'Mannen hebben seksualiteit
uit de architectuur gehaald'
In Natura
Ademen
Minder kans
op aardscho
in Californii
Zanglijster hier beschermd en in Italië een lekkernij
WOENSDAG 30 AUGUSTUS 2000
REDACTIE: RIEN POLDERMAN 023-5 1
Bijna de helft van alle insecten zijn kevers. Ze ko
men in 35.000 soorten voor, maar veel wetenschap
pers zijn ervan overtuigd dat er op z'n minst nog
50.000 niet geregistreerde of onontdekte soorten
zijn. Allemaal komen ze oorspronkelijk uit zee,
maar hebben zich in de loop van de geschiedenis
aan het landleven aangepast. Sommige zijn echter
naar het water teruggekeerd: het zoete water, want
zeekevers zijn er niet meer.
De meest spectaculaire waterkevers zijn geduchte
rovers met een gestroomlijnd lichaam en krachtige
achterpoten die tot een soort inklapbare roeispanen
zijn omgebouwd. De Geelgerande Waterroofkever is
van hen de meest algemene. En stellig de mooiste,
zoals hij door het water zwemt terwijl de zon op zijn
olijfgroene dekschilden glanst. In het water is hij in
zijn element. Aan de afgeplatte achterpoten zitten
stevige haren die bij achterwaartse pootbewegingen
worden uitgespreid en bij voorwaartse bewegingen
tegen de poot worden aangelegd. Beide achterpo
ten worden gelijktijdig bewogen, waardoor de kever
een hoge snelheid kan ontwikkelen, mede dank zij
de afgeplatte, ovale vorm van het dier en het gladde,
aaneengesloten lichaam.
De Geelgerande Waterroofkever komt algemeen
voor in sterk begroeide, stilstaande wateren, zoals
sloten. Hij leeft van waterinsecten, dikkopjes en vis
jes, die hij met zijn krachtige kaken te grazen
neemt. Wie wel eens door hem gebeten is, weet hoe
sterk die kaken zijn. Zijn larve doet trouwens voor
hem niet onder. Mogelijk zijn diens kaken zelfs nog
scherper. De larven zijn groter en vraatzuchtiger
dan de volwassen dieren en behoren tot de meest
geduchte rovers in onze wateren. Ze jagen op de
zelfde prooidieren als hun ouders. Soms vallen ze
zelfs vissen, kikkers en salamanders aan. Kleine vis
jes en dikkopjes maken echter het belangrijkste
voedsel uit en er worden er heel wat van verslon
den, voordat de volgroeide larve zich gaat verpop
pen voor het volwassen stadium van zijn leven.
Net als sommige auto's lopen naast de mens ook al
le dieren op gas. Om te kunnen functioneren moe
ten ze zuurstofgas opnemen en koolzuurgas afge
ven. De wijze van tanken verschilt bij de diverse
diersoorten echter aanzienlijk. Ademhalen, is name
lijk beslist niet de meest eenvoudige zaak. Vooral
niet onder water.
De meest primitieve en dus de oudste manier van
gaswisseling is via de huid. De huid -of bij ééncelli-
gen het celmembraam- neemt zuurstof op en
scheidt koolzuur uit. Bij grotere dieren is dit niet
haalbaar. Hoe groter een dier, hoe kleiner verhou
dingsgewijs het huidoppervlak. De huid is al vlug te
klein ten opzichte van het lichaam om alle weefsels
tijdig van voldoende zuurstof te kunnen voorzien.
Er zit maar één ding op: vergroting van de huid.
Kieuwen zijn in feite niets meer dan huiduitstulpin
gen, gecombineerd met een compact aan- en af
voersysteem van bloedvaten. Alle amfibieënlarven,
zoals dikkopjes, hebben achter de kop zulke al dan
niet vertakte buisvormige kieuwen. Weekdieren en
vissen daarentegen hebben platte, bladvormige
kieuwen.
