Boer stond in Oudheid hoger dan jager
Rijp en Groen
Afgevallen blad verbetert de tuingrond
VRIJDAG 1 SEPTEMBER 2000
Ooievaarsbekken
Wie de pot niet kende, vond de scherf veel interessanter
EDACTIE RIEN POLDERMAN 023-5150
Maak zelf eer
'rabarberschac
voor al wat groeit en bloeit
welkom bij:
bloemendaal bv
rijksstraatweg wassenaar
Haal de overzomeraars tijdig binnen
De vruchten van de wilde
geranium lijken op de sna
vel van een bij ons onbe
kende kraanvogel. Maar de
Grieken kenden de vogel
heel goed en noemden dus
de bloemen die dergelijke
vruchten voortbrachten
den die in vrijwel geen en
kel huis ontbreken, maar
waarvoor helaas in de
meeste centraal verwarmde
huizen geen mogelijkheid
is om ze de winter te laten
doorkomen.
Die winter mag op dit
'geranium'. Inmiddels heet ogenblik ver weg lijken, als
i heel geslacht zo e
daartoe beho
ren ook de
Pelargoniums,
wier snavel,
om het moei
lijk te maken,
op die van een
ooievaar lijkt
en dus Pelar
gonium wor
den genoemd.
Over deze
planten willen
wij het hier
hebben en
niet over de
soorten tuin-
geranium die
momenteel zo
populair zijn
en die boven
dien heerlijk
winterhard
blijken te zijn
Dat kan he
laas niet ge
zegd worden1
goniums. Daarom hier een
stukje over deze planten in
verband met de komende
winter die momenteel nog
erg ver weg lijkt, maar ons
desondanks noopt om tij
dig maatregelen te nemen.
Eerst nog even iets over de
verschillende soorten
Pelargoniums die we mo
menteel kennen. Daar heb
je bijvoorbeeld de geurge-
raniums, waarvan vooral
de citroengeranium en de
pepermuntgeranium be
kend zijn en die inderdaad
heerlijk geuren. Omdat ik
weet dat in vroeger tijden
de bladeren van Roberts-
kruid, een inheemse gera
nium, gebruikt werden om
er vrolijker van te worden
en omdat ik ook weet dat
e precies dezelfde gerani-
onze bloem
bakken willen
hebben dan
moeten we nu
maatregelen
nemen. Over
winteren in
pot vereist im-
vorstvrije, koe
le, droge
plaats. Licht is
niet noodzake
lijk. Beschik
ken we daar
niet over dan
kunnen we nu
stekken ne
men. Er zijn
GREET BUCHNER ook liefheb-
geeft antwoord op bers die daar-
a'uw tuinvragen mee eerder be
ginnen maar
mijn ervaring
is dat die weer
de groei zijn eer
het wintert en dus weer
voor problemen zorgen.
Stek dus nu: snijd met een
scherp mes topstekken van
7-10 cm van grote soorten
en stekken van 5-8 cm
van kleinere soorten. Snijd
ze altijd af vlak onder de
aanzet van een blad want
daar bevindt zich wat extra
voedsel waarvan de wortels
in spe gebruik kunnen ma
ken. Verwijder alle bloem
knoppen en de onderste
bladeren. Laat de stekken
van planten met een dikke
steel een nacht liggen om
ervoor te zorgen dat de
wond iets indroogt.
Stekken met dunne steel
kunnen meteen in een pot
met stekgrond of een
mengsel van turf, eventueel
potgrond met gelijke delen
zand. Druk de stekken met
meerderen tegelijk stevig
aan langs de rand van een
zogenaamde geraniumpot.
