-r
Vogeluitstrijkje helpt griepvirus
onderscheppen
'Oude wijvenzomer'
In Natura
Satelliet ziet vulkaaneruptie aankomen
Nieuwe botvondst gee:
Neanderthaler een gezic
TU Eindhoven investee
fors in deeltjesversnelle
WOENSDAG 6 SEPTEMBER 2000
160
De samenleving vergrijst. Men wordt almaar ouder,
terwijl bovendien ook het óantal oude mensen gestaag
groeit. Dat brengt natuurlijk nogal wat problemen met
zich mee. Zoals dementie. Sommige bejaarden zijn he
laas zo gek als een deur. Velen gedragen zich als ldeine
kinderen. Degenen die nog niet op leeftijd zijn, vinden
dat vreemd en lastig, maar als ze buiten het bejaarden
huis om zich heen kijken, zullen ze zien dat het ver
schijnsel kindsheid in feite heel normaal is.
Wijze mensen, zoals filosofen, beweren vaak dat het
leven een soort cirkelgang vertoont. Je komt uit het
niets en je verdwijnt in het niets, zeggen ze. Je wordt
geboren, je groeit, je bent volwassen, je krimpt, en je
gaat dood. Inderdaad lijkt het leven een zekere sym
metrie te hebben. Ten opzichte van een denkbeeldig
spiegelend vlak zijn de twee levenshelften aan elkaar
spiegelbeeldig. De peuterleeftijd manifesteert zich
hierbij in de tegenoverliggende levenshelft als kinds
heid. In bepaalde opzichten lijken baby's en demente
bejaarden inderdaad op elkaar.
Wonderlijk genoeg valt in de natuur een zelfde beeld
waar te nemen: de nazomer en de vroege herfst verto
nen veel overeenkomsten met het voorjaar. In deze
septembermaand en begin oktober maakt het jaar-op-
leeftijd een periode van kindsheid mee, een tweede
jeugd, die niet voor niets ook wel 'oude wijvenzomer'
wordt genoemd.
Opbloeiende vitaliteit in het laatste levensstadium zien
we overal in zowel de natuur als in de mensenwereld.
Oude fruitbomen dragen bijvoorbeeld vaak nog één
keer overvloedig vrucht voordat ze afsterven. Kunste
naars beleven dikwijls vlak voor hun dood nog een pe
riode van grote creativiteit. Het lijkt een soort verzet:
een laatste krampachtige stuiptrekking. Zo ervaren we
het buitengebeuren in september echter beslist niet.
De tweede lente wordt juist gekenmerkt door een wel
dadige rust. De jaarlijkse opdracht van de voortplan
ting is immers vervuld. De jonge dieren zijn opge
groeid en overal gloeit het rood van vruchten en bes
sen. De balans mag worden opgemaakt en er kan nog
even een poosje worden gerelaxt voordat de winterse
strijd om het bestaan uitbreekt. De natuur houdt een
rustpauze om krachten te verzamelen voor de ophan
den zijnde zware tijd. Alles is loom en zelfvoldaan. De
taak zit erop!
In deze rustige periode komen de paardebloemen en
de boterbloemen nog eens voorjaarsachtig tot bloei,
net zoals de toorts en de teunisbloem. Ook de beren
klauw kan fonkelnieuwe schermen opzetten en overal
maken planten en bomen frisse, groene scheuten.
Maar het meest opvallend is de opleving in de vogel
wereld. Uit de boomkruinen klinken plotseling lente
klanken, die ons doen vergeten dat het bijna herfst is.
Het zijn stemmen die in de afgelopen maanden ge
zwegen hebben. Vooral augustus was een stille tijd.
In het voorjaar zingen alle vogels het hoogste lied,
maar wanneer er nestjes vol jongen zijn, verstomt het
gejubel. Om het territorium hoeft dan door middel van
gezang nauwelijks nog te worden gestreden en de ou
ders hebben de handen vol aan hun kroost. Voor zin
gen is dus geen tijd meer. En ook na het uitvliegen van
de jongen is daarvoor geen plaats. Dan moet het door
al het gezwoeg en geploeter versleten verenpak verwis
seld worden voor een nieuw kostuum. Dat dit grondig
gebeurt, is van het grootste belang: straks vereist de
moeilijke reis naar het zuiden gloednieuwe, sterke en
soepele veren. De thuisblijvers moeten al helemaal
warm in de veren zitten.
Midden in de volle zomer gaan dus vrijwel alle vogels
in de rui. Gedurende die tijd wordt er niet gezongen.