Insecten ademen weer heel anders. Zij voorzien
zichzelf van zuurstof door middel van de zoge
noemde tracheeën. Dat zijn holle buisjes die met
lucht zijn gevuld en sterk vertakt zijn door het hele
lichaam. Een soort bloedvatenstelsel, dat echter
voor luchttransport dient. Een luchtvatenstelsel
dus. Waterinsecten gaan regelmatig naar het opper
vlak om de tracheeën vol te zuigen met verse lucht,
nadat ze zich hebben ontdaan van koolzuur. De uit
mondingen van het luchtvatenstelsel worden zorg
vuldig afgesloten wanneer het dier weer onderduikt.
De Geelgerande Waterroofkever heeft zijn zaakjes
uitstekend geregeld. Om niet telkens naar boven te
hoeven neemt hij op gezette tijden een grote lucht
bel vanaf het wateroppervlak met zich mee onder
water. Deze luchtvoorraad wordt vastgehouden met
het uiteinde van het achterlichaam. De luchtbel is
allereerst natuurlijk bedoeld voor de ademhaling,
maar heeft nog een niet onbelangrijke bijkomende
functie. Hij geeft de kever drijfvermogen, zodat het
opstijgen en anderszins manoeuvreren in het water
hem gemakkelijk afgaat. Een verre neef van hem
houdt met zijn poten zo'n luchtbel tegen z'n buik
geklemd. Als gevolg van de stijgende kracht van de
lucht kan hij niet anders dan op z'n rug zwemmen.
Hij heet dan ook Rugzwemmer.
THEO SCHILDKAMP
Ingenieur Sofie Rédelé stelt het mannelijke ontwerpen aan de kaak
De architectuur is en blijft een
voor vrouwen ondoordring
baar mannenbastion, waar
vrijwel geen plaats is voor een
vrouwelijke inbreng, laat
staan kritiek. Vrouwelijke ar
chitecten die pogen afstand te
nemen van het door mannen
gehuldigde rationele ruimte
concept, vinden geen gehoor
en krijgen geen kansen. Ruim
te is niet neutraal, maar dient
ontworpen op basis van de be
staande geslachtsverschillen,
zeggen zij. Op dus naar een
meer feministische architec
tuur. Maar hoe dient zo een fe
ministische architectuur be
grepen te worden?
Sofie Rédelé is afgestudeerd in
genieur en architect aan de uni
versiteit van Gent en werkt mo
menteel aan de School of Ar
chitecture in Londen. Tijdens
de jaarlijkse lunchgesprekken
voor het Centrum voor Gender-
studies in Gent stelde zij de
vraag of een feministische ar
chitectuur inderdaad een ander
perspectief kan bieden. Of hoe
zien feministische architecten
een meer gelijkgerechtigde toe
komst van de architectuur,
waar geslachts-ongelijkheid en
de op geslacht gebaseerde
machtsverhoudingen uit ver
dwenen zijn?
Vrouwelijke architecten willen
geen doordrammerige feminis
ten zijn, zo blijkt uit haar uit
eenzetting; Vrouwen willen al
leen een duidelijker verwijzing
naar de relatie tussen geslacht
(gender) en architectuur. Zij
vinden de huidige architectuur
nog te veel gericht op het klas
sieke rollenpatroon van man en
vrouw. Mannen hebben de ge
slachtsverschillen en de seksua
liteit uit de ruimtelijke concep
tie en de architectuur gehaald,
stelt Rédelé.
Ten bewijze haalt zij de ervarin
gen van Virginia Woolf aan in 'A
Room of One's Own' op de
doelbewust gecreëerde man
nenwereld waarin vrouwen ge
dwongen worden te leven en
zich te bewegen. Maar net als
mannen hebben vrouwen een
eigen ruimte nodig om creatief
te kunnen zijn.
Mannen willen die waarheid
wel met de mond belijden,
maai- in de architectuur hebben
zij dat slechts mét zoethouder
tjes in de praktijk gebracht. Zij
zijn erin geslaagd de vrouw een
identificatie op te dringen van
de zorgzame hoedster van het
gezin,zij die het warme en vei
De Amerikaanse architect Frank Lloyd Wright is beroemd om zijn flamboyante gebouwen. Dit kantoorpand
van zijn hand uit het begin van deze eeuw werd van binnen een mannenbolwerk. De vrouwen zaten in een
rij in het midden vrijwel klem tussen de mannen. foto gpd
lige nest voor man en kinderen
in stand houdt, die sfeer en ge
zelligheid in het huis brengt.