Geef water om ze vast te
spoelen en zet weg op een
beschutte plek. De grond
moet vochtig blijven maar
zeker niet nat. Pas r
geraniums r
zijn, heb ik net als onze
voorouders fijngesneden
citroengeranium op brood
gegeten, gedachtig het feit
dat ze net zo ruiken als ci
troenmelisse die ook voor
opwekkend doorgaat. Ik
moet bekennen dat een en
ander matig lekker was en
dat ik er niet van ging jube- week of vier is er enig teken
Verder kennen we de hang- daarna ii
i leven. Wacht nog e
tijdje en zet alle stekken
geraniums die dit jaar
de Surfinias beginnen
verdringen in bloembakken
en dan zijn er nog de Fran
se geraniums met hun an
ders gevormde blad en de
grote bloemen. Tot slot
hebben we de bekende
Pelargonium Zonale hybri-
bak gevuld
met potaarde v
weer iets zand is toege
voegd. Zoek voor deze bak
met overwinteraars en zo
koel mogelijke plaats waar
voldoende licht komt.
Houd enigszins vochtig.
GREET BUCHNER
Wat voor de een waardeloos
afval is, kan voor de ander zijn
nut hebben. In onze tijd zijn
het de kringloopwinkels die
daarvan getuigen, maar ver
voor onze jaartelling al tooi
den de jagers-verzamelaars
zich met scherven. Die waren
afkomstig van kapotte en dus
onbruikbaar geworden voor-
raadpotten van de boeren.
Uiteindelijk, maar nog steeds
vèr voor Christus waren de ja
gers-verzamelaars zelf ook
landbouwer geworden.
Volgens archeoloog Leo Verhart
uit Gouda duiden vergelijkbare
ontmoetingen van uiteenlopen
de culturen elders in de wereld
erop dat de overgang van de
jacht naar de landbouw in Ne
derland zich eveneens heeft
voltrokken volgens het proces
van statusverhoging. De boeren
hadden in de ogen van de ja
gers-verzamelaars een samen
leving die sociaal-economisch
superieur was aan die van hen
zelf. Zo waren ook hun bezittin
gen superieur. En dus bege
renswaardig. Het oorspronkelij
ke gebruiksdoel deed er niet
toe, anders hadden de jagers
volkeren wel het oog laten val
len op de complete potten.
Verhart is conservator Neder
landse prehistorie van het
Rijksmuseum van Oudheden in
Leiden. Onlangs promoveerde
hij aan de Universiteit Leiden
op een proefschrift, waarin hij
de overgang van een 'exploita-
tieve naar een productieve
voedseleconomie' beschrijft. Of
hoe de jager boer werd.
Verhart is ervan overtuigd dat
het sociale en niet het econo
mische element in het contact
tussen de boeren en de jagende
buitenlui de belangrijkste factor
is geweest.
Terwijl onze voorvaderen hier
leefden van de jacht en van het
verzamelen van eetbare vruch
ten, vestigden zich in Zuid-
Limburg de eerste boeren. Dat
waren kolonisten die de land
bouw sinds haar eerste ont
staan 12.000 jaar geleden in het
Nabije Oosten via de Balkan en
Midden-Europa westwaarts
hadden verspreid.
Waarom ze dat deden? Dat is
de grote vraag voor archeolo
gen en Verhart weet het eigen
lijk ook niet. Hij oppert wel een
mogelijkheid: omdat alleen de
oudste zoon de boerderij kon
overnemen en de anderen zich
moesten vestigen op minstens
De kolonisten bedreven hun
agrarische activiteiten op de ui
terst vruchtbare löss, die in
Limburg zijn noordelijkste ver
spreidingsgebied vond en hun
cultuur werd naar de versiering
op de potten die ze meebrach
ten de bandkeramiekcultuur
genoemd. De jagers-verzame
laars ter plekke werden zo om
streeks 5300 v. Chr. in hun
naaste omgeving vrij plotseling
geconfronteerd met mensen
die er heel andere gewoonten
op na bleken te houden. Ze
brachten vee mee en ook gra
nen en peulvruchten; ze hakten
akkers uit in de dichte bossen
op de lössgronden (waar weinig
wild leefde) en vestigden zich
Eind jaren zeventig werd in de Flevopolder een nederzetting uit het stenen tijdperk nagebootst.
