker
van Alterra in Wageningen.
Sinds 1990 wordt er niet meer
gespoten, geschoffeld en
slechts eens per jaar gemaaid.
Dankzij dit ecologisch groenbe-
heer zijn er veel meer vogels,
vlinders en bijen binnen de be
bouwde kom.
Volgens Koster is de aanwezig
heid van wilde bijen een prima
graadmeter voor de verbetering
van het natuurlijke milieu in de
stad. Al twintig jaar lang volgt
hij de ontwikkeling in 126 ge
meenten. „Zowel het aantal
soorten als de grootte van de
populatie bijen zijn fors toege
nomen. Maar liefst een derde
van alle soorten wilde bijen
vind je tegenwoordig in de
stad".
Dat was in de jaren tachtig wel
anders, weet de onderzoeker.
De fraaiste natuur vond je toen
op weggestopte plekken als
spoorweg- of fabrieksterreinen.
De stadsbeplanting was destijds
egaal groen, omdat alle onkruid
dood werd gespoten met her
biciden. Hierdoor was de flora
minimaal. Sinds enkele jaren
bepalen bonte bermen, ruige
oevers en veel kruiden het
stadsbeeld. De bijenstand pro
fiteert hiervan boven verwach
ting.
Koster noemt een spectaculair
voorbeeld. „Vijftien jaar terug
was het een zeldzaamheid dat
de rietorchis groeide in de stad.
Nu zijn er zeker vijftig plaatsen
waar deze orchidee uitbundig
voorkomt. Amstelveen ziet
paars van de orchideeën."
De bioloog heeft in 1987 een
uitgebreide studie gedaan naar
oevervegetaties van stadsvijvers
in ons land. Er waren twee of
drie gemeenten die er gunstig
uitsprongen. „Maar dat was al
leen omdat het geld ontbrak
voor intensief maaibeheer of
omdat de oevers te gevaarlijk
steil waren om ze te bewerken.
Nu zijn er tientallen gemeenten
die bewust bepaalde oeverplan
ten langs vijvers en grachten
zetten, zoals kattestaart en ko-
ninginnekruid. Deze trekken op
hun beurt weer bijen aan".
In de afgelopen vier jaar heeft
Koster 106 soorten bijen aange
troffen binnen de bebouwde
kom. Dat is een derde van alle
wilde bijen (330) die in Neder
land zijn waargenomen sinds
1980. De grootte varieert van de
grote hommel tot kleine zand-
bij van vier millimeter. Iedere
plant met stuifmeel en nectar
trekt bijen aan. Een hommel
vliegt van februari tot oktober
en heeft dus tientallen verschil
lende soorten bloemen nodig
om te overleven. Deze alge
meen voorkomende bij kan
grote afstanden afleggen. Ande
re bijen leven slechts heel kort,
blijven dicht bij huis rond zoe
men en zijn afhankelijk van
maar één plant. Het grootst in
aantal zijn de zandbijen, die op
de grond leven. Verder zijn er
groefbijen (genoemd naar een
gleufje in hun achterlijf), be
hangersbijen (die hun nestje
maken van een 'uitgeknipt'
stukje rozenblad) en metselbij-
en (met een nest van modder).
Er zijn door Koster ook onver
wachte soorten gevonden, zoals
de slobkousbij. Deze zeldzame
bij is volledig afhankelijk van de
Grote Wederik. „Deze plant
groeide vroeger alleen langs de
spoorlijn. Dankzij ecologisch
groenbeheer komt deze oever
plant ook steeds vaker in de
stad voor en kan de slobkous
zich verder ontwikkelen. Er zijn
inmiddels honderden exempla
ren aangetroffen in Veenen-
daal, Nijmegen, Ede en Deven
ter".
Bij de slobkousbij behoort de
parasitaire bonte viltbij. „Die
kende ik tot voor kort alleen uit
het museum. Nu zijn er een
paar aangetroffen, jammer ge
noeg niet door mijzelf, langs
het spoor Rhenen-Veenendaal.
Dan is het nog maar een kleine
stap voordat die de stadsgrens
passeert".
De onderzoeker kijkt al jaren
lang regelmatig rond in Sneek,
omdat zijn vrouw daar vandaan
komt. Daar vond hij tot een
paar jaar terug wilde bijen ook
eerst alleen langs het spoor.