En daarmee is de vicieuze cirkel
van het rollenpatroon weer
rond. De man gaat uit werken,
de kinderen gaan naar school
en de vrouw blijft alleen en
vaak vereenzaamd achter in het
knusse huisje in de buitenwij
ken. Haar identiteit en creativi
teit kan zij dan ruimschoots
realiseren in de huis-tuin-keu-
kenactiviteiten.
Hoewql de vrouw in deze visie
wel sterk in relatie wordt ge
bracht met de woning, staat
haar aanwezigheid veelal in
functie van anderen. Met het
gevolg dat een vrouw nooit
'thuis' is in haar eigen huis. In
de woonkamer is zij hostess of
gastvrouw, in de keuken de kok,
in de kinderkamer de moeder,
in de linnenkamer de meid en
in de slaapkamer de minnares.
Huisslaafje
Architect Rédelé geeft toe dat
zij met deze provocerende ana
lyse het probleem sterk veralge
meent en simplificeert en dat
de werkelijkheid veel complex
er is. De discussie en de kritiek
van de feministen heeft alles te
maken met de invulling van het
begrip ruimte en de manier
waarop die ruimte wordt ge
bruikt in de architectuur. Man
nen en vrouwen blijken een af
wijkende visie op ruimte en op
het gebruik van ruimte te heb
ben.
Op de kritiek dat voor vrouwen
in de boven geschetste situatie
maar weinig tijd en ruimte
overblijft voor echte creativiteit
en ontwikkeling van haar per
soonlijkheid, hebben mannen
een heel arsenaal van zoge
naamde compensaties uitge
dacht, die het volgens hen
vrouwen mogelijk moeten ma
ken meer over hun eigen vrije
tijd en over een 'Room of One's
Own' te beschikken.
Zo werden massale shoppingfa-
ciliteiten tot in de verst afgele
gen voorsteden gecreëerd,
waardoor vrouwen sneller en
gemakkelijker konden gaan
winkelen, maar waardoor zij
meteen ook tot vlijtige consu
menten werden gepromoveerd.
Vervolgens werd de vrouw ont
last van tijdrovende taken door
een onuitputtelijk aanbod van
allerlei elektronische huishoud-
apparaten die, aldus de door
mannen gemaakte reclame, de
vrouw als huisslaaf) e moesten
bevrijden.
In werkelijkheid, zo stelt archi
tect Sofie Rédelé, werd van de
vrouw verwacht dat zij de aldus
verkregen vrijheid en vrije tijd
niet voor zichzelf maar nog
meer voor haar gezin zou ge
bruiken. Zo kon zij bijvoorbeeld
een baan aannemen en bui
tenshuis gaan werken, want
consumeren en vrijetijdsbeste
ding kosten ook geld. En zo
komt de ogenschijnlijk vrijge
vochten en creatieve vrouw van
de huistaken in de bureau- en
andere taken terecht.
En ook daar was de architec
tuur niet op maat van de
vrouw. De meeste kantoren
werden ontworpen volgens het
principe van het puur functio
neel ruimtegebruik. Vrouwen
kregen als secretaressen kleine
re bureaus en een beperkter
werkruimte dan de mannen. De
geslachtsverschillen blijken ook
overduidelijk uit folders voor
bureau-artikelen en meubelen,
waar onderscheid wordt ge
maakt tussen de directeur, de
jonge, toegewijde bedienden en
de schattige typiste. In dat ver
band kan men ook wijzen op de
eufemistische terminologie
waarmee vrouwen worden ge
paaid en waarbij een directiese
cretaresse nu de indrukwek
kende titel van management
assistant opgeplakt krijgt.
Sjteeds meer vrouwen volgen
een opleiding tot architect,
maar volgens Rédelé zijn hun
professoren overwegend man
nen en de architecten bij wie zij
later hun praktijkstage lopen,
zullen in de meeste gevallen
ook mannen zijn.