De bewoners jaagden èn verbouwden gewassen. De man gebruikt een schep, gemaakt uit het
schouderblad van een dier. foto anp
op één plek. Daar bouwden ze
hun huizen, waarvan de resten
bij talloze opgravingen blootge
legd zijn.
Werden de jagers toen ook
maar boer? Misschien zagen ze
dat de landbouw meer be
staanszekerheid bood dan de
jacht. Ze zouden echter ook
door de boeren met geweld ge
dwongen kunnen zijn om hun
oude leefwijze op te geven. Het
kan ook zijn dat ze gedwongen
werden door een verslechtering
van het klimaat. Of door een te
sterke groei van de bevolking,
waardoor voedselgebrek dreig
de.
Verhart gelooft dat niet zo erg.
Het idee dat de overgang van
jacht naar landbouw wel eens
te maken zou kunnen hebben
met sociale factoren bestond al
langer. Er was ook al wel wat
over op papier gezet. Maar het
bewijs daarvoor werd bij lange
na niet geleverd.
Seneca-indianeit
Verhart vroeg zich daarom af
wat er gewoonlijk gebeurt als
twee culturen met elkaar in
contact komen. o stuitten dui
zend jaar geleden de Vikingen
op de eskimo's van Groenland,
later werden de eskimo's en de
indianen van Noord- en Zuid-
Amerika geconfronteerd met
Europese ontdekkingsreizigers
en in 1624 vestigden Nederlan
ders zich aan de oever van de
Hudson, waar zich tegenwoor
dig het centrum van New York
bevindt, maar waar toen de Se-
neca-indianen nog de baas wa-
Steeds viel in de eerste fase van
dat contact hetzelfde op: er de
den zich nog geen structurele
veranderingen voor, de invloed
beperkte zich tot de sociale ver
houdingen, de nieuwkomers
wilden altijd economisch bruik
bare dingen hebben en de loka
le bevolldng objecten die hun
prestige konden vergroten.
Van de New Yorkse indianen
kochten de Nederlanders pel
zen, die in Europa een fortuin
waard waren. Betaald werden
ze met van schelpen gemaakte
kralen, kaurischelpen, textiel,
ijzeren bijlen en messen, gewe
ren, koperen ketels, en voorts
voorwerpen als glazen kralen,
spelden, vingerhoeden, aarde
werk, knopen, kammen, tinnen
lepels en kopjes, spiegels, pij
pen en tabaksdozen. In een in
diaans graf is zelfs een stukje
Delfts blauw met een gat erin
gevonden: een prachtige han
ger.
Maar verreweg het best gedo
cumenteerde verslag handelt
over de eerste ontmoeting, in
de jaren dertig, tussen de Au
stralische goudzoeker Michael
Leahy en de Papoea's in de bin
nenlanden van toen nog Au
stralisch Nieuw-Guinea. Terwijl
Leahy uit is op grondstoffen en
op voedsel, zijn de Papoea's al
leen maar geïnteresseerd in de
vreemde voorwerpen die hij bij
zich heeft. Schelpen kennen ze
al.
Wat er nog het meest op lijkt,
zijn de porseleinen borden. Zo
komt het dat er kort na Leahy's
komst bij traditionele feesten
stamleiders gezien worden met
een porseleinen bord voor hun
hoofd. Als teken van hun rijk
dom. Ook een leeg sardienen
blikje of een beschuitzak blijken
daarvoor geschikt te zijn.
Vuursteen
In eigen land startte Verhart sa
men met zijn collega Milco
Wansleeben in de jaren tachtig
het Maasdalproject, om uit te
vissen hoe het contact tussen
de kolonisten en de lokale ja
gers daar is verlopen. In het
zuiden van Limburg zaten de
kolonisten op de löss. Pas na
duizend jaar zien de oudheid
kundigen dat ook in West-Ne
derland de jagers elementen
van het boerenleven hebben
overgenomen.