De vogels zijn, vooral wanneer de slagpennen gewis
seld worden, niet erg snel en daarom trekken ze zo
weinig mogelijk de aandacht. Ze zwijgen angstvallig
gedurende de maand augustus. Eten doen ze intussen
echter des te meer! Veren moeten immers door het ei
gen lichaam gemaakt worden en da's wel wat anders
dan kleren kopen in een winkel. Maar zitten ze een
maal weer netjes en weldoorvoed in het pak, dan ope
nen ze opgelucht de snavel om het op een vrolijk zin
gen te zetten. Gewoon omdat ze zich prettig voelen en
alle tijd van de wereld hebben. Dat is de onverwachte
vogelzang, waarvan we deze septembermaand opkij
ken, omdat ze ons doet denken aan de lente.
Lang duurt de tijd van zorgeloosheid echter niet. Stuk
voor stuk gaan de zangers op de vleugels. Naar het
zonnige zuiden, waar ze de insecten kunnen halen die
bij ons 's winters ontbreken. Ook de thuisblijvers doen
er al snel het zwijgen toe. Het voedsel wordt immers
schaars, terwijl de weersomstandigheden er niet beter
op worden. Het plezier vergaat ze al vlug wanneer de
herfst eenmaal echt is aangebroken.
THEO SCHILD KAMP
REDACTIE: RIEN POLDERMAN 0?
-r-N
Ganzen kunnen met hun uitwerpselen schadelijke virussen over grasland verspreiden die via grazend vee in de menselijke maaltijd terecht kunnen komen.
Het vogelringstation op Schier
monnikoog doet mee aan een
onderzoek naar de aanwezig
heid van griepvirussen bij trek
vogels. Het eilandstation, inge
schakeld door de afdeling viro
logie van de Erasmus Universi
teit in Rotterdam, wil samen
met andere instanties griepvi
russen bij zo veel mogelijk vo
gelsoorten in kaart brengen.
Het onderzoek moet bijdragen
tot het vroegtijdig signaleren
van nieuwe griepvarianten die
de mens kunnen bedreigen.
Ook op de andere Waddenei
landen zijn al vogelringers of
medewerkers van Rijkswater
staat voor de Rotterdamse uni
versiteit in touw. 'Voor zo'n
grootschalig onderzoek is het
de hoogste tijd', zegt viroloog
Ron Fouchier, 'want de laatste
gegevens zijn al weer 35 jaar
oud'.
Van de te vangen vogels moet
met een speciaal wattenstaafje
een uitstrijkje worden gemaakt
uit de cloaca (uitmonding
darmkanaal). Ook verse uit
werpselen kunnen als monster
dienen. Per soort zijn ten min
ste dertig monsters nodig. De
vogelringers op Schier moeten
de komende jaren monsters le
veren van verschillende soorten
vogels, waaronder de heggen-
mus, de gekraagde roodstaart
en de tjiftjaf. De monsters wor
den diepgevroren bewaard tot
ze door de virologen van de
Rotterdamse universiteit onder
zocht kunnen worden op de
aanwezigheid van het influen
za-griep virus.
Het vogelstation op Schiermon
nikoog levert zo zijn bijdrage
aan een internationaal onder
zoek naar virussen bij nekken
de watervogels. Viroloog Fou
chier begon drie jaar geleden
met zijn onderzoek. „Het kost
veel tijd om een goed netwerk
op te zetten", verklaart hij.
Overal in het land probeert hij
ringers, ganzenflappers en
kooikers voor het onderzoek te
interesseren. De ringers op
Schier zijn ook al betrokken bij
onderzoek naar virussen bij
steltiopers bij het Noord-Hol
landse Castricum. „Er wordt in
andere Europese landen nau
welijks naar virussen bij vogels
gekeken. Het is ons doel om de
gehele noordoostelijke route
van trekvogels in kaart te bren
gen." De bekendste dragers van
het griepvirus zijn eenden, gan
zen en meeuwen.
Op Schiermonnikoog kijken de
vogelringers juist naar de klei
nere watervogels. Bij deze soor
ten is nauwelijks iets over virus
sen bekend, zegt Fouchier.
„Misschien komt er niets uit.
Dan kun je na een stuk of dertig
monsters wel stoppen. Maar
misschien vinden we juist wel
virussen bij soorten waarvan
we dat juist niet verwachten."
De belangrijkste vraag die de
onderzoeker wil beantwoorden,
is waarom bepaalde soorten vi
russen wel bij vogels voorko-
FOTO CPD Ji
men en niet bij mense
kens. Ook wil hij wetei
ke punten die virussen
len. Fouchier wijst ero
huidige griepvirussen
sen zo'n 35 jaar gelede
tervogels zijn ontstaan
en trekvogels besmetti
mensen gefokte dierer
kippen, varkens en pa<
komt de ziekte bij mei
recht. Het laatste geva
griepvirus dat zo is vei
was de Hongkong-grie
dertig jaar bestaat.