Op de vraag wat feministische
architectuur is zegt de Gentse
architecte: „Het is het soort ar
chitectuur dat onderzoekt hoe
de bestaande ruimte op een an
dere manier gebruikt kan wor
den en dat exploreert hoe het
nieuwe soorten van ruimte kan
produceren".
JQHAN LAMORAL
De kans op een zware aard
schok in het noordelijke deel
van Californië, waarvoor al 1:
ge tijd wordt gevreesd, is vee
kleiner dan tot voor kort wer
aangenomen. De spanningei
langs de breuklijn blijken lag
dan gedacht. Grote hoeveelh
den kleine aardschokjes, de
meeste te klein om te voelen jj
zijn daarvoor verantwoordel
Ze werden de laatste jaren
gistreerd door satellieten en
met behulp van micro-seism
grafen. De onderzoeksresult
ten zijn gepubliceerd in het
tenschappelijke weekblad S(
ence.
Kunnen de bewoners van he
gebied nu opgelucht ademh
len? Door de streek loopt he
noordelijke deel van de beru
te Haywardbreuk, die verant
woordelijk is voor een aanta
verwoestende aardbevingen
de afgelopen eeuwen. Sinds
1906 is het daar echter verd;
'stil' gebleven. En in gebiede
die rijk aan aardbevingen zij
is dat vaak stilte voor de stor
Maar uit de metingen blijkt
de stilte wel eens lang kan d
ren.
De brokken aardkorst langs
Haywardbreuk blijken bijna
merkbaar langs elkaar te sch
ven. Dat schuiven gebeurt d
middel van kleine schokjes
men met gevoelige seismog
fen heeft kunnen registrerer
Het gebied wordt bovendier
bestreken door radardetectt q
aan boord van satellieten als
beide Earth Resources Satel n
(ERS's). Deze ERS's hebben
radarinstrument aan boord
waarmee driedimensionale
beelden van gebieden op aa
kunnen worden samengesh
Er kunnen verticale en hork
tale veranderingen in de bo
demstructuur tot op millimi
ters nauwkeurig mee zichtb
worden gemaakt.
„Al deze registraties zijn ing
voerd in een speciaal ontwil
keld softwareprogramma",
professor Roland Bürgmanr
een geofysicus van de Amer
kaanse universiteit van Berk
in Californië. „Daarmee ble
we in staat te zijn zowel de
wegingen aan het aardoppe
vlak als die tot op ongeveer
tien kilometer diepte in kaa
brengen. Een verrassende c
komst daarvan was onder n ts
dat er maar weinig verschill
zijn in de mate van voort'
pen tussen landmassa's aai
oppervlakte en die op ongeèi
tien kilometer diepte.
BEN APELDOORN
Tijs Goldschmidt grijpt de lezer bij de kladden
Biologen die kunnen schrijven zijn er
niet veel. Een enkeling met ambities in
die richting wordt wetenschapsjourna
list of succesvol criticaster zoals Midas
Dekkers. Tijs Goldschmidt is een uit
zondering en schaart zich in de litera
tuur op één lijn met de door hem zeer
bewonderde Dick Hillenius. Na het
succes van het internationaal bejubel
de boek Darwins Hofvijver uit 1995, en
genomineerd voor de AKO-literatuur-
prijs, wijdt de onderzoeker zich fullti
me aan de schrijverij. De prikkelende
essays die sindsdien merendeels zijn
verschenen in NRC-Handelsblad zijn
nu gebundeld in het boek 'Overspron
gen'.
Elk verhaal hierin is een juweeltje, dat
de lezer peinzend achterlaat over de
gelezen stof. Bijna terloops worden
hem inzichten verschaft. Bijvoorbeeld:
door het beschermend vogelbeleid in
Nederland en omringende landen is
de zanglijster en leeuwerik een betaal
bare lekkernij voor de Italianen. Een
wrange keerzijde van de medaille waar
nog maar weinigen bij stil hebben ge
staan. Goldschmidt verstaat verder de
kunst bètawetenschappen in hapklare
brokken op te dienen voor zowel colle
ga's als niet-vakgenoten.