In het 4500 vierkante kilometer
grote gebied tussen 's-Herto-
genbosch en Maastricht wer
den alle vindplaatsen uit de
steentijd geïnventariseerd. In
de buurt van Merselo groeven
Verhart en zijn ploeg een ja
gerskamp op. Aan de hand van
de gevonden voorwerpen kon
een reconstructie worden ge
maakt van waar en wanneer de
jagers zich bekeerden tot het
boerenbedrijf. Opvallend daar
bij is dat in het gebied van de
jagers aardewerkscherven van
de bandkeramiek werden aan
getroffen. De eerste aanwijzing
van contact: met de scherven
van de cultuur van de landbou
wers, tegen wie de jagers opke
ken, konden de laatsten hun
prestige binnen de eigen groep
vergroten. In een latere periode
gebeurde dat ook met waarde
vollere voorwerpen zoals dis
sels, een soort beitels.
Langzamerhand veroverde de
landbouw ook de noordelijker
gelegen dekzandgronden. De
overgang van de jacht naar de
landbouw in de rest van Neder
land voltrok zich eveneens
langzaam en werd ook daar al
lereerst gevoed door sociale
verschillen.
„Zo'n proces is van alle tijden",
zegt Verhart. „Zo zie je nu bui
ten de traditionele structuren
een nieuwe klasse van jonge in
ternetondernemers ontstaan,
die de traditionele structuren
uiteindelijk kunnen bedreigen."
En de jager, hij ploegde voort:
JAN OTTENS
Ja, goed gelezen. Hier staat r
een schaal met rabarber ma;
een rabarberschaal en dat zal
dan uiteindelijk een grote ce
menten bak worden met de a
meting van een rabarberblad
en daarin de afdruk van c
prononceerde nerven vai
blad.
Hiervoor hebben we een
blad nodig, liefst rond en gelijl
matig van vorm. Dat kan overi
gens ook een fors blad van
andere plant zijn. Omdat v
sinds eind juni niet meer g
oogst hebben om de plant de
kans te geven voldoende
ding voor volgend seizoen te
vormen, zijn er nu meestal voltj
doende gave bladeren aa
planten. We snijden er ee
en verwijderen de steel.
Verder hebben we een dr
plekje nodig waar we een
zand aan kunnen brengen, ieti
groter dan ons blad. Scherp
zand of zand uit de zandbak is
het beste, maar eventueel kun
nen we dat bergje ook maken
van gezeefde tuingrond.
Sommige knutselaars leg^
nog een stukje plastic over het
zand voor ze het blad met de
achterkant naar boven op het
zand leggen. Daarbij is het za
om ervoor te zorgen dat het
blad iets bol komt te liggen. A
dat gebeurd is komt het c
ment: drie delen zilverzand en
een deel cement, zorgvuldig g<
mengd en met water aange
lengd tot een dikke brij.
Nu wordt een dikke laag ce
ment gelijkmatig over het blad
verdeeld. Als de laag 5 cm dik
kan men alles eventueel ver
sterken met stukjes vliegengaa
die in het cement worden ge
drukt. Daarna gaat er nog een
laag van rond 5 cm cement
overheen en wordt alles keurij
gladgestreken. Nu is het wach j
ten geblazen. Minstens een
week heeft cement nodig om 11
drogen. Haal een en ander er
vooral niet te vlug af. Als alles
kurkdroog is, wordt het blad
voorzichtig losgemaakt en heb
ben we een bak van cement te
grootte van ons blad met een
duidelijke afdruk van de ner
ven. Een ideale vogeldrinkbak,
al kunnen we hem ook voor aij
dere doeleinden gebruiken.
Tot slot nog: in doe-het-zelfz^
ken kan men vaak een kant-en
-klaar mengsel van cement kol
pen met daarbij precies ver
meld hoeveel water erbij moet.