„Dit jaar komen er fabelachtig
veel nieuwe bijensoorten voor
in de plantsoenen. Maar dat
geldt ook voor Groningen en
Door het verbeterde leefmilieu hebben bijen en andere insecten het de
laatste tijd weer naar hun zin in de stad. foto cpd martijn de jonge
andere steden. Er zijn honder- schuilhielden in het buitenge-
den nieuwe planten die overal bied",
in het land opduiken. Die plan
ten trekken even zoveel nieuwe peter de jaeger»
bijen aan, die zich voorheen
Dierenliefhebbers kunnen in
het weekeinde vóór werelddie
rendag hun hart ophalen in de
Brabanthallen in Den Bosch.
Zaterdag 30 september en zon
dag 1 oktober is het daar één
groot beestenfeest met tal van
nieuwe activiteiten, demonstra
ties, nationale wedstrijden,
shows en dierenkeuringen.
Dit jaar is er in de grote hoofd
piste (waar allerlei honden- en
paardenshows plaatsvinden)
een westernshow te zien, ver
zorgd door de Future Guys. Het
showprogramma wordt afge
sloten met een dierenparade
waar alle dieren van de Natio
nale Dier&show acte de présen-
ce geven.
In de donkere jungle kunnen
bezoekers griezelen bij insecten
van monsterformaat: een huis-
vlieg, pissebed, hommel en een
larve van een lieveheersbeestje.
Ook is het mogelijk om echte
slangen aan te raken of vogel
spinnen van heel dichtbij te be
kijken. Verder zijn in de Bra
banthallen watervogels, parkie
ten, exotische vogels, duiven,
bijen, konijnen, geiten, ham
sters, muizen, ratten, fretten,
chinchilla's, reptielen en zeld
zame huisdierrassen te bewon
deren. Andere opvallende 'gas
ten' zijn exotische zoogdieren
en tropische vissen die in vele
varianten in de prachtige aqua
ria rondzwemmen.
Kattenvrienden kunnen terecht
bij een tentoonstelling van ras
katten, die in samenwerking
met Mundikat is opgezet. Een
computerprogramma geeft een
overzicht van de verschillende
karaktereigenschappen die je
bij een kat kunt aantreffen. Met
behulp van het programma
kunnen bezoekers uitzoeken
welke raskat het best bij hun
persoonlijkheid past. Iets der
gelijks is er trouwens ook voor
de hondenliefhebbers. De ma
nifestatie zou niet compleet
zijn, als er niet ook de verkie
zing van de Mooiste Hond van
Nederland zou worden gehou
den. Alle honden - groot, klein,
dik, dun, langharig of kortharig,
ras of rasloos - mogen mee
doen.
Leerzaam is het dieren-evene-
ment in Brabanthallen ook: In
de boerderijwereld kun je leren
melken, wol spinnen, en eens
van dichtbij zien hoe kaas
wordt gemaakt. De Nationale
Dier&show 2000 is op 30 sep
tember en 1 oktober geopend
van 10.00 tot 18.00 uur. De toe
gangsprijs voor volwassenen
bedraagt 17,50 gulden; kinde
ren van 4 tot en met 14 jaar
kunnen voor een tientje naar
binnen.
rien polderman
Meer informatie:
Internet: wwv.dierenshow.nl
De vis in Westeuropese rivieren begint overwegend vrouwelijke
trekken te vertonen. Chemicaliën in het water blijken effect te
hebben op geslachtskenmerken. Dat is aangetoond in een Brit
se studie in vijf Europese landen, waaronder Nederland.
Het gaat om chemische stoffen met dezelfde werking als vrou
welijke hormonen. Ze komen met het rioolwater in de rivieren
terecht. „De chemicaliën zijn een mengsel van industriële afval
stoffen en uitscheidingsproducten van de mens", zegt onder
zoeker Alan Pickering. Blootstelling leidt in de ergste gevallen
tot de ontwikkeling van vrouwelijke reproductie-organen. Op
sommige ernstig vervuilde plekken in Engeland zijn zelfs alle
mannelijke vissen voorzien van vrouwelijke kenmerken.
Het is nog niet bekend of deze lichamelijke afwijking gevolgen
heeft voor de voortplanting. In elk geval bestaat er grote zorg
voor de roofdieren die vissen eten, zoals otters en ijsvogels. Zij
krijgen immers ook de stoffen binnen die het gehalte van het
vrouwelijk hormoon endocrine verstoren.