Door satellietfoto's van een
sinds juli sterk actieve vulkaan
op Japan met elkaar te combi
neren, is men in staat de geva
ren van erupties beter in kaart
te brengen. Aan de hand van de
gecombineerde foto's, zo heeft
NASA bekendgemaakt, kunnen
bodemveranderingen rondom
vulkaan en van een groter ge
bied daaromheen tot op centi
meters nauwkeurig worden
vastgesteld. Die kunnen wijzen
op volgende, mogelijk nog
zwaardere uitbarstingen.
De beelden van de vulkaan, de
Oyama, op het 180 kilometer
ten zuiden van Tokio gelegen
eilandje Miyake-Jima, werden
verkregen met een geavanceerd
radarsysteem, de Shuttle Radar
Topography Mission, aan
boord van de spaceshuttle Dis
covery. De vulkaan werd even
eens in kaart gebracht door een
Amerikaans-Japans instrument,
de Advanced Spacebome Ther
mal Emission and Reflection
Radiometer (ASTER), aan boord
van een andere satelliet.
Door de registraties samen te
brengen, ontstond een bijzon
der nauwkeurige driedimensio
nale kaart van de Oyama en van
de aslagen die zich op de berg
hebben afgezet.
„Op die 3D-kaart zijn haarfijn
de spleten en geulen te zien die
van de berg naar beneden lo
pen," zegt geofysicus dr.
Gwenn Wents van de afdeling
Fotografische Kartografie (NI-
MA) van het Amerikaanse mi
nisterie van defensie, onder
wiens auspiciën de vlucht met
de shuttle plaatsvond. „Die in
formatie is van groot belang bij
het voorspellen van de koers
die de uit de krater opborrelen
de lavastromen naar beneden
zullen volgen. We weten dan
vroeg genoeg welke gebieden
bergafwaarts het meest be
dreigd worden."
„Met behulp van de radarfoto's
vanuit de shuttle zijn we ook in
staat bodemveranderingen in
kaart te brengen die zich in de
loop van de tijd voordoen,"
zegt Wents.Als het gebied
rondom een vulkaan geleidelijk
omhoog komt, zoals het geval is
met de Italiaanse vulkaan Vesu
vius, kan dat wijzen op zich
verzamelend magma onder dat
gebied. Het is dan vrij zeker dat
vroeg of laat een catastrofale
eruptie optreedt."
Vanuit de Discovery tast de ap
paratuur, tijdens een omloop
om de aardbol, een gebied
steeds vanuit een andere hoek
af. Daar kan een maand tussen
zitten. Zo ontstaat een topogra
fische kaart in drie-dimensio
nale beelden van dat gebied.
Wanneer zich in die maand ook
nog hoogteveranderingen voor
deden, worden die onmiddellijk
op die kaart zichtbaar, ook al
zijn ze slechts enkele centime
ters groot.
„Bij de Oyama zijn wel topogra
fische veranderingen van de
berg zelf aan de gang," zegt
Wents, „maar voor zover we tot
nu toe konden nagaan niet in
de directe omgeving. Er zijn
dus geen aanwijzingen voor
een magmaconcentratie onder
dat gebied."
Er zijn plannen in de maak om
dit soort gebieden, rijk aan vul
kanen en aardbevingen, vanuit
de ruimte permanent te gaan
bewaken. „De Japanse eilanden
liggen boven op een complex
van diepe breuken in de aard
korst," legt Wents uit. „Lichte
en middelzware aardbevingen,
zoals die een paar jaar geleden
Kobe troffen, komen er gere
geld voor. Maar een echt zware
moet nog komen. Elke Japanse
vulkaan die tot leven komt, kan
een aanwijzing zijn dat die zwa
re eruptie ophanden is. Een
huiveringwekkend idee met al
die enorme Japanse steden in
de buurt."
BEN APELDOORN
De in 1856 in het Duitse Ne
anderthal gevonden oermens
krijgt een gezicht, etenschap-
pers hebben in hetzelfde ge
bied een stuk bot gevonden
dat naadloos aansluit op de
eerder ontdekte delen van de
schedel van de Neandertha
ler.
De archeologen Schmitz en
Thissen van het Rijnlandse
instituut voor archeologische
monumentenzorg maakten
de vondst vorige week be
kend. Volgens de weten
schappers kijkt de oermens
'ons voor het eerst aan'.
Het nieuwe bot vult het gat
tussen de linker oogkas en de
■neus van de Neanderthaler.
Bovendien zijn nog eens vijf
tig andere botresten en talrij
ke stenen werktuigen gevon
den.
Onduidelijkheid blijft bestaan
over drie botresten uit de bo
venarm, scheenbeen en elle
boog van een ander mens. De
beenderen kunnen afkomstig
zijn van een vrouwelijl
anderthaler of wijzen
zeer vroege vorm van
anatomisch moderne
sapiens, aldus Schmitil(
Thissen.