Beginners kunnen bovendien r
eerst een klein bakje maken va|
bijvoorbeeld het blad van een
Bergenia oftewel schoenlap-
persplant of een ander groot g
blad. Dan lukt de grote bak ze-j.
ker. Zelf heb ik als beginner, (I
overmoedig, meteen een van r
mijn rabarberbladeren geno
men en omdat ik kennelijk iets
te weinig voorstellingsvermo
gen heb, heb ik de eerste keer
het blad niet bol op het zand
gelegd, maar min of meer in d<
vorm van een kuiltje. Dat werd
dus alles behalve een schaal e(
ik schrijf dit op omdat de erva|
ring leert dat Uc niet de enige
ben met net iets te weinig vooi
stellingsvermogen. Daarom dei
goede raad eerst maar eens te
oefenen met een kleiner blad.
1
De zomer loopt ten einde en
met de eerste afgevallen blade
ren doet de herfst zijn intrede.
Die bladeren kunnen prachtig
van kleur zijn zoals die van de
wilde wingerd (rood) of de flu
weelboom (oranje). Laat die af
gevallen bladeren gerust liggen.
Ze verteren en verbeteren de
tuingrond. Alleen moeten ze
niet de vaste planten verstik
ken.
Kale plekken in de tuin kunt u
wellicht opvullen met kleine
begonia's of vlijtige Hesjes, rest
jes uit het tuincentrum. Tot de
eerste nachtvorst blijven die
bloeien. Deze en komende
maanden kunt u trouwens toch
van alles planten als u er maar
voor zorgt dat de plantjes regel
matig water krijgen. De met ju
te omspannen wortelkluit van
coniferen en groenblijvende
struiken moet bij het planten
voorzichtig worden losgemaakt.
De ixia's zijn uitgebloeid en de
bolletjes kunnen worden opge
graven om ze schoongemaakt
en gedroogd opnieuw te plan
ten. Dat kan in december ge
beuren (toedekken met blade
ren), of in maart-april. Voor
narcissen is de tweede helft van
september een ideale periode
van planten. Ze zullen volgend
voorjaar vroeg bloeien. Overi
gens kunt u ze tot in december
planten. Dat geldt ook voor vele
tulpen en hyacinten. Bij de laat
ste dient u op te letten de wor
telkrans niet te beschadigen.
Even terug naar de tuin, waar
de mahoniastruik blauwe bes
sen draagt. Voorkom dat peu
ters opeens trek in die bessen
Cryptogram
Horizontaal: 1Hardnekkig houterig geworden (8); 5. Bij schapen draait het
om deze knol (8); 6. Met veel effect is dit dier aan z'n top (4); 8. Het blijft een
romp, ook als er niets bijkomt (4); 10. Snuit van een spuit (5);
12. Deze schilder vindt moeder niet aanstootgevend (5).
Verticaal: 1. Men geeft de oppositie een andere plaats (6); 2. Wat een leven
als men door drank aan de grond zit! (6); 3. Een oogje om weer aan soep te
komen (5); 4. Nestelt bovenaan de mast (5); 7. Zo rood als een onmeetbare
stommeling (5); 9. Kiesorgaan (4); 11. Doe zuinig aan met de marihuana! (3).
Oplossing van donderdag:
HORIZONTAAL: 1. Plo; 3. rib; 6. lo; 9. el; 10. nors; 12. tipi; 14. etang;
16. pontianak; 19. ko; 20. oh; 21. tennisbal; 26. conté; 27. kree; 29. Elba;
31 si; 32. es; 33. tsa; 34. koe.