Vrijwel tegelijk is bekend geworden dat vrouwelijke poolberen
in Noorwegen een soort penis ontwikkelen. Volgens het insti
tuut voor poolonderzoek in Svalbard komt dat door de vele ver
vuilende stoffen die de Noordpool bereiken via water en lucht
vanuit Amerika, Europa en Rusland. Boosdoeners zijn vooral de
polychloorbifenylen ofwel pcb's die het immuunsysteem van
de beren verstoren en hun hormoonhuishouding in de war stu
ren. Bij bijna twee procent van de circa drieduizend ijsberen is
de afwijking inmiddels gevonden.
peter de jaeger»
VRAAG ANTWOORD
Mevrouw Barnhoorn de Vos
uit Noordwijk schrijft dat haar
hortensia voor het eerst na 10
jaar bloeit. Ze heeft dezelfde er
varing als ik, en ik schrijf het toe
aan het abnormaal zachte voor
jaar zonder nachtvorst. Ik denk
dus dat wij onze hortensia's
moeten beschermen tegen
nachtvorsten, bijvoorbeeld met
vliesdoek. De plant mag pas
worden verplant als alle blad is
afgevallen. Vooral niet snoeien,
in het voorjaar iets uitdunnen.
En nu maar hopen dat we vol
gend jaar weer mooie bloemen
zullen krijgen.
H. van Kooten uit Hillegom
vraagt naar de snoei van drui
ven. Om te beginnen moet er
altijd voor het einde van maart
gesnoeid zijn, anders verliest de
plant teveel sap. De zomersnoei
van te lange uitlopers heeft
hiervan geen last. Bij het plan
ten worden de takken tot onge
veer veertig centimeter terugge
snoeid. Bij de snoei is het goed
te proberen, de zogenoemde
gesteltakken waaiervormig over
het vlak te verdelen met een af
stand van zestig centimeter.
Druiven dragen op eenjarige
scheuten die liefst uit tweejarig
hout zijn voortgekomen. Deze
worden in maart tot op twee of
drie ogen teruggesnoeid. Met
deze simpele beschrijving heb
ik het ook moeten doen en ik
moet zeggen: het gaat prima.
Na de bloei snoei ik de takken
met bloei tot op vier vijf bla
deren terug. Mijn druif draagt
heel rijk. Betere informatie kan
ik helaas niet bieden.
E. van Heek uit Haarlem
heeft zorgen met de bekende
witschimmel op Phloxen. Dit
jaar is de schimmel dankzij be
handeling met een aftreksel van
een hele knoflook op wat water
tot dan toe vrij gebleven. De
vraag nu luidt: kan ik ook knof
look tussen de planten zetten
om de aantasting te voorko
men. Hiermee heb ik geen erva
ring. Ik vermoed dat het wel
helpt. Ik houd het erop, dat
Phlox om de twee a drie jaar
opnieuw geplant moet worden.
Alleen de mooie stukken weer
planten in grond die verbeterd
is met flink wat compost. Voor
al ook zorgen voor voldoende
afstand tussen de planten ter
voorkoming van schimmelaan
tasting. Bij voldoende afstand
kan de wind zorgen voor het tij
dig opdrogen van de bladeren.
Waarom geen knoflook ertus
sen planten om zeker te zijn?
Knoflook kan het best in no
vember geplant worden, dat
kan ook met Phlox.
H. van Kooten uit Hillegom
heeft nog een vraag en wel over
de passiebloem die vrucht heeft
gevormd. Alle vruchten van de
passiebloem zijn eetbaar, al is
de vrucht van de Pedulis het
lekkerst. Wellicht aardig te we
ten is, dat je zelf kunt zaaien.
De zaadjes zeer goed schoon
maken, een tijd goed laten dro
gen en dan zaaien bij een tem
peratuur van rond 20 graden.
Het duurt drie jaar eer je weer
een bloeiende plant hebt. Wat
betreft snoeien: de passiebloem
zal buiten na strenge vorst nog
maar weinig takken hebben.