Ergens in het boek onthult hij de sleu
tel tot dit succes: gebruik beeldende
metaforen om de lezers bij de kladden
te grijpen. Als schoolvoorbeeld noemt
hij Richard Dawkins, die in 1976 een
De hand onder het hoofd van de schaker
gaat naar de kruin om zich te krabben,
net voordat zij een slimme zet denkt te
doen. Sommige dieren vertonen soortge
lijk gedrag. foto anp
briljant boek schreef over geneh. Om
de leesbaarheid te verhogen vergeleek
hij genen met roeiers in een boot. Met
een roeier kan een lezer zich makkelij
ker identificeren dan met een sliert
DNA, redeneert Goldschmidt. Als de
lezer eenmaal weet dat elke lichaams
cel boordevol roeiers zit, kan Dawkins
zijn verdere verbeelding in gang zet
ten. Een organisme functioneert pas
goed, ofwel de boot komt pas verder,
als de genen harmonisch samenwer
ken. Slaat een roeier uit het ritme, dan
komt de boot in de problemen. De le
zer ziet het helemaal voor zich.
Goldschmidt zelf is een meester in het
mengen van verbeelding en werkelijk
heid met het doel de realiteit beter te
begrijpen. Niet verwonderlijk is zijn
bezoek aan vele tentoonstellingen
waar hij op een unieke manier verslag
van doet. De kunstliefhebber plaatst
het geëxposeerde via invoelbare over
peinzingen in een nieuw kader. Het
werk van videokunstenaar Aernout
Mik krijgt op die manier een nieuwe
dimensie. De bioloog ziet een video
over drie oude mannen die schijnbaar
speels met elkaar stoeien in een keu
ken. Maar Goldschmidt weet dat spel
per definitie niet echt is. Spelen is oe
fenen voor later, zowel voor mens als
dier. De mannen hadden de opdracht
gekregen zich te verplaatsen naar het
schoolplein en net te doen alsof ze aan
het vechten zijn. Een van de drie
wordt continu in de verdediging ge
dwongen. Hij is een getraind verliezer
in de ogen van Goldschmidt. Als kijker
voel je compassie met hem en wil je
ingrijpen op dat schoolplein. Alleen is
het zestig jaar te laat. We zien volgens
Goldschmidt een gedragsfossiel dat uit
zijn. sluimertoestand is gewekt. Ofwel:
iemands jeugd gaat nooit voorbij.
Goldschmidt bespiegelt ook het werk
vari zijn vriend en kunstenaar Roy Vil-
levoye. Deze maakt niet gestileerde fo
to's van papoea's op Irian Jaya. Bestu
dering van hun eigen afbeelding ach
teraf legt hij eveneens vast, die laat hij
vervolgens weer zien, legt hun reactie
vast, enzovoorts. Op die manier wor
den de personen terug gebracht tot
hun gefotografeerde werkelijkheid.
Maar de kijker moet genoeg afstand
bewaren tot zichzelf (letterlijk tot zijn
foto) om oog te blijven houden voor
anderen, zonder wie hij niet bestaat.
Interessant zijn ook de overeenkom
sten die hij legt tussen het gedrag van
dieren en mensen. Zo smeedt hij een
overtuigend verband tussen de be
groeting van meeuwen en eskimo's.
Eskimo's op Groenland vechten ruzies
uit door dreigend te zingen en te trom
melen. Dit trommelduel is een rituele
dans die een vijandig conflict in de
kiem smoort zonder slachtoffers te
maken. De begroetingsceremonie van
een kokmeeuw zorgt eveneens dat de
afstand tussen twee dieren kleiner
wordt. Zodra ze elkaar de nek hebL
toegekeerd is er weer vrede.
In het verhaal Oversprong heeft hi
over tussengedrag dat een ander g
drag aankondigt. Dat fenomeen, d
gedragsbioloog Niko Tinbergen al
1940 benoqmd, komt voor bij voge
vissen en zoogdieren. Zo krabt eer
schaker zich op het hoofd voordat
zijn slimme zet doet. De verliezent
partij bij vechtende pauwen gaat z
verenkleed poetsen. Hiermee geef
aan dat de aandrang om te vechte
even groot is als die om te vluchte
Op een prent van Melchior d'Hon
coeter uit de 17e eeuw staan twee
wen. De protserige overwinnaar' ki
toe hoe de ander zich poetst. Als a
de poetsende vogel was afgebeeld
niemand de link hebben gelegd m
een oversprongbeweging van de v
liezer, aldus Goldschmidt.