VERTICAAL: 1. Pinup; 2. loo; 4. iep; 5. bliek; 7. sstt; 8. Etna; 11. renonce;
13. ignobel; 15. ai; 17. oke; 18. aha; 21. tekst; 22. noel; 23. in; 24. sten;
25. leaser 28. ris; 30. beo
HET WEER
Augustus was droog, zonnig en warm
Met 17.4C tegen 16.7C normaal was augus
tus 2000 in De Bilt een warme maand. Op
vallend was ook, dat er in de Bilt geen tro
pische dagen werden geteld, maar wel liefst
30 warme dagen van meer dan 20C. Door
het uitgesproken buiig karakter van de af
gelopen maand, kwam het landelijk tot
grote verschillen in de hoeveelheden neer
slag. Het natst was het in Nes op Ameland
met 130 mm, het droogst bleef het in Rot
terdam met slechts 16 mm.
Op dit moment is er sprake van een de
pressie, waarvan de kern deze nacht over
de oostkust van Engeland komt te liggen.
Langs de zuidelijke flank ervan trok van
daag een koufront over ons land. Daarach
ter wordt morgen t»fi ook zondag frissere
zeelucht aangevoerd, waarin frequent een
aantal buien tot ontwikkeling komen. Van
avond en vannacht sterven de buien in het
binnenland stilaan uit en wordt het wisse
lend bewolkt.
Langs de kust blijven ze echter onvermin
derd doorgaan, met een kans op onweer.
Tegen de ochtend neemt de kans op regen
of buien bij nadering van een kleine trog-
vormige storing ook in het binnenland toe.
De wind waait zwak of matig, aan zee vrij
krachtig uit zuidwest. De minima liggen-
rond een graad of 12. Morgen staat er uit
gesproken wisselvallig weer op het menu.
Er blijft de hele dag veel bewolking en fre
quent vallen er buien of buiige regen, lo
kaal vergezeld van onweer. Slechts af en toe
is er even ruimte voor een straaltje zon. Dj
meestal matige wind uit zuidwest ruimt I
stilaannaar noordwest en neemt aan de i
kust toe tot vrij krachtig.
Zondag komt nog maar weinig veranderii
in het buiige weerbeeld, al worden de opl
klaringen tussen de buien door vooral na
de middag stilaan breder. De aangevoerd!
lucht is echter nog wat kouder en veel waj
mer dan een graad of 17 wordt het niet.
Daarna staat enkele dagen rustig en droog
weer in het vooruitzicht met koude nach
ten en mistkansen in de nacht en ochtend
maar perioden met zon overdag en maxi-:
ma rond 19C.
Bron Johan Jaques, MeteoServices
krijgen, want ze zijn giftig. Als u
graag lelietje-van-dalen in de
tuin hebt dient u de stengels
met 'neuzen' eraan deze
maand in losse grond te plan
ten. Hebt u een stapelmuurtje
in de tuin waar het voegsel is
verdwenen maak dan een papje
van lichte klei en goed verteer
de stalmest, waarin rotsplantjes
graag willen wortelen.
Veel tuinen zijn aangelegd op
grond waar jarenlang weiden
zijn geweest. Op dit gescheurde
grasland blijkt nauwelijks iets te
willen groeien. Dat wil zeggen:
zodra er een jong groen blaadje
boven de aarde uitsteekt wordt
het opgevreten door zo'n gele
koperworm, larve van de knip-
tor. Die tor heet zo, omdat hij
op zijn rug gelegd, in een knip
weer op z'n zes poten staat.
Daar heeft ie een mechaniekje
Een oud middeltje tegen de lar
ven is het ca. 10 cm diep ingra
ven van in stukken gesneden
aardappelen, bieten of worte
len. Plekken duideHjk marke
ren, want elke ochtend moet u
die lokmiddelen opgraven en
de larven doden. Ecostyle advi
seert om een mengsel van
Spruzit (op plantaardige basis)
en zemelen over bedreigde
plekken in de tuin te sproeien.
De zemelen worden door de
larven aangevreten en sterven.
Koperwormen worden ook rit-
naalden genoemd. Vooral in
het voorjaar kunnen ze massaal
optreden.
FRANS WEGMAN
Planten op een balkonrand blijven bloeien tot het gaat vriezen.
foto gpd paul ter