Deze plant is eigenlijk een ser-
replant, maar met een dikke af-
deklaag op de wortels verdraagt
ze normale winters. Dus goed
afdekken in de herfst. Mocht
het weinig vriezen, zoals dit
voorjaar, dan kunnen in het
voorjaar sterk verouderde tak
ken worden weggesnoeid, maar
pas na de nachtvorsten. Het is
en blijft een plant die gevoelig
is voor veel vorst.
andelst In de Betuwe en andere fruitteeltgebieden is dezer dagen de appeloogst begonnen. Ook bij dit be
drijf in het Gelderse Andelst betekent dat even stevig de handen uit de mouwen. De fruittelers spreken over
een goede oogst. foto gpd hans broekhuizen
Nog nimmer heeft mijn Ag
apanthus zo mooi, zo rijk
en zo lang gebloeid als dit
jaar. Apetrots liet ik hem
door ieder die langskwam
bewonderen totdat een
kennis kortweg opmerkte
dat er bij haar
zus wel 50
bloeiend en
wel in de tuin
stonden. Maar
die zus woont
dan ook in
Zuid-Afrika
en laat dat nu
het land zijn
waar deze
plant vandaan
komt. In de
zeventiende
eeuw, toen de
Oost-Indische
compagnie
zich ook in
Zuid-Afrika
vestigde, wer
den de plan
ten naar Ne
derland ver-
scheept. Eerst g1™
alleen voor 2003 pa
botanische
tuinen, later als orangerie-
plant en nu voor ieder ver
krijgbaar als kuip- dan wel
potplant die vorstvrij moet
overwinteren.
In het land van herkomst
hebben ze het over bloule-
lie en kennen ze de ge
droogde wortel magische
krachten toe. De werking is
tegengesteld aan de pil en
garandeert kinderrijkdom
mits men hem rond de hals
draagt. Een aftreksel van de
wortel beschermt het huis
tegen storm zegt men daar.
De Latijnse naam is letter
lijk vertaald 'liefdesbloem'
en afgeleid van 'agape', wat
'liefde' betekent en anthos
voor bloem.Momenteel
kennen we in eigen land
twee soorten van de lief
desbloem: de bladhouden-
de Aorientalis ook wel um-
bellatus genoemd en de
bladhoudende Aafricanis.
Hoewel sommige soorten
en hybriden als winterhard
worden aangeprezen, is het
veiliger om de planten
vorstvrij te laten overwinte
ren. De laatste zachte win
ters hebben ons wat over
moedig gemaakt maar een
langere strenge vorstperio
de, zoals we die al ja
ren niet meer
hebben mee
gemaakt,
dringt
diep
door in
GREET BUCHNER
geeft
de grond en daar is de vle
zige dikke wortel niet tegen
bestand. Uiteraard mogen
durvers het proberen om
deze fraaie plant te laten
overwinteren met een dik
ke laag blad of stro als af
dekmateriaal.
Maar ik geef,
door ervaring
wijs geworden,
geen garantie.
Voor degenen
die de Agapan-
thus in pot of
kuip willen la
ten overwinte
ren, geldt dat
ze nu op moe
ten houden
met het toe
dienen van
voeding het
geen we de he
le zomer ijverig
hebben ge
daan. De lief
desbloem is
namelijk een
/ragen grote eter.
S507 met water
tARLEM moeten we
vanaf vandaag
steeds zuiniger worden, zo
dat de plant tegen eind ok
tober, na de eerste nacht
vorsten waar hij goed tegen
kan, naar een overwinte
ringsplaats gebracht moet
worden. Daar moet het min
of meer vorstvrij zijn, al kan
een enkel graadje onder
nul geen kwaad. Licht is
niet nodig, evenmin als wa
ter. De wortel kan droog de
winter doorkomen.
Water is pas weer nodig als
de liefdesbloem uit zijn
winterverblijf naar een war
mere en ook lichte plaats
wordt gebracht. Dan moet
ook worden beslist of we de
plant al dan niet verpotten.
Alle liefhebbers garanderen
mij dat de plant van weinig
ruimte voor de wortels
houdt. Dus alleen om de
drie of vier jaar verpotten
als hij letterlijk de pot uit
groeit.
Wel is het verstandig op de
bovenste laag grond te ver
nieuwen. Goede voedzame
grond. Liefst met iets klei
erin (ik doe wel eens wat
fijngemaakte boetseerklei
door potgrond, want ik be
schik niet over klei). Als je
om de vier jaar ver
pot, dan kun je de
in elkaar gegroei
de wortels afzon
derlijk verpotten
en heb je dus
meerdere lief-
desbloemen.