Datzelfde geldt in feite voor het bc
van de schrijvende bioloog. Als da
niet was geweest, zouden we bepe
inzichten in de complexe werketijl
heid moeten ontberen. Daarom is
titel ook zo goed gekozen.
PETER DE JAEGER
'Oversprongen' door Tijs Goldschmic
Uitgave van Prometheus. Prijs 39,
den. ISBN 9053339078.
HET WEER
Cryptogram
Horizontaal: 1. Bundel in vuur en vlam? (8); 5. Het
dotteren? (8); 6. Booswicht (4); 8. Deze kleding is
deugdelijk (4); 10. Hier is de file weg (5);
12. Hemellichamen aansporen (5).
Verticaal: 1. De schok overmeesterde de mensen (6);
2. Zetje schrap in dit land! (6); 3. Blijf niet staan op straat!
(5); 4. Eindeloze bak met gebalk (5); 7. Oppakken van
gewassen (5); 9. De menigte komt 'r in de kerk (4);
11Judoterm uit de bijbel (3).
Oplossing van dinsdag:
meer-emmer-Temmer
reis-eiser- Erosie
bles-sabel-Gasbel
slok-kolos-Eslook
nest-steen-Netjes
sier-serie-Seiner
trap-pater-Panter
slot-lotus-Onlust
reep-peter-Expert
adel-delta- Detail
Gevraagd woord: TEGENSPOED
Temperatuur loopt terug
Vanmorgen een nevelige en lokaal mistige
en vrij koude start met minima van 8.4 °C
op Schiphol en 9.5 °C in Valkenburg. Het is
nu erg rustig weer in Nederland onder in
vloed van een wig van hogedruk die een
zwakke noordelijke stroming in stand
houdt.
Die wig komt morgenavond ten zuidoosten
van ons land te liggen, waardoor de weg
vrij komt voor een depressie die via Schot
land de volgende dagen naar Denemarken
trekt. Er staan dan ook enkeledagen met
winderiger en natter weer in het verschiet.
Vanavond en vannacht sterven de laatste
eventuele buitjes vlug uit, waarna het licht
bewolkt en nevelig weer wordt. Tegen de
ochtend kunnen van het noorden uit wel
enkele velden Noordzee-bewolking tot in
de streek doordringen. Waar dat nietge-
beurt, ontstaan er tegen de ochtend een
aantal mistbanken. De minima liggen tus
sen 9 en 11C.
Morgen verdwijnen de lokale ochtendmist
banken snel en ook de velden
Noordzee-bewolking breken steeds meer.
Het wordt dan tamelijk zonnig weer met
wel vorming van enkele stapelwolken, die
dan haasje over spelen met de zon. De
wind waait eerst zwak uit de noordelijke
sector. Op het einde van de dag wordt de
wind veranderlijk of krimpt naar het zuid
westen. Maxima rond 21 °C.
Vrijdag tappen we uit een ander vaatje. In
de ochtend trekt een een regenzone van
west naar oost door de regio. Erachter ko
men er even opklaringen voor, maar in de
loop van de middag ook een aantal bu
waarvan sommige met onweer. De wii
zet zich vast in de zuidwestelijke hoek
neemt daarbij toe tot matig of vrij krac
in vlagen later soms krachtig. De maxi
houden het met een graad of 18 wel b<
ken.
Zaterdag blijft het onverminderd buiii
weer en doen de temperaturen nog ee
stapje terug. Zondag ruimt de stromin
naar noordwest en zwakt af. Er vallen
minder buien, maar er blijft veel bewo
en de maxima komen niet veel hoger i
een graad of 17. Begin volgende week
er echter een stuk vriendelijker uit.
Bron Johan Jaques, MeteoServices