Met een geschatte ouiPi
van 44.000 jaar zoudei'®
oudste resten van een
vader van de moderne
op het Europese conti
zijn. Uit nader onderzi
verwachten beide wet
schappers meer duiden
te krijgen over de oms a
verwantschap tussen
anderthaler en de moi
mens.
Beide archeologen voi
historische vindplaats
oosten van Düsseldorf
zijn naam gaf aan de
per van de moderne n s<
ongeveer 30.000 jaar g e
van de aardbodem veiv
na een jarenlange zoel
terug.
Met behulp van de radar is dit beeld gemaakt van de vulkaan Vesuvius en omgeving (Napels).
De Technische Universiteit
Eindhoven investeert de ko
mende jaren 47 miljoen gulden
in twee nieuwe deeltjesversnel
lers. Het gaat om een cyclotron
en een singletton. De appara
tuur moet medio 2002 volledig
operationeel zijn.
De TU gebruikt de versnellerfa
ciliteiten vóór onderzoek en
onderwijs op verschillende we
tenschapsgebieden waarbij
kernfysica een rol speelt. De
universiteit beschikt al bijna
twintig jaar over een deeltjes
versneller. Die is echter aan
vervanging toe.
Het Eindhovense bedi p
Amersham Cygne ma.
gebruik de apparatuui
meer om radio-isotop
medische doeleinden
De onderneming beta
mende tien jaar 75 pr(
de exploitatiekosten,
die bijdrage zou de Tl
staat zijn geweest zuil
ceerde apparatuur aai
fen, aldus een woordv
van de onderwijsinste m
N
Cryptogram
Horizontaal: 1Die insecten worden steeds
zeldzamer op de weg (6); 4. Een auto rijdt er
geweldig op (5); 5. Schadelijke stof met weinig
weerstand (4); 7. Gek, ze zijn er niet allemaal
op! (5); 8. Honger is de beste (3); 9. Buiten
raakt Rex net in de war (6); 10. Handige lat
(6).
Verticaal: 1. Hoofdstukken om te drinken (9);
2. Consumptie zonder ring in het verschiet (5);
3. Wordt met verstand uitgesproken (4);
4. Kruipende vrouw (7); 6. Dames- en
herenkleding (3); 8. Zo'n paard wortelt in de
grond (4).
HET WEER
Oplossing van dinsdag:
vaat-vaalt-Valuta
rand-donar-Onraad
neon-noren-Onrein
moes-morse-Remous
reus-serum-Mauser
amen-manie-lnname
knie-nakie-Diaken
idee-dieet-Dictee
mare-armee-Ampere
beer-beker-Gebrek
Gevraagd woord:
VOORMIDDAG
Uitgesproken droog
Vooral in het noorden van de provincie
Noord Holland en het westen van Friesland
is de zomer van 2000 uitgesproken droog
geweest. In het Friese Schettens viel van 1
juni tot 1 september slechts 118 millimeter.
Voor het laatst bleef het daar droger in 1983
toen 82 millimeter werd opgevangen. De
normale landelijke hoeveelheid neerslag
bedraagt ongeveer 210 millimeter.
Bij ons was de zomer niet zo droog maar
over het algemeen werd ook in westelijk
Nederland minder neerslag dan normaal
opgevangen. In Hoofddorp bedroeg de zo-
merneerslag 206 millimeter. Vooral augus
tus is een hele droge maand geweest. In
Haarlem-West werd slechts 34, in Nieuw-
Vennep 39 millimeter opgevangen. De helft
van de maandhoeveelheid viel bovendien
op één dag: 21 augustus. In Hoofddorp viel
toen 34 millimeter. De maandsom bedroeg
daar 59 millimeter. In september is daar in
middels al weer zo'n 40 millimeter geval
len.
Voor de komende tijd is er reden tot opti
misme. Dankzij de vorming van een hoge-
drukgebied boven het Europese vasteland
staat ons een nazomers weekeinde te
wachten. De neerslagkansen nemen af, er
komt meer zon en de temperatuur stijgt tot
boven de 20 graden. Uitersten tot 23-24
graden behoren zeer wel tot de mogelijkhe
den. Vorig jaar was het trouwens zomers
warm in deze tijd van het jaar. Het kwik
steeg toen dagen achtereen tot boven de 25
graden. Uiteindelijk mondde dat
warmste nazomermaand, die ooil
registteerd. Met in De Bilt gemidc
(Schiphol 17,5) graden tegen non
was het de warmste september se i
begin van de metingen in 1706.
Na de regen van vandaag ziet het
morgen ook al wat beter uit. Er va
nog een enkele bui en met name
kustgebieden komt de zon er gere
te pas. Verder neemt de noordwe
af (aan zee eerst nog krachtig) en
omstreeks 17-18 graden. Gisteren
aanvankelijk vrij veel zon en liep
ratuur in de duinen bij Bloemend
20,8 graden. -
